Ana xaranauli recenzenti maia rafava

4. marginaluri niSnebi da maTi gamoyenebis 
wesi grigol RvTismetyvelis TxzulebaTa 
Semcvel krebulebSi
calke SevCerdebiT grigol RvTismetyvelis TxzulebaTa Sem-
cvel berZnul xelnawerTa erT Taviseburebaze, romelmac asaxva 
grigolis qarTul komentirebul krebulebSic pova. 
grigolis berZnul xelnawerTa aSiebze xSirad vxvdebiT sxva-
dasxva saxis marginalur niSnebs – grafikul gamosaxulebebsa Tu 
abreviaturebs, romelTagan gamoirCeva oTxi: 
,  “,    da  CHM. am 
55
  amis Sesaxeb ix. aqve, gv. 102.

123
_______________________  
komentarTa Semcveli qarTuli xelnawerebi
oTxi niSnis ganmarteba mocemulia grigol RvTismetyvelis kre-
bulebis dasawyisSi, pinaqsis momdevnod, an krebulis bolos war-
modgenil mcire zomis teqstSi – sqolioSi, romelic VI saukunis 
anonim mwignobars ekuTvnis. es sqolioa:
To; 
hJliako;n tou`to shmei`on tevtaktai ejn oi|~ cwrivoi~ peri; qeo-
logiva~ oJ Path;r dialevgetai, dia; to; h{lion th`~ dikaiosuvnh~ ejn tai`~ 
qeivai~ Grafai`~ to;n Qeo;n ojnomavzesqai.
 JO 
ajsterivsko~ ouJto;~ tevtaktai ejn oi|~ cwrivoi~ oJ Qeolovgo~ 
peri; th`~ ejnsavrkou oijkonomiva~ tou` megavlou Qeou` kai; Swth`ro~ 
hJmw`n  jIhsou` Cristou` dialevgetai, dia; to;n fanevnta toi`~ mavgoi~ 
qei`on ajstevra. 
To; shmei`on tou`to tevtaktai to;
 wJrai`on ejn toi`~ cwrivoi~, ejn oi|~ 
hJ fravsi~ kekallwvpistai h] to; novhma ejxhvnqistai h] kai; ajmfovtera 
uJperaivretai. 
To; 
shmei`on  tou`to tevtaktai ejn toi`~ cwrivoi~, ejn oi|~ euJrivsketai 
xevnon ti h] kata; dovgma h] kaq j iJstorivan h] kata; fravsin h] kata; 
ti; toiou`ton ojfei`lon shmeiwqh`nai tw`/ ajnagignwvskonti.
56
amgvarad, sqolioSi mocemuli ganmartebis mixedviT, hJliakovn 
shmei`on (
)  – mzis niSani grigolis TxzulebaTa im pasaJebs aR-
mzis niSani grigolis TxzulebaTa im pasaJebs aR-
niSnavs, romlebSic saubari saRvTismetyvelo Temebzea, radgan 
bibliaSi RmerTi 
mzed simarTlisad 
aris wodebuli (Malach. 4, 2). 
ajsterivsko~ (“) – varskvlaviT aRniSnulia grigolis TxzulebaTa 
is pasaJebi, romlebSic qristes gankacebis ambavia moTxrobili, 
radgan qristes Sobisas mogvebs varskvlavi moevlinaT. wJrai`on  ( ) 
56
  sqolio ramdenjermea gamocemuli: Sinko, De traditione orationum Gregorii Na-
zianzeni,  II, p. 4-5; Sakkelion, 
Patmiakh; Biblioqhkhv
,  p. 19; Lambros, Ta; palaio-
grafika; shmeiva kai; oJ Kaisarei;~  jArevqa~
, p. 256; Бенешевич, Описание греческих 
рукописей, c. 201; am sakiTxTan dakavSirebiT ix. aseve Sinko, De traditione oratio-
num Gregorii Nazianzeni, II, p. 2, 7; Sinko, De traditione orationum Gregorii Nazianzeni, 
I, p. 90-91. Lefherz, Studien zu Gregor von Nazianz, p. 124-131. sqolios Semcveli 
berZnuli xelnawerebis Sesaxeb ix. Astruc, Remarque sur les signes marginaux de 
certains manuscrits de S. Grégoire de Nazianze, p. 289-295; agreTve, berZnul xel-
nawerTa aRwerilobebSi – explanation signorum marginalium –  Mossay, Reperto-
rium Nazianzenum, Orationes, Textus Graecus, 1-6; Noret, Les manuscrits sinaïtiques de 
Grégoire de Nazianze.

