Ana xaranauli recenzenti maia rafava

  aha, sityua¡ – orsityua¡ erTad Sedgmuli da ara moqene 
Sua iotisa¡, rameTu ara mokueTil ars aso¡.
44
 
aq, rogorc vxedavT, sityvaTa Sedgmis meore SemTxvevaa war-
modgenili, rodesac kompozitis warmoebisas aso ar ikveceba da, 
Sesabamisad, arc iotas dasma aris saWiro.
marginalur SeniSvnaSi ganxiluli niSnebi ( 
+
 )  ( ’ )  (  v)  da maTi 
aRmniSvneli terminebi, cxadia, berZnulidan momdinareobs da kav-
SirSia berZnul diakritikul niSanTa sistemasTan.
43
  PG 36, col. 497 A 14; Oratio 43, Iber. p. 23.
44
  Comm. 43, Iber. 14.

153
_____________________________________  
`zepiriT dawerili~ SeniSvnebi
rogorc cnobilia, berZnulSi diakritikuli niSnebi Zv. w. 
II-I saukuneebidan Cndeba da maTi SemoReba aleqsandriel grama-
tikosebs, kerZod, aristofane bizantielis saxels ukavSirdeba.
45
 
aleqsandrieli gramatikosebis mier berZnul xelnawerebSi Set-
anilma diakritikulma niSnebma gaaadvila manamde gabmulad Cawe-
rili teqstebis (scriptio continua) kiTxva,
46
 SesaZlebeli gaxda ber-
Znuli teqstebis kiTxvis gansazRvruli wesis SemuSaveba. amave ep-
oqis berZeni gramatikosis, dionise Trakielis Tevcnh grammatikhv-s 
erT-erTi gviandeli komentatoris mier es  niSnebi sistemis saxiT 
aris Camoyalibebuli, gansazRvrulia maTi raoba da daniSnuleba 
(Peri; prosw/diw`n). sistemaSi, romelic oTxi qvejgufisagan Sedgeba 
(maxvilis niSnebi – tovnoi, marcvalTa sigrZe-simoklis niSnebi – 
crovnoi,  fSvinvis niSnebi – pneuvmata,  sadeklamacio niSnebi – pavqh), 
gaTvaliswinebulia berZnuli enis specifika, misi tonuroba, xmov-
anTa kvantitaturi buneba da sxv.
47
prosodiis niSanTa es sistema qarTul mwignobrul tradi-
ciaSic aris warmodgenili. ioane petriwis prokles `RvTis-
metyvelebis safuZvlebis~ ganmartebis Targmanis winasityvaobasa 
da bolosityvaobaSi, agreTve, masze darTul sqolioSi mocemulia 
am niSanTa axsna.
48
 petriwTan terminebi transliteraciiT aris 
gadmotanili: maxvilis niSnebi – 
oqsia, varia, perispomeni
, marc-
valTa sigrZe-simoklis niSnebi – 
makra, vraqia
, fSvinvis niSnebi 
– 
dasia, fsili
, sadeklamacio niSnebi – 
apostrofi, ¢feni, ¢podia-
stoli
.
49
 TiToeul maTgans erTvis ganmarteba qarTulad. rogorc 
cnobilia, mogvianebiT petriwidan es sistema gadavida sulxan-
sabasTan,
50
 aseve anton kaTalikosis `qarTul RrammatikaSi~.
51
45
  Aristophanis Byzantii Fragmenta, p. 170.
46
 Groningen, Short Manuel of Greek Paleography.
47
 Wellesz, A History of Byzantine Music and Hymnography, p. 249.
48
  yauxCiSvili, masalebi ioane petriwis `ganmartebis~ wyaroTa Seswav-
lisaTvis, gv. 755-759.
49
 
ioane petriwis Sromebi
, II, gv. 221.
50
  sulxan-saba orbeliani, 
leqsikoni qarTuli
, I: saswavlo yrmaTa, Rram-
matika, gv. 23-24. 
51
  babunaSvili, uTurgaiZe, 
anton pirvelis `qarTuli Rrammatika~
, gv. 17-
18. mkvlevaTa azriT, am SemTxvevaSi petriwTan erTad ar aris gamo-
ricxuli mxiTar sebastacis `gramatikis~ gavlenac. 

