Analitik: 7-tema. Fermentler bioximiyası moodle samvminf uz/mod/page/view php?id=8697

1. Fermentler haqqında túsinik. Olardıń ximiyalıq tábiyatı, dúzilisi, áhmiyeti.  

Fermentler-tiri kletkalar tárepinen islep shıǵarılıp, usı organizmde ótetuǵın barlıq ximiyalıq protseslerdi tezlestiriwde qatnasatuǵın arnawllı belok zatlar

esaplanadı. Sonıń ushında olar biologiyalıq katalizatorlar dep ataladı. Fermentler barlıq tiri organizm kletkalari, toqımaları hám suyıqlıqları quramında

ushıraydı.

Ápiwayı katalizatorlar dep — ximiyalıq reakciyalarda az muǵdarda qatnasıp, olardı tezlestiriwshi yáki ástelestiriwshi, biraq reakciya aqırında ximiyalıq

jaqtan ózgerissiz qalıwshı zatlarǵa aytıladı. Ximiyalıq reakciyalar tezliginiń katalizatorlar tásirinde ózgeriw processi kataliz processi dep ataladı.

Fermentler — yaǵnıy biologiyalıq katalizatorlar ápiwayı katalizatorlarǵa uqsas esaplanadı, lekin olar qatnasatuǵın reaksiyalerdıń qásiyetine qarap bir-

birinen parıq qıladı. Ápiwayi katalizatorlar ótip atırǵan ximiyalıq reaksiyalardı tezlestiriwde qatnassa, fermentler tek ǵana ózleri qatnasqanda júzege

keletuǵın ximiyalıq reaksiyalardı tezlestiredi.

Tiri organizmde ótetuǵın ximiyalıq reaksiyalardiń tezligi organizm jasawshańlıǵınıń tiykarǵı belgilerinen biri esaplanadı. Ápiwayı sharayatta derlik

ózgermeytuǵın yáki ózgerttiriw, yaǵnıy quramlıq bólimlerge tarqalıw ushın kúshli kislotalar yáki siltiler tásirinde 110-120° temperaturada 20-24 saatlap

qızdırıw kerek bolatuǵın belok, may hám uglevodler azıq penen haywan organizmine ótkende tezlik penen ózgeriwsheń halatta ótip, tarqalıp ketedi.

Azıqlıq ónimlerdiń haywan organizminde ápiwayı sharayatta 37-40° ta kúshsiz siltili yáki kislotalı ortalıqta júdá qısqa múddette quramlıq bólimlerge

tarqalıp ketiwi, yaǵnıy organizmdegi oksidleniw protsesleri uzaq jıllardan berli alımlardıń dıqqatın ózine qaratıp kelmekte. Tekseriwler nátiyjesinde bul

protseslerde qandayda bir ximiyalıq reaksiyalardi katalizleytuǵın zatlar, katalizatorlar yáki biologiyalıq katalizatorlar qatnasıwı shárt degen pikirler

payda boladı.

Keyinshelli bolsa, haqıyqattan da olardı tarqatıwda, qatnasatuǵın spetsifik (arnawlı) belok tábiyatli zatlar bar ekenligi anıqlanıp, olar ferment (enzim)

dep atalǵan. Ulıwma “ferment” degen atama latınshada fermentatıo-ashıw, yaǵnıy gaz ajıratıp shıǵıw menen bolatuǵın protses degen mánisti ańlatadı.

Tiri organizmde ximiyalıq reaksiyalardiń ótiwinde fermentlerdiń qanshelli úlken ról oynaytuǵınlıǵın rus alımı I.P.Pavlov tómendegishe táriyplegen:

“Ferment - barlıq tiri jániwarlar quramında ótetuǵın ximiyalıq reaksiyalardiń qózǵatıwshisi esaplanadı”.