124
Tavi II 
 __________________________________________________________________
– 
mSvenieri
  teqs 
tis gansakuTrebulad mxatvrul, gamSvenebul, 
xolo  shmei`on (CHM)  – 
niSani/miniSneba
  Sinaarsobrivad gansaku-
Trebulad mniSvnelovan pasaJebze miuTiTebs. 
sazogadod, marginaluri niSnebi aleqsandriel gramatikosTa 
mieraa SemoRebuli elinistur epoqaSi. Zveli gramatikosebi maT 
berZen avtorTa Txzulebebze garkveuli teqstologiuri samuSa-
oebis Catarebisas iyenebdnen. magaliTad, cnobili aleqsandrieli 
filologi aristarqe homerosis poemebis teqstze muSaobisas, 
sxva marginalur niSnebTan erTad, xSirad xmarobda varskvlavs 
ama Tu im saleqso striqonisa Tu pasaJis avTenturobis aRsaniS-
navad.
57
 mzis niSani da varskvlavi, rogorc ciur sxeulTa simbo-
loebi, xSirad iyo gamoyenebuli astronomiuli Tu astrologiu-
ri xasiaTis teqstebSi. bizantiel avtorTa Txzulebebis Semcvel 
nusxebSi mzis niSani da varskvlavi, sxva pirobiT niSnebTan erTad, 
gamoiyeneboda ZiriTad teqstze darTul sqolioTa aRsaniSnavad. 
varskvlavs xSirad xmarobdnen vrcel sakiTxavTa monakveTebad 
dayofis mizniT.
grigolis berZnul xelnawerebSi warmodgenili sqoliodan 
cxadi xdeba, rom mzis niSansa da varskvlavs sruliad gansxvave-
buli, gansakuTrebuli funqcia aqvs SeZenili. niSandoblivia, rom 
grigolis berZnul xelnawerebSic isini sqolioSi mocemuli wesis 
mixedviT aris ganlagebuli. mzis niSani, umetesad, iseTi pasaJis 
gaswvrivaa moTavsabuli, sadac mama RmerTi an samebaa naxsenebi; 
varskvlavi iq aris dasmuli, sadac saubari qristes Sobaze, mogv-
Ta Tayvaniscemasa Tu naTlisRebazea.
 58
58
 
samecniero literaturaSi aRniSnulia, rom mzis niSani da 
varskvlavi sqolioSi miTiTebuli specifikuri funqciiT mxo-
lod grigol RvTismetyvelis berZnul xelnawerebSi dasturdeba, 
Tumca bolodroindeli kvlevebis mixedviT gairkva, rom es margi-
naluri niSnebi aRniSnuli funqciiT sxva wminda mamaTa xelnawe-
rebSic aris warmodgenili. magaliTad, basili didis TxzulebaTa  
57
 Devreesse, Introduction à l’étude des manuscrits grecs, p. 74.
58
  bulgareTis wignTsacavebSi dacul grigolis berZnul xelnawerebSi 
marginaluri niSnebis Sesaxeb ix. Otkhmezuri,  Codices Bulgariae (Serdicenses), 
p. 47-54; 242-249.

125
_______________________  
komentarTa Semcveli qarTuli xelnawerebi
X saukunis berZnul krebulSi – Tbilis. Gr. 48 
59
 –  vxvdebiT mzis 
niSniTa (
)  da varskvlaviT (“)  moniSnul pasaJebs, romlebSic 
samebisa da qristes  Sobis Sesaxeb aris saubari.
60
rac Seexeba marginalur niSnebs –   da CHM, isini damouki-
deblad, sxvadasxva kombinaciaSi, rogorc grigolis berZnul xel-
nawerebSi, ise sxva qristian avtorTa krebulebSi, erTsa da imave 
funqcias asruleben – am niSnebiT teqstis gansakuTrebulad mxa-
tvruli pasaJebi da azrobrivad sakvanZo sakiTxebi aris xolme 
moniSnuli.
61
mTlianobaSi, marginaluri niSnebi grigolis teqstis Tavise-
bur egzegess warmoadgens. isini garkveul mimarTulebas aZlevs 
mkiTxvels grigolis sakmaod vrceli teqstebis kiTxvisas.
62
 am 
niSnebiT moniSnul pasaJebs mkiTxveli gansakuTrebuli gulisyu-
riT da mowiwebiT unda mohkideboda. 
grigolis berZnul xelnawerTa es mxare grigolis qarTul 
xelnawerebSic aisaxa; grigolis liturgikul sakiTxavTa efremi-
seul krebulSi, Jer.
 