154
Tavi III 
 
__________________________________________________________________
ra kavSirSia Cvens SeniSnvaSi warmodgenili diakritikuli niS-
nebi da maTi aRmniSvneli terminebi dionise Trakielis niSanTa 
sistemasa da maT grafikul gamosaxulebebTan?
niSani 
s¢nemba 
(
+
), romlis funqcia, SeniSnvis mixedviT, sity-
vaTa SeerTebaa, prosodiis niSanTa sistemaSi aseTive moxazulo-
bisaa da amave funqcias asrulebs, oRond misi saxelwodeba 
¢fenia
. 
SeniSvnaSi mocemulia
 s¢nembas 
etimologiuri ganmarteba: 
s¢nemba¡, 
romeli esreT gamoiTargmanebis, viTarmed 
`
Tana-warvle
~, 
ese igi 
ars Tana-warh£ed pirvelsa Sesakravsa, ra¡Ta erTsityua hyvne
. 
ganmartebulia zmna (
Tana-warvle
 – sunbaivnw), romlidanac nawar-
moebia termini 
s¢nemba
, rac xels uwyobs am terminis mkafiod da 
cxadad gaazrebas. es termini berZnul tradiciaSi X saukunidan 
sistematurad dasturdeba berZnul saxarebebsa Tu leqcionareb-
ze darTul ekfonetikur niSanTa cxrilebSi.
52
 am termins vxvdeb-
iT gelaTur oTxTavze (Q-39, XI s.) darTul ekfonetikur niSanTa 
cxrilSic.
53
 amgvarad, ekfonetikur niSanTa sistemis 
s¢nemba
 arc 
formiT, arc funqciiT ar gansxvavdeba prosodiis niSanTa siste-
mis 
¢fenisagan
.
54
asos mokvecis niSans ( j), romlis Sesabamisi termini prosodiis 
niSanTa sistemaSi 
apostrofia
, marginaluri SeniSvnis avtori 
io-
tas
 uwodebs. am saxelwodebiT es niSani ar dasturdeba arc Zvel 
gramatikosebTan, arc maT gviandel komentatorebTan, arc ekfon-
etikur niSanTa sistemaSi. am terminis warmomavlobis garkvevisas, 
vfiqrobT, yuradReba unda mieqces sityva 
iotas
 mniSvnelobas. 
ijw`ta, Tavis ZiriTad mniSvnelobasTan erTad (berZnuli anbanis 
mecxre aso), aris, agreTve, 
mcire niSani, patara xazi, asos umci-
resi nawili, xveula
.
55
  ijw`ta-s swored am mniSvnelobas unda ukav-
Sirdebodes SeniSvnaSi gamoyenebuli termini 
iota
, rogorc mcire 
zomis, xveulas formis niSani. 
52
 Höeg, La Notation ekphonétique, p. 17-25, 37.
53
  yauxCiSvili, zogi qarTuli xelnaweris berZnuli minawerebi
,
 gv. 455-
476.
54
 Laum, Das Alexandrinische Akzentualionssystem, p. 139.
55
  Liddel, Scott, A Greek-English Lexicon, p. 847.

155
_____________________________________  
`zepiriT dawerili~ SeniSvnebi
SeniSvnaSi naxsenebi mesame niSania 
oqsia 
(  v). is am saxelwodeb-
iT dasturdeba rogorc dionise TrakielTan, ise ekfonetikur 
niSanTa sistemaSi. es aris mkveTri maxvili – ojxei`a. misi, rogorc 
intonaciuri maxvilis funqcia aris xmis Secvla – xmis amaRle-
ba.
56
 ra funqcia aqvs am niSans marginaluri SeniSvnis mixedviT? 
Cveni azriT, 
s¢nembasa
 da 
iotasTan
 erTad Sedgmul sityvaze das-
muli 
oqsia
 sityvaTa 
Sedgmas
, kompozitad qceuli sityvis erTi 
intonaciuri mTlianobiT warmoTqmas emsaxureba: 
wina kerZo gah-
kar oqsiasa zeda, ra¡Ta esreT erTsityua hyvne
. rogorc vxedavT, 
aq miniSnebulia 
oqsias
 gakvris, misi dasmis adgili – 
wina kerZo
 
– wina mxare, wina nawili. rogorc 
Sedgmul
 sityvebze dakvirveba 
gviCvenebs, 
oqsia
 yovelTvis 
iotasa
 da 
s¢nembas
 Semdeg, 
Sedgmuli
 
sityvis bolodan meore marcvalzea xolme dasmuli. Zvel mwigno-
brul tradiciaSi leqsikur erTeuls, 
winas –
 
momdevnos, Semdegis
 
mniSvneloba aqvs. am mniSvnelobiT aris es sityva gamoyenebuli 
sabawmiduri skolis cnobili gadamwer-redaqtoris, ioane-zosimes 
mier gadaweril da redaqtirebul nusxaTa minawerebSi. am mniS-
vnelobiT vxvdebiT 
winas
 miqael modrekilis iadgarSi, agreTve 
nevmirebul ZlispirebSic.
57
 ase rom, SeniSvnaSi fraza – 
wina kerZo 
gahkar oqsiasa zeda 
– romelic mosdevs 
iotas
 da 
s¢nembas
 fun-
qciebis garkvevas, mianiSnebs swored 
oqsias
 adgil-mdebareobas: 
is unda daisvas 
iotasa
 da 
s¢nembas
 momdevnod, maT Semdeg. moce-
mul konteqstSi 
gahkar
 
