Andijon-2022 Mavzu: Xatarlarni moliyalashtirish manbalari Reja

Xatarlarni moliyalashtirish va boshqaruv samaradorligini tahlil qilish

Tavakkalchilikni boshqarish bo‘yicha turli qarorlar tashkilot ichidagi pul oqimlarini qayta taqsimlashga olib keladi. Naqd pul oqimlarini qayta taqsimlash hozirgi va kelajakda, salbiy voqealar boshlanishidan oldin va keyin sodir bo‘ladi. Xavflarni boshqarish usulini tanlashda, moliyalashtirishning barcha uch turlarini - vaqt o‘tishi bilan to‘lovlarni taqsimlashni hisobga olgan holda - voqeadan oldingi, voqeadan keyingi va joriylarni hisobga olish kerak.

Umumiy xarajatlar tarkibidagi eng katta ulushni oldindan moliyalashti rish tashkil etadi. Bu holda korxona mablag‘larining bir qismi xavfni kamaytirish, sug‘urta badallarini to‘lash va xavf-xatar jamg‘armasini shakllantirish choralariga yo‘naltiriladi.
Tadbirdan keyingi moliyalashtirish zararni qoplash uchun mablag ‘olishdan iborat. Agar mablag‘lar sug‘urta fondlari yoki korxonaning xavf- xatar jamg‘armasidan kelib chiqsa, unda ularning harakat yo‘nalishi oldindan moliyalashtirish bilan teskari. Tashqi fondlardan mablag‘larning kirib kelishi, ular salbiy holatlar yuzaga kelganda zararlar ko‘rinishida ularning chiqib ketishini qoplaydi.
Boshqa usul - bu xavflarni bir necha ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlash, loyihalarni birgalikda moliyalashtirishga o‘tish. So‘nggi yillarda ko‘plab kompaniyalar va sarmoyadorlar ittifoqlari tashkil etilib, ularga xatarli investitsiyalar sohasida katta foyda olib kelgan ushbu yondashuv chet elda juda yaxshi rivojlandi. Xatarlar sharoitida investorlarning harakatlari samaraliroq bo‘ladi va agar ular yirik sarmoyaviy ittifoqlarning harakatlari bo‘lsa, muvaffaqiyatga olib keladi. Xatarlarni turli agentlar o‘rtasida taqsimlash - bu har bir o‘z xavf xususiyatlariga ega bo‘lgan turli ijrochilar o‘rtasida xavfli ishlarning protsessual taqsimoti. Natijada,
ushbu agentlarning ba’zilari xavf ulushidan qochishlari mumkin va yo‘qotishlar kamayadi. Xatar darajasini uning ishtirokchilari (sheriklari) o‘rtasida taqsimlash yoki xavfning bir qismini (individual moliyaviy va boshqa operatsiyalar uchun) innovatsion (venchur) loyihaning ishtirokchilariga (sheriklariga) o‘tkazish orqali kamaytirish, loyihani amalga oshirmagan taqdirda javobgarlikni tartibga soluvchi ko‘p tomonlama bitim yoki ko‘plab shartnomalarni tuzish orqali erishish mumkin. (mahsulotlar va xizmatlar narxini indeksatsiya qilish; sug‘urtaning turli shakllari: mulk garovi; egalik qilish va olishni ta’minlaydigan o‘zaro jarimalar tizimi eng xavfli voqea yuz berganda salbiy moliyaviy oqibatlarni bartaraf etish bilan bog‘liq bo‘lgan ba’zi kafolatlarning kontragentlaridan).Masalan, innovatsion (venchur) loyihaning ishtirokchilari o‘rtasida tavakkalchilikni taqsimlash orqali xo‘jalik sub’ekti pudratchilarga qurilish-montaj jadvalini bajarmaganlik, ishlarning past sifati, ularga berilgan qurilish materiallarini o‘g‘irlash va boshqa bir qator xavflarni etkazishi mumkin.
Bunday xatarlarni o‘z zimmasiga olgan tadbirkorlik sub’ekti uchun ularni boshqarish pudratchi hisobidan ishlarni bajarish, ularga jarima va jarimalar miqdorini to‘lash hamda etkazilgan zararni qoplashning boshqa shakllarini o‘z ichiga oladi.
Tavakkalchilikni boshqarishning zamonaviy amaliyotida risklarni taqsimlashning quyidagi asosiy yo‘nalishlari (xatarning bir qismini sheriklarga topshirish) keng qo‘llaniladi:

1. 
   korxona va etkazib beruvchilar o‘rtasida mol-mulkni (aktivlarni) tashish va yuklash-tushirish operatsiyalarini yo‘qotish (buzish) bilan bog‘liq xavf- xatar (birinchi navbatda moliyaviy) tarkibiy qismlari va etkazib beruvchilar o‘rtasida taqsimlash.
   