43-Si, pinaqsis Semdeg warmodgenilia margi-
nalur niSanTa ganmartebiTi sqolios qarTuli Targmani, xolo 
xelnawerebSi  A-109,  Jer. 15, Jer. 43 da  Jer. 13, aSiebze, basili mini-
musis komentarebTan erTad, vxvdebiT marginalur niSnebs – mzis 
niSans, varskvlavs,  -is  Sesabamis  daqaragmebul formas  S ~ri  
(S  `ri, 
Suenieri
)  da  CHM-is Sesabamis Ss~we-s
 
(Ss  `we, 
Seiswave
). gan-
 gan-
gan-
martebiTi sqolios qarTul versiaSi niSanTa grafikuli gamosax-
ulebebi TiToeuli ganmartebis win aris dasmuli. 
  mzisTualis saxe ese niSani ganwesebul ars adgil-
Ta, romelTa Sina RmrTismetyuelebisaT¢s metyuelebdes 
59
  Cod.  Gr. 48-is aRwrilobisaTvis ix. Rudberg,  L’homilie de Basile de Cesarée 
sur le mot ‘Observe toi-même’, p. 120-125; Гранстрем,  Неизвестный  греческий 
сборник  бесед  Василия  Великого,  с.  173-178. mkvlevarTa mier xelnaweris 
am detalze yuradReba ar aris gamaxvilebuli.
60
  bezaraSvili, oTxmezuri, ganaTleba da mecniereba bizantiaSi, gv. 85-
87.
61
  am niSanTa funqciebis Sesaxeb detalurad ix. bezaraSvili, oTxmezuri, 
ganaTleba da mecniereba bizantiaSi, gv. 87.
62
  Mossay, Le signe héliaque. Notes sur quelques manuscrits de S. Grégoire de Nazianze, 
p. 275.

126
Tavi II 
 __________________________________________________________________
moZRuari, vina¡Tgan `mzed simarTlisad~ saxel-edebis 
RmerTsa werilTa Sina.
“
  varskulavis saxe ganwesebul ars adgilTa, romelTa 
Sina £orcielebrisa gangebulebisaT¢s didisa RmrTisa da 
macxovrisa Cuenisa iesu qristessa metyuelebdes RmrTis-
metyueli moguTa gamoCinebulisa mis varskulavisaT¢s.
S ~ri
  saswauli ese `Suenierisa~ ganwesebul ars adgil-
Ta, romelTa Sina metyueleba¡ Seimkvebodis, anu gulis-
£missayofeloba¡ aRyuavnebodes, anu orive zeSTa aRema-
tebodis.
Ss~we 
`Seiswave~ ese dawesebul ars adgilTa, romelTa Sina 
ipoebodes ucxo ra¡me anu sjulisdebiTi, anu moTxrobiTi, 
anu gamometyuelebiTi, romlisa¡ u£ms Seswaveba¡ mkiTxvel-
sa.
63
 
sagulisxmoa, rom bizantiuris msgavsad, mzis niSani da 
varskvlavi Zvel qarTul xelnawerebSic dasturdeba sxva funqci-
iT. magaliTad, orive niSani sqolioTa aRmniSvnel pirobiT niSne-
bad aris xolme gamoyenebuli komentirebul krebulebSi. singu-
riT Sesrulebuli varskvlavi, rogorc mcire zomis dekoratiuli 
detali, xSirad umSvenebs gverds sazedao asos qarTul xelnawer-
Si. varskvlavis, rogorc teqnikuri niSnis gamoyenebis SemTxveva 
dasturdeba X saukunis Sua wlebis liturgikul krebulSi, Sin. 
34-Si. am krebulis Semdgeneli,  cnobili qarTveli himnografi 
da mwignobari ioane-zosime Jamnis
 
 Satberduli da sabawmiduri 
redaqciebis gasamijnad, sxva niSnebTan erTad, varskvlavsac xma-
robs. rogorc krebulze darTuli anderZidan irkveva, am niSnebs 
igi 
berZulTa ZuelTa wignTagan
 iRebs.
64
rac Seexeba marginalur niSnebs grigolis TxzulebaTa efre-
miseul krebulebSi, isini  am  xelnawerebSi sqolioSi mocemuli 
63
  Cod.  Jer. 43, 4v. sqolio ramdenjerme aris gamocemuli: bregaZe, 
grigol 
nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba
, 
gv. 150; Otkhmezouri, Les signes marginaux dans les manuscrits géorgiens de Gré-
goire de Nazianze, p. 341; TvalTvaZe, 
efrem mciris kolofonebi, 
gv. 41.
64
 
qarTul xelnawerTa aRweriloba. sinuri koleqcia
, gv. 132-133.