oqsiasa zeda
 maxvilis dasmas, mis grafi-
kul gamosaxvas unda niSnavdes; Zneli warmosadgenia, rom am Sem-
TxvevaSi is intonaciuri maxvilis – xmis aweva-amaRlebis rols 
asrulebdes qarTulSi. 
mokled SevCerdebiT oqsiasa da mis funqciebze qarTul xel-
nawerebSi. elinofiluri periodis qarTul xelnawerebSi, gan-
sakuTrebiT Savi mTis mTargmnelobiT skolasTan dakavSirebul 
56
  sulxan-saba orbeliani, romelic eyrdnoba ioane petriwis prosodiis 
niSanTa ganmartebebs, ase ganmartavs am niSans: 
oqsia, romel ars maxvi-
li. sada sityvasa zedaT akruli aqvs, mun £misa amaRleba £ams
,  sulxan-
saba orbeliani, 
leqsikoni qarTuli
, I, gv. 23. 
57
  Wankievi, palestinel gadamwer `iovaneTa~ Sesaxeb, gv. 50; 
qarTul xel-
nawerTa aRweriloba yofili wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoe-
bis
 (S) 
koleqciisa
, gv. 561, 563. 
nevmirebuli Zlispirni
, gv. 841.

156
Tavi III 
 
__________________________________________________________________
nusxebSi, mkveTr maxvils 
s¢nembasa
 da 
iotasagan
 damoukidebladac 
xSirad vxvdebiT, magaliTad, kiTxviT Tu uaryofiT nawilakebze, 
agreTve berZnulidan uTargmnelad, transliteraciiT gadmot-
anil sityvebSi.
58
 vfiqrobT, intonaciuri maxvilis funqcias 
oq-
sia
 garkveulwilad swored erTmarcvliani kiTxviTi da uaryofi-
Ti nawilakebis SemTxvevaSi asrulebda. rac Seexeba berZnulidan 
uTargmnelad, transliteraciiT gadmotanil sityvebSi erT-erT 
marcvalze (es marcvali umetes SemTxvevaSi bolodan meorea 
xolme) oqsias dasmas: Cveni azriT, sityvis im paleografiuli 
niSnebiT warmodgena, ra niSnebic mas originalSi, berZnulSi aqvs, 
garkveulwilad miuTiTebs am sityvis ucxour, berZnul warmoma-
vlobaze. diakritikuli niSnebis gamoyeneba garkveuli kategori-
is sityvebis dasaniSnad paleografiaSi arcTu iSviaTi movlenaa; 
magaliTad, berZnul xelnawerebSi tremas (diaeresiss), misTvis 
gansazRvrul adgilTan erTad (erTmaneTis gverdiT mdgom i-sa 
da  u-is Tavze, rodesac isini ar qmnian difTongs), met-naklebi 
sistematurobiT ebraulidan gadmosul sakuTar saxelebSic vx-
vdebiT.
59
 elinofiluri periodis qarTul xelnawerebSi maxvili 
rom ucxourTan, berZnulTan kavSiris mimaniSnebelia, vfiqrobT, 
Cans XI saukunis metafrasuli krebulis mixedviTac, romelSic 
dasturdeba efrem mciris Targmanebi da romelic warmomavlobiT 
Sav mTasTan unda iyos dakavSirebuli. am krebulSi sofron ieru-
salimelis sakiTxavis – `migebebisaT¢s uflisa~ – erTi pasaJi asea 
warmodgenili:
- amier dascxra akademia¡, amier dadumna stovva¡, amier uqm ars 
peripavto¡, amis mier mwolarev ars lukivon, amis mier daTrgunvivl 
ars aTivna¡.
60
58
  maxvilis gamoyenebisa da misi funqciebis Sesaxeb gelaTuri skolis 
Targmanebis Semcvel xelnawerebSi, kerZod, gelaTis katenebian bib-
liasa da Teodorite kvirelis amos da miqea winaswarmetyvelTa wigne-
bis ganmartebaTa qarTuli Targmanebis Semcvel nusxebSi ix. juReli, 
netari Teodorite kvireli
, gv. 189, 215.  
59
 Barbour, Greek Literaty Hands A. D. 400-1600, p. 
XXIX
.
60
  Cod. A-162, 58r-v.

157
_____________________________________  
`zepiriT dawerili~ SeniSvnebi
mocemul pasaJSi yvela maxvili – ara, magram eqvsidan oTxi 
berZnul sityvebzea dasmuli.
61
 SeiZleba iTqvas, rom mkveTri max-
vilebiT moniSnuli pasaJi, romelic Sinaarsobrivad elinur sa-
myarosTan aris kavSirSi, garegnuladac berZnul dawerilobasTan 
avlens kavSirs, `elinurad gamoiyureba~.
62
 
dabolos, ratom aris dasmuli mkveTri maxvili qarTul si-
tyvebSi yvelaze xSirad bolodan meore marcvalze, Cven SemTx-
vevaSi
 – iotasa
 da 
s¢nembas
 Semdeg? vfiqrobT, aqac qarTveli 
mwignobrebi misdeven maxvilis dasmis berZnul wess, romlis 
mixedviTac berZnul sityvebSi mkveTri maxvili yvelaze xSirad 
swored bolodan meore marcvals uwevs xolme.
ra mimarTebaSia qarTul xelnawerebSi 
Sedgmis
 
