Andijon-2023 Tavakkalchilik darajasiga ta’sir e’tuvchi ichki va tashqi xavf omillari. Reja

Ishlab chiqarish xatarlari- bu turli xil omillar ta'sirida ishlab chiqarishni to'xtatish natijasida etkazilgan zarar va, avvalambor, asosiy va aylanma mablag'larning (uskunalar, xom ashyo, transport va boshqalar) nobud bo'lishi yoki shikastlanishi, shuningdek ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish bilan bog'liq xatarlar.
Savdo xatarlari-bu to'lovlarni kechiktirish, tovarlarni tashish paytida to'lovni rad etish, tovarlarni etkazib bermaslik va boshqalar tufayli yo'qotish bilan bog'liq xatarlar.
Moliyaviy xavf- korxonaning moliya institutlari (banklar, moliyaviy, investitsiya sug'urta kompaniyalari, birjalar va boshqalar) bilan munosabatlari jarayonida yuzaga keladi. Moliyaviy xavfning sabablari inflyatsion omillar, bankning buxgalteriya stavkalarining o'sishi, qimmatli qog'ozlar qiymatining pasayishi va boshqalar.
Moliyaviy xatarlar ikki turga bo'linadi:
1) pulni sotib olish qobiliyati bilan bog'liq xatarlar;
2) kapital qo'yilmalar bilan bog'liq xatarlar (investitsiya xatarlari).
Pulning sotib olish qobiliyati bilan bog'liq xatarlarga quyidagi xavf turlari kiradi: inflyatsiya va deflyatsion xatarlar, valyuta xatarlari, likvidlik xavfi.
Inflyatsiya pulning qadrsizlanishini va shunga mos ravishda narxlarning ko'tarilishini anglatadi. Deflyatsiya-bu inflyatsiyaning teskari jarayoni bo'lib, u narxlarning pasayishi va shunga mos ravishda pulning sotib olish qobiliyatining oshishi bilan ifodalanadi.
Inflyatsiya xavfi-bu inflyatsiyaning o'sishi bilan olingan pul daromadlari Real sotib olish qobiliyati jihatidan o'sishdan ko'ra tezroq qadrsizlanishi xavfi.
Deflyatsiya xavfi-bu deflyatsiya o'sishi bilan narxlar darajasining pasayishi, iqtisodiy faoliyatning iqtisodiy sharoitlarining yomonlashishi va daromadning pasayishi xavfi.
Likvidlik xatarlari-bu qimmatli qog'ozlar yoki boshqa tovarlarni sotish paytida ularning sifati va foydalanish qiymatini baholash o'zgarishi sababli yo'qotish ehtimoli bilan bog'liq xatarlar.
Investitsiya xatarlari quyidagi xavf kichik turlarini o'z ichiga oladi:
* yo'qotilgan foyda xavfi;
* daromadning pasayishi xavfi;
* to'g'ridan-to'g'ri moliyaviy yo'qotish xavfi.
Yo'qotilgan foyda xavfi-bu biron bir tadbirni amalga oshirmaslik natijasida (masalan, sug'urta, xedjlash, investitsiya qilish va boshqalar) bilvosita (yon) moliyaviy zarar (olinmagan foyda) xavfi.
Daromadning pasayishi xavfi portfel investitsiyalari, depozitlar va kreditlar bo'yicha foizlar va dividendlar miqdorining pasayishi natijasida yuzaga kelishi mumkin.
Portfel investitsiyalari investitsiya portfelini shakllantirish bilan bog'liq bo'lib, qimmatli qog'ozlar va boshqa aktivlarni sotib olishni anglatadi. "Portfel" atamasi italiyalik "Porte foglio" dan investorda mavjud bo'lgan qimmatli qog'ozlar to'plami ma'nosida kelib chiqqan.
Daromadning pasayishi xavfi quyidagi navlarni o'z ichiga oladi: foizli xatarlar va kredit xatarlari.