Xatarlarni bunday taqsimlash shakllari tegishli xalqaro qoidalar - "INCOTERMS-2000" bilan tartibga solinadi;

2. 
   lizing operatsiyasining ishtirokchilari o‘rtasida xavflarni taqsimlash. SHunday qilib, operatsion lizing vaqtida xo‘jalik yurituvchi sub’ekt lizing beruvchiga foydalanilgan (ijaraga berilgan) aktivning eskirishi, uning texnik ko‘rsatkichlarini yo‘qotish xavfi (o‘rnatilgan foydalanish qoidalariga rioya qilgan holda) va tuzilgan shartnomaning tegishli maxsus bandlarida nazarda tutilgan bir qator boshqa xavflarni oladi;
   
3. 
   tegishli moliya muassasasi - tijorat bankiga yoki faktoring kompaniyasiga topshiriladigan faktoring (forfeyt) operatsiyasining ishtirokchilari o‘rtasida tavakkalchilikni (birinchi navbatda kreditni) taqsimlash. Xatarlarni taqsimlashning ushbu shakli tadbirkorlik sub’ekti uchun to‘lanadi, ammo u o‘zining kredit xavfining salbiy moliyaviy oqibatlarini sezilarli darajada yo‘q qilishi mumkin;
   
4. 
   tavakkalchilikning sifatli taqsimlanishi (qismining uzatilishi) innovatsion (venchur) loyiha ishtirokchilari tomonidan iqtisodiy (tadbirkorlik) faoliyati sub’ektining tashkiliy-texnik salohiyati va uning bozorda mavjud bo‘lish shakllarini hisobga olgan holda potensial investorlarning (innovatsion loyihaning ishtirokchilari) sonini kengaytirish (toraytirish) to‘g‘risida qaror qabul qilishni nazarda tutadi. Xatarlarni pasaytirish muammolarini hal qilishda sa’y-harakatlarni birlashtirgan holda, bir nechta xo‘jalik yurituvchi subyektlar foyda va zararni o‘zaro bo‘lishishlari mumkin. Qoida tariqasida, sheriklarni qidirish qo‘shimcha moliyaviy resurslarga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar, shuningdek bozorning holati va xususiyatlari to‘g‘risida ma’lumot olish orqali amalga oshiriladi. Buning uchun aksiyadorlik jamiyatlari, FIGlar tashkil etilishi mumkin. Xavflarning taqsimlanish darajasi va shunga mos ravishda, tadbirkorlik sub’ekti uchun ularning salbiy moliyaviy oqibatlarini kamaytirish darajasi sheriklar bilan ular bilan kelishilgan shartnomalarning shartlarida aks ettirilgan shartnoma muzokaralarining mavzusi hisoblanadi.
   