£elovnebiT
 
gadmotanili sityvebi berZnulTan?
grigolis qarTul nusxebSi 
Sedgmuli
 sityvebis kvlevam ber-
ZnulTan mimarTebiT Semdegi suraTi gamoavlina: 
Sedgmis
 niSnebiT 
warmodgenili sityvebi, ise rogorc zemoT ganxilul or SemTx-
vevaSi, TiTo-orola gamonaklisis garda, berZnulSi ar warmoad-
gens rTul sityvebs – isini Cveulebrivi msazRvrel-sazRvrule-
bia, an ubralod ori an orze meti erTmaneTisagan damoukidebeli 
sityvaa. magaliTad: Ramis j
+
Rivrsi (A-109, 197r, Jer. 15, 207 v) – nukto;~ 
o[ntw~ ajxiva (PG 36, col. 644, B 10); ar  j
+
dacarielebadTagan (Jer. 15, 
199 r) – ta; mh; kenouvmena (PG 36, col. 625, B 10); Cuenis ù jJamis  jùnawileb 
(Jer. 15, 119 r, A-109, 191r, Jer. 13, 183r) – tou` kaq j hJma`~ crovnou tmhv-
mata  (PG 36, col. 625, C 3); siborotis jùZirman (Jer. 15, 202 v.) – hJ 
th`~ kakiva~ rJivza  (PG 36, col. 633, B 7) da sxv.
61
  aq maxvilTa dasmisas sizuste ar aris daculi. es arc aris gasakviri, 
radgan gadamwerTa did nawils, romelic avtografuli Tu Sualeduri 
nusxidan akeTebda teqstis kopirebas, ZiriTadad, ar esmoda am tipis 
niSnebis daniSnuleba, ase rom, iseTi mcire detalebi, rogoric max-
vilia, SeiZleba arasworad daesva an gamorCenoda kidec. vfiqrobT, 
Tavdapirvel nusxaSi es niSani eqvsive berZnul sakuTar saxelze iqne-
boda dasmuli. 
62
  pasaJs erTvis marginaluri SeniSvna, romelic efrems unda ekuTv-
nodes:
 
[
Seiswa
]
ve
, [
ese yovelni
 (?)] 
saxelni arian adgilisani, romelTa 
Sina iyvnes swavlani sawarmarTo¡sa sibrZnisani da maT Soris saker-
poni, romelTa uzorvides moswavleni igi sibrZnisani
 (cod. A-162, 58v).

158
Tavi III 
 
__________________________________________________________________
isic unda aRvniSnoT, rom grigol RvTismetyvelis berZnul 
nusxebSi arsad ar dasturdeba 
iotasa
 da 
s¢nembas
 gamoyenebis 
SemTxvevebi sityvaTa 
Sedgmis
, kompozitad warmodgenis mizniT.
es arc iyo mosalodneli. marTalia, rogorc ukve mivuTiTeT, 
berZnul xelnawerebSi (+) SemaerTebeli niSania, xolo (  j) – asos 
mokvecis, magram kompozitis dawerilobaSi berZnul xelnawerebSi 
es niSnebi, da saerTod, aranairi niSani ar aris gamoyenebuli.
63
 
amgvarad, qarTveli mwignobari berZnuli xelnawerebidan iRebs 
diakritikul niSnebs da, erTi mxriv, maTi funqciis, xolo, meore 
mxriv, qarTuli enobrivi normebisa da wesebis gaTvaliswinebiT, 
qarTul xelnawerSi Seaqvs isini axali funqciiT da am gziT amkvi-
drebs sityvaTa 
Sedgmis £elovnebas
 qarTul mwignobrul tradi-
ciaSi.
sagangebod SevexebiT marginaluri SeniSvnis avtoris vinao-
bis sakiTxs. marTalia, efrem mcire umetesad Tavad urTavs xol-
me SeniSvnebs Tavis Targmanebs, magram Cveni SeniSvnis dasawyisSi 
aris erTi fraza, romelic misi avtorobis sakiTxis gadasinjvas 
moiTxovs. SeniSvnaSi vkiTxulobT: 
ese £elovneba¡ sxuaTaca aRwerilTa Sina, xolo ufro¡sRa 
didisa amis moZRurisa, da umetesad T¢T amas sakiTxavsa 
Sina ufro ixilvebis, ra¡Ta simoklisaT¢s sity¢sa orTa 
sityuaTa erTad S e a d g m i d e s  ... rameTu aha, raJams 
u £ m d a Tqumad, viTarmed `meoredad Jamisa davemTx¢e mas~, 
simoklisaT¢s orTa sityuaTa erTad Seadgams da ansa moh-
kueTs `Jamisagan~. 
erTi SexedviT, iqmneba STabeWdileba, TiTqos SeniSvnis avto-
ri saubrobs viRac sxva mwignobris, grigolis sakiTxavis mTargm-
nelis Sesaxeb, romelmac moaxdina sityvaTa Sedgma. magram pasaJis 
63
  SemaerTebeli niSani + berZnul xelnawerebSi gamoyenebulia, umetes-
wilad,  gaugebrobis Tavidan asacileblad prefiqsian an uaryofiT-
nawilakian sityvebSi, raTa mkiTxvelma erTmaneTisagan ganasxvaos, 
magaliTad:  ejpiv+kairo~  da  ejpi; kaivron, ajmfiv+krhmno~  da amfi; krhmnw`/, 
oujde+miva  da oujde; miva. mokvecis niSani ixmareba uaryofiTi nawilakebisa 
da windebulebis bolo xmovanTa mokvecis aRsaniSnavad xmovniT dawye-
bul saxel Ta win, magaliTad:  kaq j hJmevran, di jhJma`~, oujd j e[rcomai. 

