Anatomiya 2014. indd

Sinapslarda qo‘zg‘alishni o‘tkazish mexanizmi. Nerv hujay-
ralari o‘zaro sinapslar bilan birikkan bo‘lib, ular orqali qo‘zga-
lish bir neyrondan ikkinchi neyronga o‘tadi. Sinapslar hujayra ta-
nasida, dendritlarida va ak sonning periferik uchlarida joylasha-
di. Sinapslar qo‘zg‘alish ni o‘tkazish mexanizmiga qarab, kimyo-
viy va elektr turlariga bo‘linadi. Elektr o‘t kazuchanlikka ega si-
naps yurak mushaklarida joylashadi. Kimyoviy o‘tkazuvchanlik-
ka ega sinapslar sinaptik tugunchalardan, sinaps oldi mem brana, 
kengligi 30 nm bo‘lgan sinaps yorig‘i va sinaps orqa membrana-
sidan iborat bo‘ladi. Sinaps tugunchalarida mediator 3 mln y aqin 
mayda pufakchalarda saqlanadi. Nerv impulsi ta’sirida akson-
ning uchida ro‘y bergan depolyarizatsiya unda Ca++ konsentrat-
siyasini oshiradi va sinaptik pufakchalar tarkibi
sinaptik yoriq-
qa chiqadi. Ca++ konsentratsiyasini oshishi mediatr ajralishini 
ishga tushuruvchi
mexanizm rolini o‘ynaydi. Mediator sinaptik 
yoriqdan o‘tib sinaps orqa membrananing retseptor oqsillari bi-
lan bog‘lanib, unda qo‘zg‘atuvchi possinaptik potensial, yoki tor-
mozlovchi possinaptik potensial hosil bo‘lishini chaqiradi. Ney-
ronlarda qo‘zg‘alish chaqiruvchi mediatorlarga atsetil-xolin, sero-
tonin, dofamin kiradi. Neyronlarda tormozlanishni tormozlov chi 
media tor – gamma-aminoyog‘kislota chaqiradi. 
Elektr sinapslarda sinaps yorig‘i juda tor (1–2 nm), uni ora-
sidan ionlar sinaps orqa membranasiga oson o‘tadigan naychalar 
kesib o‘tadi. Ta’sir potensiali bir hujayradan ikkinchisiga qarshi-
liksiz, to‘xtamasdan o‘tadi. Bu yerda mediator bo‘lmaydi, qo‘zg‘a-
lishni o‘tkazish mexanizmi nerv tolasidan o‘tkazishga o‘xshaydi.
Tormozlanish. MNTda qo‘zg‘alish jarayoni bilan bir vaqtda, 
or ga nizmning qaysidir faoliyatini bajarishga qarshilik qiluvchi 
nerv markazlarini o‘chiruvchi tormozlanish jarayoni ham paydo 
bo‘ladi.
Qo‘zg‘alish deb a’zoning faoliyatini chaqiradigan yoki bor 
faoliyat ni kuchaytiradigan herv jarayoniga aytiladi. Tormozlanish 
deb a’zo faoliyatini pasaytiradigan, to‘xtatadigan yoki uning pay-
do bo‘lishiga to‘sqinlik qiladigan nerv jarayoniga aytiladi. Bu ik-
ki faol jarayonning o‘zaro munosabati nerv faoliyati asosini tash-
kil qiladi.
Ingliz fiziologi Sherrington qo‘zg‘alish va tormozlanish ja-
rayonlari barcha reflektor holatda uchrashini ko‘rsatdi. Bir guruh 
mushak lar qisqarganida antagonist mushaklar markazi tormozla-

---

419
nadi. Masalan, qo‘l y oki oyoqni bukkanda, yozuvchi mushaklar 
markazlari tormoz lanadi. Ref lektor holat antagonist mushaklar-
ning payvasta (retsiprok) tormozlangandagina sodir bo‘ladi. Yur-
ganda oyoqning bukilishi, yo‘zuvchi mu shaklarning bo‘shashishi 
bilan kuzatilsa, yoz ganda bukuvchi mushaklar tormozlanadi. Agar 
bu holat bo‘lmasa, mushaklarning mexanik kurashi, tortishish ke-
lib chiqadi.
Bukuvchi refleks chaqiruvchi sezuvchi nerv qo‘zg‘atilganda, 
impulslar bukuvchi mushaklar markaziga yo‘naladi va Renshou-
ning tormozlov chi hujayralari orqali yozuvchi mushaklar mar-
kaziga boradi. Birinchisida ular qo‘zg‘alish jarayonini chaqirsa, 
ikkinchisida tormozlanishni chaqiradi. Bunga javoban muvofiq-
lashgan reflektor holat bukish refleksi hosil bo‘ladi.