Andijon-2023 Tavakkalchilik darajasiga ta’sir e’tuvchi ichki va tashqi xavf omillari. Reja

Tashkilotning tashqi muhitining xususiyatlari va tuzilishi.
Menejment bo‘yicha adabiyotlarda "tashkilot" tushunchasi ijtimoiy mehnat taqsimotining umumiy tizimidagi nisbatan alohida tarkibiy qism sifatida qaraladi. Bunday yakkalanishning mezonlari iqtisodiy mustaqillik va tashkilotning yaxlitligi (ichki va tashqi muhitning mavjudligi) hisoblanadi.
Tashkilot ochiq tizim sifatida tashqi muhit yoki tashkilotning tashqi parametrlariga ega va resurslar, energiya, xodimlar, iste’molchilarni etkazib berishga nisbatan tashqi dunyoga bog‘liq. Menejer, tashkilot faoliyatiga ta’sir etuvchi muhim omillarni aniqlashi, tashqi ta’sirlarga javob berish usullari va usullarini tanlashi kerak. Tashkilotlar omon qolish va samaradorligini saqlab qolish uchun atrof-muhitga moslashishlari kerak.
Tashkilotning tashqi muhiti - tashkilotdan tashqarida bo‘lgan va uning faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadigan o‘zaro bog‘liq omillar to‘plami.
Tashqi muhitning asosiy xususiyatlari:

1. 
   Atrof-muhit omillarining o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro bog‘liqligi - bu bitta omilning o‘zgarishi boshqa omillarga ta’sir qiladigan kuch darajasi. Ba’zi atrof-muhit omillarining o‘zgarishi boshqalarida o‘zgarishga olib kelishi mumkin.
   
2. 
   Murakkablik - tashkilot javob berishi kerak bo‘lgan omillar soni, shuningdek har bir omilning o‘zgaruvchanlik darajasi.
   
3. 
   Atrof-muhitning harakatchanligi - tashkilot atrof-muhitida o‘zgarishlar yuz beradigan tezlik. Zamonaviy tashkilotning muhiti tobora tezlashib borar ekan Tashqi muhitning harakatchanligi tashkilotning ba’zi qismlari uchun yuqori va boshqalari uchun past bo‘lishi mumkin. YUqori darajada harakatlanadigan muhitda, tashkilot yoki bo‘linma samarali qarorlar qabul qilish uchun ko‘proq turli xil ma’lumotlarga tayanishi kerak.
   
4. 
   Noaniqlik - tashkilot ega bo‘lgan atrof-muhit to‘g‘risidagi ma’lumotlar- ning miqdori va ushbu ma’lumotlarning aniqligiga ishonch o‘rtasidagi nisbat. Tashqi muhit qanchalik noaniq bo‘lsa, samarali boshqaruv qarorlari- ni qabul qilish shunchalik qiyin bo‘ladi.Tashkilotning atrof-muhit omillari uning barqarorligi, samaradorligi va raqobatbardoshligiga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladi.
   