159
_____________________________________  
`zepiriT dawerili~ SeniSvnebi
detaluri gramatikuli analizi, vfiqrobT, warmoaCens efremis 
avtorobis mxardamWer argumentebs. magaliTad, sruliad da-
saSvebia, rom frazis – 
simoklisaT¢s sity¢sa orTa sityuaTa er-
Tad Seadgmides – 
qvemdebared vigulisxmoT 
ese £elovneba¡
. xolo 
fraza – 
odes u£mda Tqumad – 
unda niSnavdes: 
rodesac saWiro 
iyo Tqma
, sadac 
u£mda 
(awmyoSi 
£ams
) modaluri zmnaa, romelSic 
asaxulia mTqmelis damokidebuleba zmniT gamoxatuli moqmedebis 
(
Tqma
) mimarT.
64
 
Cvens mosazrebas mxars uWers areopagituli korpusis II wignis 
`zeciuri ierarqiis~
 
komentaris efremiseuli Targmanis erT-er-
Ti pasaJic, romelic exeba areopagelis teqstSi dadasturebul 
kompozits – deuterofanw`~:
65
 
SemoklebisaT¢s sity¢sa nacvlad amissa, viTarmed `meori-
Ta saCinoebiTa~, orTave sityuaTa erTad Seadgams, viTar-
med `meorsaCinod~
66
 (Sdr. ... ra¡Ta simoklisaT¢s sity¢sa 
orTa sityuaTa erTad Seadgmides ... rameTu aha, raJams 
u£mda Tqumad, viTarmed `meoredad Jamisa davemTx¢e mas~, 
simoklisaT¢s orTa sityuaTa erTad Seadgams ... ra¡Ta es-
reT erTsityua hyvne, viTarmed `Jamismeoredad~). 
areopagituli teqstis komentarSi gaanalizebuli leqsikuri 
erTeuli berZnul wyaroSic kompozitia; marTalia, am komentarSi 
saubaria Tavad areopagelis mier kompozitis Seqmnis Sesaxeb, mag-
ram teqstobrivi Tanxvedra areopagituli teqstis komentarsa da 
grigol RvTismetyvelis 43-e sakiTxavze darTul SeniSvnas Soris 
imdenad TvalsaCinoa, rom namdvilad SesaZlebelia am ori teqstis 
avtoris gaigiveba. es aris efrem mcire, romelic sxvadasxva enaSi, 
64
  es zmna  swored am formiTa (
u£mda
) da funqciiT dasturdeba ioane da-
maskelis Txzulebis – `Sesxma iovane oqropirisa¡~ –
 
qarTul Targman-
Si, romelic XI saukuneSi unda iyos Sesrulebuli: 
u£mda sadme, u£mda, 
Ä iovane yovlad oqropiro, SesxmaTa SenTa Sexebad
, ix. Wyonia, iovane 
damaskelis enkomia ioane oqropiris mimarT, gv. 134. 
65
  PG 3, col. 240, B10-11.
66
 
qarTul-berZnuli saRvTismetyvelo ganmartebani angelozur ZalTa 
Sesaxeb
, gv. 153.

160
Tavi III 
 
__________________________________________________________________
berZnulsa da qarTulSi dadasturebul erTsa da imave gramati-
kul movlenaze erTi da imave terminebiT saubrobs. 
ganmartebas saWiroebs kidev erTi fraza SeniSvnidan: 
... da viTar Cueuleba¡ aqus Z u e l T a, egreTve a x a l T a, 
Sedgmulni ese sityuani aRiniSnvodes da iTqumoden...
 