Ulıwma fermentler haqqındaǵı tálimat XIX ásirdiń baslarında payda bola baslaǵan. 1914 jılda K.S.Kirxgof jańa ónip shıǵıp atırǵan arpa yáki biyday

maysolarınıń shiresi kraxmaldı tarqatıp, maltoza payda etiwi múmkinligin anıqlap, kraxmal tek ǵana kletkalar ishinde emes, bálki sırtqı ortalıqta da

tarqalıwın múmkinligin dálillep bergen. Shireden ajıratıp alınǵan zatqa bolsa, amilaza dep at bergen. 1933 jılǵa kelip Payon hám Perso atli alımlar usı

shire quramında diastaza fermenti de bar ekenligin anıqladı.

1926 jılda Dj.Samner birinshi bolıp, lobiya tuqımınıń quramınan ureaza fermentin kristall halatta ajıratıp aldı. 1931-32 jıllarda bolsa Nortrop hám Kunits

bir qanaha basqa fermentlerdi, solardan pepsin fermentin kristall halatında ajıratıp alıwǵa miyasar boldı. Házirgi waqıtta bolsa, júdá kóp fermentler

kristall halatta ajıratıp alınıp, olardıń kópshiliginiń aminokislota quramları da belgilep berilgen.

Fermentlerdiń ximiyalıq tábiyatı hám dúzilisi

Fermentlerdiń ximiyalıq tábiyatı haqqında XX ásirdiń baslarına shekem derlik maǵlıwmatlar bolmaǵan. Hátteki, 1926-30 jıllarda Vilshtetter, J.Samner,

D.Nortrop sıyaqlı alımlar fermentlerdi kristall halatta ajıratıp alǵanda da olardıń ximiyalıq tábiyatı haqqında tolıq kóz qarasqa iye bolmaǵan. Bul

tarawdı úyreniw boyınsha keyingi 40-50 jıllar ishinde úlken jetiskenliklerge erisildi.

Fermentlerdiń ximiyalıq tábiyatı haqqındaǵı dáslepki pikir Paster ashıw fermentlerin qaynatqanda olardıń aktivligi pútkilley joǵalǵaninan keyin ǵana

payda bolǵan, yaǵnıy fermentler beloklarǵa uqsas zatlar eken dep qaralǵan. Sebebi, belokli zatlar ǵana qaynatılǵanda denaturatsiyaǵa ushırap, óz

biologiyalıq qásiyetin ózgertiwge qásiyetine iye.



---

28.11.2020

Analitik: 7-tema. Fermentler bioximiyası

moodle.samvminf.uz/mod/page/view.php?id=8697

2/9

Keyinshelli, kristall halatta ajıratıp alınǵan fermentler gidrolizlengende aminokislotalar payda bolǵanlıǵı anıqlanǵanınan keyin olar haqiyqattanda belok

tábiyatlı zatlar ekenligi haqqında tolıq maǵlıwmatlar payda bolǵan.

I.P.Pavlov labaratoriyasında asqazan shiresiniń quramlıq bólimleri tereń úyrenilgende, ondaǵı pepsin hám basqa fermentlerdiń belok zatlar ekenligi

anıqlap berilgen.

Fermentlerdiń belok tábiyatlı ekenligi joqarıda atap ótildi. Lekin fermentler anıq belok tábiyatlı emes, dep aytılǵan pikirler de bolǵan. Solardan 1926 jılı

R. Viltetter hám keyingi waqıtkarda basqa ayrım alımlar tárepinen de fermentlerdiń beloklardan ibarat ekenligi hám hátte qaysı bir organikalıq zatlar

klasına kiriwin aytıwda ekileniwler bolǵan. Fermentlerdiń belok tábiyatlı ekenligin ápiwayı baqlawlarda da tastıyqlanǵan. Máselen, Lui Paster qaynatıw

nátiyjesinde ashıwdıń júz bermesligi baqlanǵan. Bul bolsa, fermentlerdiń belok quramlı ekenliginen derek bergen, sebebi fermentler de basqa beloklar

sıyaqlı denaturatsiyalanadı (tábiyiy halatın joǵaltadı).