Tashkilotga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan omillar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etadigan muhitga tegishli - materiallar, ishchi kuchi va kapital, qonunlar va hukumat, iste’molchilar va raqobatchilar, kasaba uyushmalari. Bilvosita ta’sir qilish muhiti tashkilotga bevosita ta’sir ko‘rsatmaydigan, lekin uning faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadigan omillarni (iqtisodiyotning holati, ilmiy-texnik taraqqiyot, siyosiy vaziyat, ijtimoiy- madaniy omillar (munosabat, hayotiy qadriyatlar, urf-odatlar), xalqaro muhit) o‘z ichiga oladi.
Omon qolish va o‘z maqsadlariga erishish uchun tashkilotlar tashqi muhitdagi o‘zgarishlarga samarali javob berishlari va ularga tezda moslashishlari kerak.
Xalqaro biznes rivojlanishini belgilovchi omillar qatoriga chet elda ishlab chiqarish xarajatlari kamayishi, savdo cheklovlaridan qochish istagi va boshqa mamlakatlarda ochilayotgan ishlab chiqarish va investitsiya imkoniyatlari kiradi.
Xalqaro bozorda ishlaydigan korxonalar tayyor mahsulot yoki qismlarni eksport qiladi yoki import qiladi, litsenziyalash va qo‘shma korxonalarni tashkil etish bilan shug‘ullanadi yoki bevosita ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradi.
Xalqaro muhitda muvaffaqiyatga erishish uchun etakchi madaniyat, iqtisodiy, huquqiy va siyosiy muhitdagi tafovutlarni tushunishi va hisob- ga olishi kerak.
Tashqi xavf - bu tashkilotning tashqi muhitida yuzaga keladigan xavflar. Odatda, tashqi xavflarning paydo bo‘lishi ularni boshqarishning asosiy muammosini belgilab beradigan tashkilot rahbariyati yoki egalarining xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lmagan ob’ektiv omillarning harakati bilan bog‘liq.
Tadbirkor faoliyatning turli bosqichlarida xavf-xatarga duch keladi va, albatta, ma’lum bir xavfli vaziyatning paydo bo‘lishi uchun ko‘p sabablar mavjud. Odatda, yuzaga kelish sababini vaziyatning natijasida noaniqlikka olib keladigan holat tushuniladi. Tashqi xavflarning asosiy sabablari - beqaror xalqaro va ichki siyosiy vaziyat, iqtisodiy inqirozlar, valyuta kursining o‘zgarishi, talab va taklif tarkibidagi kutilmagan o‘zgarishlar, ilmiy va texnologik inqiloblar, tabiiy ofatlar va ekologik halokatlar.
Tashkilot atrof-muhitiga bog‘liq tashqi xavflar makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy bo‘lishi mumkin. Ikkala omil ham ta’sir qiladi:
1. Bevosita ta’sir - qonuniy tartibga solish; hokimiyatning o‘zboshimchaliklari, soliq tizimi, sheriklar bilan munosabatlar, raqobat, korrupsiya;
2. Bilvosita ta’sir - mamlakatdagi siyosiy va iqtisodiy vaziyat, sohaning iqtisodiy ahvoli, tabiiy ofatlar, xalqaro voqealar.
Aksariyat hollarda tashkilotni boshqarish tashqi xavflarning rivojlanish sabablari va omillariga bevosita ta’sir eta olmaydi. SHuning uchun menejerlar odatda tashqi xavflarni boshqarish uchun faqat bilvosita ta’sir qilish usullaridan foydalanadilar, bu tabiiyki xavfning salbiy oqibatlari to‘liq yo‘qligini kafolatlamaydi. Tashqi tadbirkorlik xavf- larini tasniflashning murakkabligi ularning xilma-xilligiga bog‘liq.
Tashqi xavflarning tur xilma-xilligi juda katta - yong‘inlar va tabiiy ofatlardan tortib, millatlararo nizolargacha, tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilikdagi o‘zgarishlar va inflyasion tebranishlar gacha. Joriy va uzoq muddatli vazifalarni hal qilishda tadbirkorlar doimo xavf-xatarga duch kelishadi. Barcha tashkilotlar istisnosiz duch keladigan ba’zi turdagi xatarlar mavjud, ammo umuman olganda ular bilan bir qatorda muayyan faoliyat turlariga xos bo‘lgan xatarlarning o‘ziga xos turlari mavjud: masalan, bank xatarlari sug‘urta faoliyatidagi xatarlardan farq qiladi, ikkinchisi esa o‘z navbatida sanoat ishlab chiqarishidagi xatarlardan.
Bundan tashqari, zamonaviy dunyoning iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi xavflarning yangi turlarini keltirib chiqarmoqda, ularni aniqlash va miqdorini aniqlash juda qiyin. Biznesni transmilliylashtirish murakkab moliyaviy va ishlab chiqarish munosabatlarining yaratilishi bilan birga keladi. Bir "domino effekti" mavjud, bu bitta kompaniyaning qulashi taqdirda bankrotlik bilan bog‘liq bo‘lgan tashkilotlarning qator bankrotliklariga olib keladi. Kompyuterlashtirish va tashkilotlarning ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyatini avtomatlashtirishni kuchaytirish kompyuter tizimlarining ishlamay qolishi, kompyuterlarning ishdan chiqishi natijasida yo‘qotishlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. So‘nggi yillarda siyosiy omillar bilan bog‘liq xatarlar muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki ular tadbirkorlik uchun katta yo‘qotishlarga olib keladi.
Xatarlarni boshqarish tizimini qurishda bir qator cheklovlarni hisobga olish kerak. Ular universal ideal tizimni ishlab chiqishga imkon bermaydi, bu esa, aksincha, xatarlarni boshqarish menejerlariga xavflar bilan ishlashning muayyan usullaridan foydalanishni buyuradi. Biz faqat mavjud sharoitlarga mos keladigan tizimni yaratish haqida gapirishimiz mumkin. Barcha cheklovlar tashqi va ichki bo‘linishi mumkin.
Tashqi ta’sir mavzular ta’sir qila olmaydigan yoki uning ta’siri juda cheklangan deb ataladi. Qoida tariqasida, ular atrof-muhit omillari bilan bog‘liq. Ular orasida:

1. 
   Kompaniyaning turli tomonlarini tartibga soluvchi qonun hujjatlari- dagi cheklovlar. Bunga mehnatni muhofaza qilish, sanoat va atrof-muhit xavfsizligi talablari, sug‘urtalovchilar uchun sug‘urta zaxiralarini ajratish qoidalari, tibbiy vositalarni sterilizatsiya qilish qoidalari va boshqalar kiradi. Majburiy sug‘urta tashqi cheklovlarga ham tegishli bo‘lib, ular hatto nuqtai nazarga ega bo‘lmagan taqdirda ham qo‘llanilishi kerak. risk menejeri - xavflar bilan ishlashning samarali vositasi.
   
2. 
   SHartnomalar bo‘yicha o‘zaro majburiyatlar bo‘yicha cheklovlar.
   

Tashkilot tomonidan tuzilgan bitimlarning barcha qoidalaridan tashqari, u o‘z xohishiga ko‘ra. Shartlarning bir qismi boshqa tomon tomonidan belgilanadi, bu esa risklarni boshqarish imkoniyatlarini cheklashi mumkin, masalan, subpudratchilarni ishlatishni taqiqlash va xavfning bir qismini ularga o‘tkazish. O‘zaro majburiyatlar ularning bajarilmaganligi uchun javobgarlik xavfini ham keltirib chiqaradi, bu tizimni ishlab chiqishda hisobga olinishi kerak. 3. Bozor cheklovlari bozorlar va ijtimoiy tizimlarning xususiyatlariga bog‘liq.
Bozor sharoiti xatarlarni boshqarish nuqtai nazaridan cheklovlarni keltirib chiqaradi. Sarmoyaviy xavflarni kamaytiradigan bozorda talab qilinadigan sug‘urta turi yoki moliyaviy vositaning yo‘qligi sababli menejerlar tashkilotni himoya qilishning boshqa usullarini izlashga majbur. SHunga o‘xshab, ma’lum bir davlatning ijtimoiy ahvoli boshqa mamlakatlarda ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan ba’zi choralarni samarasiz qilishi mumkin.
Xavflarni boshqarish tizimini yaratishda ba’zida tanlangan maqsadlarga erishish mumkin emasligini va shu bilan birga barcha talablar va cheklovlarga rioya qilish mumkin emasligini hisobga olish kerak, chunki ular bir-biriga zid keladi. Eng ko‘p uchraydigan nizo shundaki, xavfdan keyingi davrda istalgan maqsadlar yuqori xarajatlarni talab qiladi, shu bilan birga, xavf oldidagi va byudjetdagi cheklovlar sizni tejashga majbur qiladi.
Ushbu qarama-qarshilikning aniq echimi to‘liq tashkilot rahbariyati va xavflarni boshqarish uchun javobgar shaxslarning vakolatlariga bog‘liq.
Keyinchalik, asosiy turlarni, tijorat, moliyaviy, tarmoq va tarkibiy, kriminogen, innovatsion, ekologik, logistik) va ularni boshqarish usullarini ko‘rib chiqamiz.