gramatikuli xasiaTis literaturaSi sityviT 
Zuelni
 (oiJ pa-
laioivv) moxseniebulni arian xolme Zveli Taobis mwerlebi, ufro 
xSirad – Zveli gramatikosebi.
67
 Cveni azriT, naklebad dasaSvebia, 
zemoT moyvanili fraza gulisxmobdes: Zvel qarTul mwignobrul 
tradiciaSi, adrec, efremamdec, arsebobda sityvaTa 
Sedgmis
 xe-
lovneba. rogorc cnobilia, XI saukunemdel qarTul nusxebSi es 
niSnebi sityvaTa 
Sedgmis 
funqciiT ar dasturdeba. maTi gamo-
yeneba zemoT ganxiluli funqciiT tipuri maxasiaTebelia efrem 
mciris Targamnebis Semcveli da Sav mTaze gadawerili xelnawere-
bisa da, zogadad, qarTuli mwignobruli tradiciis elinizaciisa, 
romelsac safuZveli efrem mcirem Cauyara.
maS, vis gulisxmobs SeniSvnis avtori 
Zvelebsa
 da 
axlebSi
?
SeiZleba vifiqroT, rom efremi, romelic grigol RvTisme-
tyvelis krebulze muSaobda Tavisi moRvaweobis bolo periodSi, 
albaT ukve xandazmul asakSi, Tavis Tavs gulisxmobda Zveli Tao-
bis gramatikosebSi da Tavis Taobas mijnavda axali Taobis mwig-
nobrebisagan, romlebsac efremis Taobisagan ukve SeTvisebuli 
unda hqonodaT es 
£elovneba
. 
erTi azric gagviCnda: kolofonebSi efremi xSirad saubrobs 
Tavis winamorbed moRvaweTa, Zvel qarTvel mTargmnelTa Rvawl-
ze da xazgasmiT miuTiTebs, rom mTeli Tavisi saqmianobiT is im 
tradiciebis gamgrZelebelia, romlebsac safuZveli Zvelebma 
Cauyares. Tumca Tavisi mTargmnelobiTi meTodiT, agreTve mTli-
anad bizantiuri kulturis mimarT Tavisi damokidebulebiT igi 
namdvil novatorad gvevlineba qarTuli mwerlobis istoriaSi. 
rogorc irkveva, efrems mudmivad uwevda TavismarTleba 
orker-
Zo da mravalmomkerZo mabralobelTa 
winaSe swored Tavisi no-
vatorobis gamo, im eqsperimentis gamo, romlis Sedegad Seiqmna 
67
 Stephano, Thesaurus Graecae Linguae VI
1
, col. 65.

161
_____________________________________  
`zepiriT dawerili~ SeniSvnebi
tradiciuli (eqvTimeseuli) Targmanisagan gansxvavebuli, 
uCueve-
lobiT
 da 
sxuebrobiT
 gamorCeuli grigolis sakiTxavebis Targ-
mani. sityvaTa 
Sedgma
, rogorc Cans, erT-erTi im siaxleTagani 
iyo, romlis dasanergad da dasacavad winamorbed mTargmnelTa 
(
ZuelTa
) damowmeba, rogorc Cans, garkveuli taqtikuri xerxi iyo 
efremisaTvis.
sityvaTa Sedgmis xelovneba rom swored efremis Semotanili 
siaxlea qarTul xelnawerebSi, amas adasturebs kidev erTi mar-
ginaluri SeniSvna efrem mciris mier Targmnili grigolis 16-si-
tyviani krebulidan. SeniSvna erTvis grigol RvTismetyvelis 
me-14 homiliaSi sityvaTSeTanxmebas –  tou;~ eJautoi`~ qarjrJou`nta~
68
 
– 
sakuTar Tavs mindobilni
. efremiseul TargmanSi es sityvaT-
SeTanxmeba gadmotanilia erTi leqsikuri erTeuliT, kompozitiT 
– 
TavTmnde
, romelic xelnawerebSi diakritikuli niSnebiT aris 
warmodgenili (
TavT’
+
mndisa
). am leqsikur erTeuls erTvis mar-
ginaluri SeniSvna: 
Seiswave, `TavT’
+
mnde~ a x l a d   s i t y u a d , mokled amis 
wil, viTarmed `mindobil iyvnes TavTa T¢sTa.
69
 
amgvarad, diakritikuli niSnebiT warmodgenili sityva, kompo-
ziti, romelic sityvaTa Sedgmis xelovnebiTaa Seqmnili, SeniSv-
naSi Sefasebulia, rogorc a x a l i   s i t y v a  – neologizmi. 
dabolos, ra mizans emsaxureba sityvaTa 
Sedgma
 da ratom mi-
marTavs efremi am xelovnebas ase xSirad swored grigol RvTis-
metyvelis homiliaTa Targmnisas? am kiTxvaze pasuxi Tavad Se-
niSvnaSia: es xdeba 
simoklisaT¢s sity¢sa
. 
rogorc ukve aRvniSneT, grigol RvTismetyvelis mxatvruli 
stilis es Tavisebureba – sityva-simokle – gansjis sagnad iyo 
qceuli misi Tanamedroveebisa da misi Txzulebebis komentatore-
bis mier. basili didi grigolisadmi miweril erT-erT epistoleSi 
SeniSnavs: 
guSinwin Sengan werili miviRe. namdvilad Sengan rom 
aris, es Cans ara imdenad xelis mixedviT, ramdenadac epistolis 
68
  Cod.  Jer.  13, 135r. bregaZe, 
grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel 
qarTul xelnawerTa aRweriloba
, gv. 161.
69
  Cods. Jer. 15, 165 v; Jer. 8, 178 v; Jer. 13, 135v. 