127
_______________________  
komentarTa Semcveli qarTuli xelnawerebi
wesis mixedviT aris ganlagebuli.
65
  Jer. 15-Si dasturdeba cxra 
mzis niSani da eqvsi varskvlavi; A-109-Si – rva mzis niSani da oTxi 
varskvlavi;  Jer. 43-sa da  Jer. 13-Si  TiTo mzis niSani. oTxive 
krebulSi aseve sakmao raodenobiT vxvdebiT S~sw-sa da S~nri-s.
magaliTad, mzis niSani grigolis homiliaTa Semdegi pasaJebis 
gaswvriv dasturdeba:
- xolo RmerTi raJams vTqua, vity¢ mamasa da Zesa da wmidasa 
sulsa  Or.  38  (PG 36, col. 320 B 6-7), Jer. 15, 14v.
- da yovelsa Suebasa warmovhnerwyuav mamisa mimarT da Zisa da 
sulisa wmidisa  Or. 40 (PG 36, col. 417 A 11-12), A-109, 110v.
- dausabamo¡ da dasabami da dasabamisTana¡ erTi RmerTi  Or. 
42 (PG 36, col. 476 A 8-9), Jer. 43, 157v.
- RmerTi ukue ars naTel upirates da Seuxebel  Or. 40 (PG 36, 
col. 364 B 1), Jer. 13, 48r, da sxv.
  varskvlaviT daniSnulia Semdegi pasaJebi:
- iSva qalwulisagan da suliT da £orciT winaganwmedilisa 
su lisa  mier  Or.  45 (PG 36, col. 633 D 1-2), Jer.  15, 203r.
- varskulavisa Tana vrbiodeT da moguTa Tana Tayuanis-veciT 
Or.  39 (PG 36, col. 349, C 2-3), A-109, 80v da sxv.
xSir SemTxvevaSi qarTul xelnawerebSi marginalur niSanTa 
adgilmdebareoba emTxveva maT ganlagebas berZnul xelnawereb-
Si.
66
 ar aris gamoricxuli isic, rom qarTveli  mwignobari, ro-
melmac icis am niSanTa funqcia, Tavadac damoukideblad svamdes 
am niSnebs qarTul xelnawerebSi.
gansakuTrebul yuradRebas iqcevs niSanTa mxatvruli gafor-
meba grigolis qarTul xelnawerebSi. grigolis berZnul xelnawe-
rebSi, romlebic am kuTxiT sakmaod kargad aris Seswavlili, es 
niSnebi mcire zomis martivi formiT aris warmodgenili – 
da  “, 
maSin, rodesac qarTul xelnawerebSi, kerZod, A-109-sa da  Jer. 15-
65
  Otkhmezouri, Les signes marginaux dans les manuscrits géorgiens, p. 335-347; oTx-
mezuri, marginaluri niSnebi da maTi mxatvruli gaformebis wesi, gv. 
940-103.
66
  grigolis qarTul xelnawerebSi mzis niSniTa da varskvlaviT aRniSnu-
li pasaJebis sruli CamonaTvali, aseve maTi mimarTeba berZnul xel-
nawerebTan ix. Otkhmezouri, Les signes marginaux dans les manuscrits géorgiens, 
p. 342-344.

