Amir temur va temuriylar davlatchiligida soliq munosabatlari

Аmir Temurning soliq sohasidagi islohotlarini umumiy tarzda quyidagicha
ifodalash mumkin

Аmir Temur tarixda birinchilardan bo’lib davlat, xalq va sipoh o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni to’g’ri anglab yetgan	Аmir Temurning ―Temur tuzuklari‖ da soliqlarni tartibga soluvchi qonun-qoidalar yaxlit holga keltiriladi.	Soliqlardan faqatgina fiskal vazifani emas, balki davlat boshqaruvi va xalq manfaati uchun ham keng foydalanila boshlanadi	Soliqqa tortishda rag’batlantiruvchi instrumentlardan foydalangan holda bir qator soliq imtiyozlari joriy etiladi	Soliq yig’uvchilarning o’zboshimchaligi ga chek qo’yishga imkon qadar harakat qilinadi

5.4-rasm. Soliq islohotlarining umumiy ko’rinishlari

Temur yasovulboshilar (soliq to’plovchilar) xalqning ustiga yuk bo’lib yashashlariga yo’l qo’ymasdan, ularga maosh tayinlash bilan birga bu borada qonuniy cheklovlarni ham o’rnatadi. Mazkur qoida Adam Smit asarida soliqqa tortishning tejash tamoyili deb atalgan.
Bu haqda tuzuklarda shunday deyiladi - ―Yana buyurdimki, agar amaldorlari va kalontarlari oddiy fuqaroga jabr-zulm qilsa va shu yo’l orqali bechoraga zarar yetkazgan bo’lsa, yetkazilgan zararni kalontardan undirib, jabr ko’rganga bersinlar, toki ular yana o’z hollariga kelsinlar‖. Bu esa an‘anaviy tarzda davom etib kelayotgan soliq sohasidagi o’zboshimchalikka chek qo’yishga xizmat qilgan.
Shuni aytish kerakki, chorvachilikdan keladigan daromadlar xazinaga to’liq miqdorda o’tmasdan, soliqning ko’p qismi natura shaklida undirilgan. Chunki, ular hisobidan sipohlar va saroy xizmatchilari oziq-ovqat bilan ta‘minlanar edi. Ba‘zan olingan ot, tuya va boshqa hayvonlar sipohiylar hamda amaldorlar uchun ulov vositasi sifatida xizmat qilgan. Manbalarda 40 ta qo’ydan - 1 ta qo’y, 120 tadan 200 tagacha qo’ydan - 2 ta, 300 qo’ydan - 3 ta qo’y olingani yoki bir bosh otdan ikki dinor olinganligi haqida ma‘lumotlar bor.
Shu bilan birga, ayrim manbalarda foydali qazilmalardan foydalanuvchilar uchun ham soliq yig’ilganligi haqida ma‘lumotlar keltirilgan. Jumladan, Xuttalondagi (hozirgi Tojikistonning Xatlon viloyati) tog’larda oltin, kumush, qalayi, temir, mis va boshqa metallar o’rni ko’rsatiladi. ―O’sha viloyatda o’lpon to’laydigan aholi uchun eng muhim soliq oltin hisoblangan, chunki bir necha qishloqlarda soliq oltin bilan to’lanadi‖deb yozadi Maxmud ibn Vali⁵⁴.
Manbalarda sohibqiron tomonidan bir qancha soliq imtiyozlari joriy qilinganligi bayon etilgan. Bu imtiyozlar quyidagilarni o’z ichiga olgan:
Quruq (bo ^yerlarni ‘z) unvoniga ega Tarxon Аyurishlarida yaqindan mir Temurning harbiy
o’zlashtirgan kishilar koko’chmanchi aholi’maklashgan ^shaxslar