Tushib ketish xavfi bir martalik xavfni kamaytiradi. Risklarni pasaytirishga, masalan, aylanma kreditlar berish orqali erishiladi. Vaqt o‘tishi bilan xavflarni taqsimlash bir vaqtning o‘zida bir nechta xavfli tadbirlarni amalga oshirmaslik kerakligi bilan izohlanadi, aks holda bir nechta buzilmaydigan xavflarning kombinatsiyasi yo‘l qo‘yiladigan yo‘qotishlarning moliyaviy kritik massasidan oshib ketishi va investitsiya faoliyati sub’ektini yo‘q qilishi mumkin.
Xavfli o‘zaro kuchaytiruvchi omillarni bir-biridan ajratish avvalgi ikkita usulning davomidir. Gap shundaki, bir vaqtning o‘zida sodir bo‘lgan ba’zi voqealar bir-birini kuchaytirishga moyildir. Masalan, oluvchi investorning obro‘sining pasayishi daromadlarning pasayishiga va xizmatlarning yomonlashishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida qabul qiluvchi investorning obro‘sini yanada yomonlashtiradi. Bunday shafqatsiz doiralarning paydo bo‘lishi ehtimolini ayniqsa xavfli omil deb hisoblash kerak. Xavflarni boshqarish dasturlarini ishlab chiqishda, kutilmagan holatlar yuz bergan taqdirda, bunday doiralarni buzish va istalmagan jarayonlarni bo‘shliqda va vaqt ichida, shuningdek boshqa muhim tashkiliy parametrlarda ajratib qo‘yish imkoniyatini yaratish kerak.
Sug‘urta tavakkalchiligini o‘tkazish sug‘urta shartnomasi tuzilgan professional kontragent-sug‘urtalovchiga tavakkalchilik qoplanishini topshirishni o‘z ichiga oladi.
Sug‘urtalanmagan tavakkalchilik transferi sug‘urta qilishdan farq qiladi, chunki bitimdagi tavakkalchiliklarni professional sug‘urtalovchi emas, balki sheriklardan biri qabul qiladi. Xavfni topshirish shartlari shartnomaga qo‘shimchalar bilan belgilanadi.
Sug‘urta bilan qoplanmagan yoki o‘z-o‘zini sug‘urtalash uchun rejalashtirilgan miqdordan oshib ketadigan xavf-xatarlarni yo‘qotish kompaniyaning o‘z mablag‘lari yoki qo‘shimcha manbalar hisobidan qoplanishi kerak. Variant sifatida siz kompaniyaning qarzlarini yoki kreditlarini olish imkoniyatini ko‘rib chiqishingiz mumkin, ularning to‘lash muddati yana kechiktiriladi.
Naqd pul oqimlarini diskontlash nazariyasiga ko‘ra, qaror qabul qilingan vaqtdan e’tiboran uzoqroq yoki uzoqroq bo‘lgan mablag‘lar risklarni moliyalashtirish jarayonining boshida ajratilgan mablag‘larga nisbatan kamroq tortiladi. Ushbu vaziyat xavflarni boshqarish bo‘yicha qarorlarning qiyosiy samaradorligini tahlil qilishda hisobga olinishi kerak.
Joriy moliyalashtirishni moliyaviy davrlar bo‘yicha teng taqsimlash va samaradorlikni tahlil qilishda chegirma omillarini hisobga olgan holda hisobga olish tavsiya etiladi.
Qabul qilinganlarni hisobga olgan holda har uch turdagi xavf xarajatlari yig‘indisi CHetlatish usullari bo‘yicha hisoblab chiqilgan kompensatsiya va kechiktirilgan to‘lovlarning tashqi manbalari, agar ularni taqqoslash tahlili korxona yo‘qotishlarining kamayishi yoki qoplanishining bir xil darajasida amalga oshirilsa, boshqarish samaradorligi to‘g‘risida yaxshi ko‘rsatkich beradi.

Xulosa:
Kichik biznes hamda xususiy tadbirkorlikni rivojlanib borishi bilan xo‘jalik yuritishning asosini tashkil etuvchi raqobatning ahamiyati ortib bormoqda. Bunday sharoitda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun tadbirkorlar samarali boshqaruv uslublarini bilishlari, tavakkalchilik chegaralarini aniqlay olishlari, mavjud variantlardan eng maqbulini tanlay olishlari kerak. Bu esa tadbirkorning ishbilarmonlik qobiliyati bilan belgilanadi va har bir tadbirkordan ma’lum darajada bilim va malaka talab qiladi.

Tadbirkorlik – foyda olish maqsadida o‘z mol-mulkini tavakkkalchilik asosida biznesga tikish jarayoni ekanligi tufayli, bunday faoliyat doimiy ravishda ma’lum bir xatarlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Mamlakatimiz va xorijda to‘plangan tajribalar tadbirkorlik faoliyatini tavakkalchiliksiz amalga oshirib bo‘lmasligini ko‘rsatmoqda. Shuning uchun ham tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan insonlarning hayoti umid va tushkunlik, tinimsiz mehnat va xavotirlarga to‘la bo‘ladi.
Ushbu kurs ishini tayyorlash davomida men quyidagi ma’lumot va bilimlarga ega bo’ldim;

• 
  tadbirkorlik faoliyatini olib borish davomida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlarning mohiyati;
  
• 
  Xatarlarni moliyalashtirish manbalari tushunchasi va uning o’ziga xos xususiyatlari;
  
• 
  Xatarlarni moliyalashtirish manbalarining tavakkalchilikni pasaytirishdagi o’rni;
  
• 
  Xatarlarni moliyalashtirish manbalarining afzallik va kamchiliklari;
  

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. 
   O’zbekiston Respublikasining «Sug’urta to’g’risida»gi qonuni. - Toshkent, 1993 yil 6 may
   
2. 
   Akbarxodjayeva Z. Z., “Tavakkalchilikni boshqarish”, O’quv uslubiy majmua, Toshkent, 2012-yil, 2 b, 221-227 b.
   

Foydalanilgan saytlar ro’yxati.

1. 
   www.wikipedia.org;