128
Tavi II 
 __________________________________________________________________
Si, mzis niSani da varskvlavi  gacilebiT didi zomisaa da metad 
gamomsaxvelobiTia;  A-109-Si niSnebi wiTeli melniT aris Sesrule-
buli. uaRresad ornamentirebul mzis niSans Tevzis gamosaxule-
ba aqvs, xolo varskvlavi wvrili xveulebiT gaformebuli diskos 
saxiT aris warmodgenili (ix. sur. 2, 3, gv. 129, 130).  sakmaod didi 
ostatobiT Sesrulebuli es niSnebi ganswavlul kaligraf-deko-
rators unda ekuTvnodes. amgvarad gaformebul niSanTa gaCena 
qarTul xelnawerSi gapirobebuli unda iyos qarTveli ostatebis 
SemoqmedebiTi midgomiT berZnuli dednis mimarT. qarTveli kali-
graf-dekoratori, romelic bizantiuri wesebis mixedviT adgens 
da aformebs xelnawers, Tavis individualobas avlens xelnawe-
ris iseTi mcire detalebis gaformebisas, rogoric marginaluri 
niSnebia. igi SemoqmedebiTad udgeba xelnaweris Seqmnis process 
da Tavisi wvlili Seaqvs mis ornamentul repertuarSi. natifad 
ornamentirebuli niSnebi xelnaweris gverds met silamazes sZens, 
xolo mTlianad krebuls mdidrul, sazeimo elfers aniWebs. 
rogorc ukve aRvniSneT, grigol RvTismetyvelis efremiseul 
krebulebSi marginaluri niSnebic S~ri da Ss~we aseve SeniSvnaSi 
gansazRvruli funqciiT aris gamoyenebuli (ix. sur. 5, gv. 209).
SuenieriT
,  ZiriTadad, grigolis TxzulebaTa is pasaJebia aR-
niSnuli, romlebic mxatvrulobiT gamoirCeva.
67
 magaliTad: 
- vin ara uwyis amisi mama¡? ... vin umecar ars emmelias pirvel-
wodebulsa?  (Or. 43, A-109,  20 v)  _  ritorikuli SekiTxva.
- nuukueda lomsaca abralebdis vin, rameTu ara cidamtkave-
lurad xedavs, aramed silaRiT da meufebiT  (Or. 43, A-109, 60v) 
 
– metafora.
- erTsa mS¢nvides, erTsa micemvides, erTi cxorebisa gza¡ uw-
yo des – qristesT¢s sikudili  (Or. 15, K-9, 277v) – ritmuli pasaJi.
niSandoblivia, rom grigolis efremiseuli krebulebis gada-
mwerebi Tavisuflad ekidebodnen marginaluri niSnebiT – S~ri 
da  Ss~we _ grigolis sakiTxavTa garkveuli pasaJebis daniSvnis 
sakiTxs. rogorc xelnawerebze dakvirveba cxadyofs, gadamweri 
xSirad dednisagan damoukideblad svamda am niSnebs iq, sadac 
67
  am sakiTxTan dakavSirebiT detalurad ix. bezaraSvili,  ritorikisa da 
Targmanis Teoria da praqtika, gv. 580-585.

129
_______________________  
komentarTa Semcveli qarTuli xelnawerebi
sur. 2. cod. A-109, 113r. mzis niSani (marjvena aSiaze): 
mamisa da Zisa da wmidisa 
sulisa, xolo saxeli samTa¡ve – erT (col. II, l. 13-14).

130
Tavi II 
 __________________________________________________________________
sur. 3. cod. A-109, 80v. (1) varskvlavis ori niSani (marcxena aSiaze): 
varskulavisa 
Tana vrbiodeT da moguTa Tana Tayuanis-veciT (col. I, l. 2-5);  qriste naTels-
iRebs, TanaganvbrwyindeT (col. I, l. 23-4);
(2) sityvaTa `Sedgmis~ nimuSi: nBTls  jùiRebs (col. I, l. 27).