Foiz xatarlari tijorat banklari, kredit tashkilotlari, investitsiya institutlari tomonidan jalb qilingan mablag'lar bo'yicha to'lanadigan foiz stavkalarining berilgan kreditlar stavkalaridan oshib ketishi natijasida yo'qotish xavfini o'z ichiga oladi. Foiz xatarlari, shuningdek, aktsiyalar dividendlari, obligatsiyalar, sertifikatlar va boshqa qimmatli qog'ozlar bo'yicha bozor foiz stavkalari o'zgarishi sababli investorlar tomonidan yuzaga kelishi mumkin bo'lgan yo'qotish xavfini o'z ichiga oladi. Bozor foiz stavkasining o'sishi qimmatli qog'ozlarning, ayniqsa belgilangan foizli obligatsiyalarning kurs qiymatining pasayishiga olib keladi. Foizning oshishi bilan, shuningdek, belgilangan foizlarning pastligi ostida chiqarilgan va emitent tomonidan muddatidan oldin qabul qilingan emissiya shartlariga muvofiq qimmatli qog'ozlarni ommaviy ravishda tashlab yuborish ham boshlanishi mumkin. Foiz tavakkalchiligini o'rtacha bozor foizining belgilangan darajaga nisbatan joriy o'sishi bilan belgilangan foizli o'rta va uzoq muddatli qimmatli qog'ozlarga sarmoya kiritgan investor o'z zimmasiga oladi. Boshqacha qilib aytganda, investor foizlarni oshirish orqali daromadni oshirishi mumkin, ammo yuqoridagi shartlar asosida investitsiya qilingan mablag'larini bo'shata olmaydi.
Foiz tavakkalchiligi o'rtacha bozor foizining belgilangan darajaga nisbatan joriy pasayishi bilan belgilangan foizli o'rta va uzoq muddatli qimmatli qog'ozlarni muomalaga chiqaradigan emitent tomonidan qoplanadi. Boshqacha qilib aytganda, emitent bozordan mablag'larni past foizda jalb qilishi mumkin edi, ammo u allaqachon qimmatli qog'ozlarni chiqarish bilan bog'liq.
Inflyatsiya sharoitida foiz stavkalarining tez o'sishi bilan ushbu turdagi xavf qisqa muddatli qimmatli qog'ozlar uchun ham muhimdir.
Kredit xavfi-qarz oluvchining asosiy qarz va qarz beruvchiga qarzdor bo'lgan foizlarni to'lamaslik xavfi. Kredit xavfi, shuningdek, qarz qimmatli qog'ozlarini chiqargan emitent ular bo'yicha foizlarni yoki qarzning asosiy qarzini to'lay olmaydigan hodisa xavfini ham o'z ichiga oladi.
Kredit xavfi, shuningdek, to'g'ridan-to'g'ri moliyaviy yo'qotish xavfining bir turi bo'lishi mumkin.
To'g'ridan-to'g'ri moliyaviy yo'qotish xavfi quyidagi navlarni o'z ichiga oladi: birja xavfi, selektiv xavf, bankrotlik xavfi, va kredit xavfi. Birja xatarlari birja savdolari natijasida yo'qotish xavfini anglatadi. Ushbu xatarlarga quyidagilar kiradi: tijorat operatsiyalari uchun to'lovni to'lamaslik xavfi, brokerlik kompaniyasining komissiyasini to'lamaslik xavfi va boshqalar.
Tanlangan xatarlar- bu investitsiya portfelini shakllantirishda boshqa turdagi qimmatli qog'ozlarga nisbatan kapital qo'yilmalar usulini, investitsiya qilish uchun qimmatli qog'ozlar turini noto'g'ri tanlash xavfi.
Bankrotlik xavfi- bu kapital qo'yilmalar usulini noto'g'ri tanlash, tashkilotning o'z kapitalini to'liq yo'qotishi va o'z majburiyatlari bo'yicha hisob-kitob qila olmasligi natijasida yuzaga keladigan xavf. Natijada, korxona bankrot bo'ladi.
Moliyaviy xavf vaqtning funktsiyasidir. Odatda, ma'lum bir moliyaviy aktiv yoki kapital qo'yilmalar varianti uchun xavf darajasi vaqt o'tishi bilan ortadi. Masalan, bugungi kunda importyorning zarari shartnoma tuzilgan paytdan boshlab bitim bo'yicha to'lov muddatiga bog'liq.