162
Tavi III 
 
__________________________________________________________________
TaviseburebiT. masSi sityvebi cotaa, azri ki didia mocemuli.
70
 
efremis SeniSvniT,
 
misi Targmanebi warmoaCens 
sityua-simoklesa 
da siRrmesa didisa grigoli RmrTismetyuelisasa
, xolo eqvTi-
mes Sesaxeb miuTiTebs, man 
sityua-simokle moZRurisa¡ ganavrci-
so
.
71
 efremi, romlis mizanic grigolis TxzulebaTa Targmnisas 
berZnulTan maqsimaluri adekvaturobis miRweva iyo, cdilobda 
grigolis stilis am specifikis gadmotanasac Tavis TargmanSi. 
sityvaTa 
Sedgma
 – ori sityvis gaerTianeba xmovnis amogdebiT – 
erT-erTi xerxi unda yofiliyo efremisTvis lakonurobis efeq-
tis misaRwevad. 
ra viTarebaa sityvaTa 
Sedgmis 
TvalsazrisiT xelnawerebSi? 
SeniSvnaSi miTiTebulia:
ese £elovneba¡ sxuaTaca aRwerilTa Sina, xolo ufro¡ sRa 
didisa amis moZRurisa, da umetesad T¢T amas sakiTxavsa 
Sina ufro ixilvebis, ra¡Ta simoklisaT¢s sity¢sa orTa si-
tyuaTa erTad Seadgmides.
marTlac, efrems swored RvTismetyvelis Txzulebebis Targm-
nisas miumarTavs sityvaTa Sedgmis xerxisTvis yvelaze xSirad. 
sayuradReboa, rom Sedgmis niSnebi grigolis TxzulebaTa krebu-
lebidan im xelnawerebSia yvelze didi raodenobiT, romlebSic 
niSanTa ganmartebaa daculi, kerZod, esenia: Jer. 13, Jer. 15, Jer. 43, 
agreTve,  A-109-Sic (ix. sur. 3, gv. 130): 
RmrTis
+
sayuarevlTa (A-109, 190v), saxis
+
dasabamisa
Π(A-109, 193v), 
kacT
+
zeSTav
ÎsaΠ(A-109, 204r), zesT j
+
caTa
Π(Jer. 15, 198v), WeSmarite-
bis  j
+
Zeglebad (Jer. 15, 199v), RmrTis j
+
garemovTa (Jer. 15, 200v), navis j 
+
msxdomTa (Jer. 13, 210v), yrmaT j
+
msrvelovba
Π(Jer. 13, 214v), zeST j 
+
aRmvldovmi (Jer. 43, 206r), cxovlismyofelis j
+
movklul (Jer. 43, 218v), 
kldis  j
+
sakueTebel (Jer. 207v, A-109, 197r), RmrTis j
+
saidumloni (Jer. 
13, 200r, Jer. 15, 214v). aris iseTi SemTxvevebic, rodesac erT xel-
nawerSi Sedgmis niSnebiT warmodgenili sityva sxva nusxaSi niSne-
70
  Saint Basile, Lettres, I, Epist. XIX, p. 49.
71
  bregaZe, 
grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawer-
Ta aRweriloba
, gv. 149.

163
_____________________________________  
`zepiriT dawerili~ SeniSvnebi
bis gareSe, msazRvrel-sazRvrulis saxiTaa mocemuli, magaliTad: 
sawnaxelis  j
+
mavalisa (Jer. 15, 214v) – sawnaxelisa mavalisa (Jer. 43, 
A-109) da sxv.
grigolis sakiTxavTa garda, es niSnebi efrem mciris mier 
Targmnil TxzulebaTa Semcvel sxva krebulebSic dasturdeba. am 
mxriv saintereso masalas vxvdebiT xelnawerSi S-1276 – homileti-
kur-agiografiul TxzulebaTa krebulSi, kerZod, mis pirvel na-
wilSi (XI saukunis bolo), romlis redaqtorad da erT-erT gadamwe-
rad efrem mcirea miCneuli
72
 (ix. sur. 4, gv. 173). aq diakritikuli 
niSnebi Sedgmis wesis dacviT aris dasmuli: sityuaT’
+
stadiovnad 
(72r), Jamis’
+
JamTavsa  (73v), romlis’
+
msgavsi (74r), naTel’
+
Saravandsa 
(75r), RmrTis’
+
saTnosa (100v), cremlT’
+
mSobeli (114r), mRÂme
+
Se-
wyudeuli, mÃecT’
+
micemuli, mSÂdobis’
+
dasabamisa¡Ta (9v), aCr-
dilis’
+
mwerloben (12r), wina¡swarmetyuelT’
+
mklvelman 
(16r), 
elva
+
mkrTomovbded (81v), musikaT’
+
moqmedobdian (82r), dedis’
+
pi-
risa¡ (90v), RmrTis’
+
saxeovbiT  (107v).
marginalur SeniSvnaSi moxseniebuli niSnebi, kerZod ki, Se-
niSvnaSi aRwerili sityvaTa 
Sedgmis
 wesi, efremis saxelTan da-
kavSirebul Savi mTis XI-XII saukuneebis sxva nusxebSic aris ga-
tarebuli, Tumca arcTu sistematurad. zog SemTxvevaSi 
Sedgmul
 