131
_______________________  
komentarTa Semcveli qarTuli xelnawerebi
TviTon miiCnevda saWirod. grigol RvTismetyvelis sakiTxavebis 
qarTul krebulebSi warmodgenili marginaluri niSnebi mwigno-
barTa sxvadasxva Taobisa Tu wris inteleqtualur Tu emociur 
mimarTebas gamoxatavs grigolis teqstebis mimarT. magaliTad, 
A-109-is gadamwerisTvis gansakuTrebuli datvirTva `basili di-
dis epitafiaSi~ im pasaJebs aqvs, romlebSic saubari saTnoebazea.  
Ss~we
-s vxvde biT Semdegi pasaJebis gaswvriv:
-  vina¡Tgan uwyodeT, uadviles miReba¡ s a T n o e b i s a ¡, vidre 
micema¡ s a T n o e b i s a ¡, viTarca senis micema¡ ufro¡s, vidre mi-
madleba¡ simrTelisa¡  (Or. 43, A-109, 27v).
-  rameTu ara¡ mgonies patiosan, romeli ara s a T n o e b i s a 
mimarT miiyvanebdes, arca umjobes hyofdes missa mimarT mos-
wrafeTa  (Or. 43, A-109, 27v).
-  rameTu Zniad iqmnebis srulebisasa miwevna¡ saSuvalsaca da 
momsTulebulisagan s a T n o e b i s a mravalTa¡ mizidva¡ sazomiT-
saca  (Or. 43, A-109, 37v).
-  viTarmed TanaSemsWualul arian s a T n o e b a T a siborote-
ni da arian, viTame bWeTmaxlobel. da advil ars sxuebr myofisa¡ 
sxua sagonebelyofa¡  (Or. 43, A-109, 60r).
sayuradReboa, rom marginalur niSnebsa da maT funqciebze 
efremi damoukidebladac saubrobs Tavis kolofonebSi. ioane 
damaskelis `gardamocemis~ kolofonSi is iZleva sxvadasxva mar-
ginalur niSanTa, maT Soris, 
Seiswaves
 ganmartebasac:
xolo ` S e i s w a v e n i ~ da `gansazRvreba¡~ `ganCinebiTurT~ 
da `samecniero¡~,  ese ara oden amas wignsa, aramed yovelTa-
ve wignTa berZulTa uwerian kidesa, ra¡Ta raJams samecni-
erosa rasme sityuasa eZiebdes vinme, advilad povos da ara 
u£mdes mimyovrebuli Jami, anu yovlisave gardakiTxva¡.~
68
 
am kolofonis mixedviTac, 
Seiswave 
(iseve, rogorc 
gansazRvre-
ba¡, ganCineba¡
 da 
samecniero¡
) dasturdeba berZnul xelnawerebSi 
da teqstis gansakuTrebulad mniSvnelovani pasaJebis (
samecniero 
sity¢s
) dasaniSnad gamoiyeneba. efremi gansakuTrebu 
lad usvams 
xazs marginalur niSanTa praqtikul daniSnulebas – isini uadvi-
68
  ioane damaskeli, 
dialeqtika
, gv. 68.

132
Tavi II 
 __________________________________________________________________
lebs mkiTxvels swrafad, zedmeti drois dakargvis gareSe miag-
nos teqstis sayuradRebo pasaJs. 
marginaluri niSnis, mzisTvalis Sesaxeb efrem mcire saubrobs 
`gardamocemis~ Targmanis erT-erT sqolioSi. am Txzulebis me-8 
(À) Tavis saTauris – `wmidisa samebisaT¢s~ – gaswvriv, aSiaze das-
turdeba SeniSvna: 
sadaca samebisaT¢s Tqumul iyos, yovelgan Suenis da zis 
berZulTa wignTa ese m z i s T u a l i s  saxe niSani, ara 
sakiTxavTa, aramed sagalobelTaca Sina.
69
efremis SeniSvniT, niSani 
mzisTuali
 dasturdeba berZnul 
xelnawerebSi – rogorc prozaul, ise sagalobelTa krebulebSi. 
rogorc vxedavT, es niSani zogadad berZnul xelnawerebSi asru-
lebs im funqcias, romlis Sesaxebac grigolis xelnawerebSi da-
dasturebul VI saukunis sqolioSi aris saubari.
rogorc cnobilia, efrems ioane damaskelis `gardamocema~ 
grigol RvTismetyvelis liturgikul sakiTxavTa krebulamde, Ta-
visi mwignobruli moRvaweobis adreul etapze aqvs naTargmni. Se-
sabamisad safiqrelia, rom marginalur niSanTa Sesaxeb is infor-
macia, romelic `gardamocemis~ kolofonebSia, mas miRebuli aqvs 
ara grigolis berZnul krebulebSi daculi sqoliodan, aramed im 
berZnuli xelnawerebidan, romelTa naxvisa da romlebi Tac sarge-
blobis saSualeba mas Savi mTis samonastro biblioTekebSi muSao-
bisas hqonda. es kidev erTxel adasturebs im faqts, rom margin-
aluri niSani, mzisTvali (da, safiqrelia, varskvlavic) aRniSnuli 
funqciiT gamoiyeneboda ara marto grigolis berZnul krebuleb-
Si, aramed sazogadod, sxvadasxva tipis berZnul xelnawerebSi. 
efremic am niSnebs manamde icnobda, vidre grigol RvTismetyve-
lis liturgikul sakiTxavTa krebuls Targmnida.
70
69
  wm. ioane damaskeli, 
marTlmadidebluri sarwmunoebis zedmiwevniTi 
gadmocema
, gv. 45.
70
  aRvniSnavT, rom `gardamocemis~ sqolio mzisTvalis Sesaxeb CvenTvis 
bolo dromde ar iyo cnobili, ris gamoc Cvens adrindel statiebSi 
mzis Tvalisa da varskvlavis gaCena qarTul xelnawerebSi uSualod 

133
_______________________  
komentarTa Semcveli qarTuli xelnawerebi
sayuradReboa, rom mzis niSnisa da varskvlavis gamoyenebam 
zemoT ganxiluli funqciiT asaxva pova ara marto grigolis qa-
rTul krebulebSi, aramed sxva avtorTa Txzulebebis qarTul 
xelnawerebSic, gansakuTrebiT – efremis Targmanebis Semcvel da 
Sav mTasTan dakavSirebul nusxebSi.
magaliTad, homiletikur da agiografiul TxzulebaTa kre-
bulSi – S-1276,  romlis redaqtorad da erT-erT gadamwerad 
efrem mcirea miCneuli,
71
 sam adgilas vxvdebiT mzis niSans. is 
grigol RvTismetyvelis krebulebSi daculi sqolios mixedviT 
aris dasmuli sofron ierusalimelis naTlisRebisadmi miZRvnil 
or sakiTxavSi.
72
 im pasaJebis gaswvriv, romlebSic saubari mama 
RmerTsa da samebazea, mzis niSani sam adgilas (erT gverdze or-
jer) dasturdeba:
- galobasa angelozebrsa zecierad ugalobdeT dausabamosa 
RmerTsa da mSobelsa Zisa mxolodSobilisa  (98v).
- rameTu erT ars sameba¡ maradis samsaxurebeli, maradis saqe-
beli  (103r).
- rameTu erT ars wmida¡ mxolo¡ mama¡ da erT ars wmida¡ mxo-
lo¡ ZÀ da erT ars wmida¡ mxolodwmidad cnobili suli wmida¡ 
(103r).
73
 
mzis niSans efremis avtograful xelnawerSi martivi forma 
aqvs – 
.  es is formaa, romelic yvelaze xSirad grigol RvTis-
metyvelis TxzulebaTa Semcvel berZnul xelnawerebSi dastude-
ba. efremisaTvis, rogorc mwignobar-mTargmnelisaTvis, niSnis 
swored martivi formis gamoyeneba iyo mosalodneli avtogra-
ful nusxaSi.
marginalur niSnebs (
Seiswave, Suenieri
, aseve 
ixile
 – sxva-
dasxva kombinaciiT) uxvad vxvdebiT efrem asuris `asketikonis~ 
efremiseuli Targmanis Semcvel xelnawerSi – A-1115 (XII s.). 101v-
grigolis qarTulad Targmnasa da grigolis qarTul xelnawerebSi 
marginalur niSanTa ganmartebiT sqoliosTan gvaqvs dakavSirebuli.
71
  metreveli, efrem mciris avtografi, gv. 115-125.
72
  CPG 7643, CPG 7660.
73
  oTxmezuri, efrem mciris Targmanebis Semcvel nusxaTa erTi Tavise-
burebis Sesaxeb, gv. 147-149.