sityvas aklia xolme romelime niSani, ufro xSirad 
oqsia. 
- A-162 (XI s., metafrasuli krebuli, Seicavs efrem mciris Tar-
gmanebs): sarwmunoeba
+
mtkicevTa,  cxovelT   j
+
msxuerplebani, mra-
val
+
RmerTi (8r); gare
+
Sewerilsa (59v), RmrTis
+
sayuarelTa (88v).
- S-384 (XI-XII ss., Seicavs efrem mciris Targmanebs): vecxlis-
fer
+
mkTomni (1v); bude
+
idgevmdiT (2r).
- Q-1158 (XI s. samociqulos komentaris efrem mciris Targmani): 
âorc
+
SesxmiTa (52r), £elT
+
dasxma¡, mart¢l
+
yves, srul
+
yves (56r).
saerTodac, rogorc Cans, berZnulidan gadmotanili sxva-
dasxva mwignobruli wesebisa Tu niSnebis damkvidreba qarTul 
xelnawerebSi sakmaod rTuli procesi iyo. qarTul xelnawerebSi 
xSirad vxvdebiT qarTvel mwignobar mTargmnelTa moTxovnas 
ga-
daweris mnebebelTa
 mimarT, raTa isini gansakuTrebuli yuradRe-
72
  metreveli, efrem mciris avtografi, gv. 109-126.

164
Tavi III 
 
__________________________________________________________________
biT moepyron dedanSi arsebul sxvadasxva niSans da gadanusxvisas 
zedmiwevniT daicvan gansazRvruli wesebi.
miuxedavad am sirTuleebisa, sityvaTa Sedgmis 
âelovnebam sak-
maod kargad moikida fexi momdevno xanis qarTul xelnawerul 
tradiciaSi. es niSnebi met-naklebi sizustiT da sisruliT das-
turdeba petriwul saliteraturo skolaSi Seqmnil TargmanTa 
Semcvel qarTul xelnawerebSic. aq sityvaTa Sedgma xdeba imave 
principiT, ra principiTac Savi mTis nusxebSi – sityvebi samive 
niSnis gamoyenebiT aris SeerTeuli da wesi Tanamimdevrulad aris 
daculi. magaliTad: moyuareT
+
jsayuarevlni  (S-2568, 50r) qorwilis j
+
 
da m cvev li  (S-2568, 52r), kicuT j
+
mwyselisa  (A-39, 2r), win j
+
SesavliTTa 
(A-39, 122r), zed j
+
dawesebivTi  (A-39, 197 r) da a. S. gvxvdeba iseTi 
nusxebic, sadac niSanTa xmareba gamartivebulia. ufro xSirad, 
vidre Savi mTis xelnawerebSi, dakargulia iota da oqsia, zog-
jer icvleba 
s¢nembas
 grafikuli moxazuloba, rkali ormagdeba, 
an sammagdeba.
73
 
Sedgmis niSnebs vxvdebiT aseve anton I-is saliteraturo 
sko 
lis nusxebSic. rogorc cnobilia, anton kaTalikosis sko-
lam imemkvidra qarTvel elinofilTa mwignobruli tradiciebi, 
mTargmnelobiTi meTodi, xelnaweri wignis agebis principebi da, 
maT Soris, sityvaTa Sedgmis wesic.
74
 
Sedgmis
 xelovneba anton I-is 
skolaSi gadaweril xelnawerebSi SedarebiT martivi saxiT aris 
warmodgenili. Sedgmis funqcias aq erTi diakritikuli niSani 
– ubralo an gaormagebuli rkali asrulebs: ar
+
dasapyrobelni 
(A-292,  7r), patiJis
+
misa£del (A-292,  71r), sibrZnis
+
moyuare (A-292, 
111v), oqro¡s
+
moyuareni (A-292,  112r), glaxakT
+
mzrdelobad (A-292, 
143v), aCrdilis
+
mwerlobani (A-292,  287r)
75
 da a. S. 
73
  petriwuli skolis xelnawerebis Sesaxeb ix.  bezaraSvili, 
grigol 
nazianzelis poeziis qarTuli versia
, gv. 117-122; bezaraSvili, ioane 
sinelis klemaqsis ucnobi qarTuli versia, gv. 129-154.
74
  Otkhmezuri, Greek Literature and Georgian Translation Tradition, 17
th
-18
th
 Centuries, p. 
89-93.
75
 Cod. A-292 (1800 w.) – grigol RvTismetyvelis Txzulebebis krebuli 
(e. w. 
ortomedi
); gadawerilia anton I-is skolis cnobili warmomad-
genlis, ioane osesZis (1750-1801 ww.) mier. 

165
_____________________________________  
`zepiriT dawerili~ SeniSvnebi
amgvarad, petriwuli da antonis skolis xelnawerebis Seswav-
la Savi mTis xelnawerebTan mimarTebiT, vfiqrobT, warmoaCens, 
rom am xelnawerebSi gatarebulia 
sityvaTa Sedgmis
 efremiseuli, 
Savi mTis tradicia. maTSi dadasturebuli diakritikuli niSne-
bi kavSirSia ara ioane petriwisa da antonisaTvis kargad nacnob 
prosodiis niSanTa sistemasTan (rogorc es mosalodneli iyo), 
aramed Savi mTis xelnawerebTan da Sav mTaze efremis mier gri-
golis sityva-simoklis gadmosacemad Seqmnil 
sityvaTa Sedgmis
 
xelovnebasTan. 
•  grigol RvTismetyvelis liturgikuli