134
Tavi II 
 __________________________________________________________________
ze pasaJi samebis Sesaxeb martivi formis mzis niSniT aris moniS-
nuli:
- vina¡ca urTierTas Tanasamaradiso ars RmrTeeba¡ wmidisa 
samebisa¡, mama¡ da ZÀ da suli wmida¡, pirTa samT¢TebiTa erTisa 
arsebisa da erTisa RmrTeebisad icnobebian. vina¡ca erTi RmerTi 
ars wmida¡ da erTarseba¡ sameba¡. 
amgvarad, aSkaraa, rom qarTul xelnawerul tradiciaSi mar-
ginaluri niSnebis sistematuri da Tanamimdevruli gamoyeneba 
Savi mTis mwignobrul skolasa da efremis saxelTan aris dakav-
Sirebuli.
wamodgenili masala, vfiqrobT, gvaZlevs safuZvels, mzis niS-
nisa da varskvlavis zemoT ganxiluli funqciiT xelnawerSi ar-
seboba am xelnaweris Savi mTis mwignobrul centrTan kavSiris 
damadasturebel erT-erT kriteriumad miviCnioT.  
`gardamocemis~ SesavalSi efremi aRwers im berZnul xel-
nawerebs, romelTa naxvisa da gacnobis saSualebac mas Sav mTaze 
muSaobisas hqonda. is saubrobs antioqiis patriarqis, Teodores 
mier svimeonwmindis monastrisaTvis Sewirul oTxasoc berZnul 
wignze,
74
 rogorc sasuliero, ise saero xasiaTis prozaul kreb-
ulebze, romlebic gamoirCeodnen maRali mwignobruli doniT
75
 – 
aRWurvilni iyvnen samecniero aparatiT, romelSic mniSvnelovani 
adgili swored marginalur atributikas ekava. 
sazogadod, samecniero aparatis funqciaa, kompleqsuri age-
bulebis wignis aRqmasa da mis praqtikul gamoyenebaSi daexmaros 
mkiTxvels. marginaluri niSnebis swored am funqcias gamokveTs 
efremi svimeonwmidis biblioTekis berZnul xelnawerebze saubri-
sas. efremis SeniSvniT, marginaluri niSnebis daxmarebiT mkiTxv-
els SeuZlia  
advilad povos da ara u£mdes mimyovrebuli Jami anu 
74
 es unda momxdariyo meTeTmete saukunis ormocian wlebSi – efremis 
mier `gardamocemis~ SesavalSi moxseniebuli patriarqi Teodore III 
laskarisi antioqiis patriarqi iyo 1034-1042 wlebSi, Crusostovmou Pa-
padopouvlou
 JIstoriva th`~ jEkklhsiva~  jAntioceiva~
, s. 841.
75
  ioane damaskeli, 
dialeqtika
, gv. 68. efrem mciris Sesavlis am pasaJis 
Sesaxeb ix. agreTve, Djobadze,  Archeological Investigations in the Region West 
of Antioch on-the-Orontes, p. 59.

135
_______________________  
komentarTa Semcveli qarTuli xelnawerebi
yovlisave gardakiTxva¡
. efremis SeniSvniT, xelnawer wignSi amave 
funqcias asrulebs samecniero aparatis kidev erTi komponenti 
– leqsikoni.
76
 
amgvarad, Savi mTis berZnuli xelnawerebi – erTgvari samec-
niero-kritikuli publikaciebi, romelTa praqtikulobiTac ase 
iyo moxibluli qarTveli mwignobari, saukeTeso nimuSebs warmo-
saukeTeso nimuSebs warmo-
adgenda efremisaTvis qarTul xelnawer wignze muSaobisas. swo-
red amitom gamoirCeva Tavisi mwignobrulobiT, elinizebuli sa-
xiT, Savi mTis wreSi Seqmnili da am wridan gavrcelebuli qarTu-
li xelnawerebi. 
dabolos: dReisaTvis Tu bizantinistebs garkveuli warmodge-
na SeuZliaT Seiqmnan aTonis, sinas Tu ierusalimis Sua saukunee-
bis berZnul xelnawerTa koleqciebze am koleqciaTa dRevande-
li Sedgenilobis mixedviT, TiTqmis araferia cnobili antioqiis 
berZnuli wignTsacavebisa Tu koleqciebis Sesaxeb, romelTa didi 
nawili ganadgurda, xolo nawili amJamad gabneuli unda iyos 
berZnul xelnawerTa sxvadasxva koleqciebSi. Tavad berZnuli 
wyaroebic am epoqis mwignobruli cxovrebis Sesaxeb bevrs ara-
fers iZleva. aseT viTarebaSi efremTan daculi cnobebi Savi mTis 
berZnul xelnawerebze da efremis mwignobrul garemoSi berZenTa 
kualsa SedgomiTa
 Sedgenili qarTuli krebulebi gansakuTrebiT 
fasulia XI saukunis antioqiis kulturul-mwignobruli cxovre-
bis Seswavlisa Tu rekonstuqciisaTvis.
76
 
esreT aqus Cueuleba¡Y wignebsa berZenTasa, ra¡Ta anbansa zeda ganawy-
obden yovelTave sityuaTa gamosaZiebelTa da RrmaTa, ra¡Ta advil 
iyvnen sapovnelad
,  Cod. Q-37, 3r; fsalmunTa Targmanebis kolofoni, ix. 
SaniZe, Sesavali efrem mciris fsalmunTa Targmanebisa, gv. 81.

136
T a v i   I I I