Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti psihologiya kafedrasi
-BOB. Tarbiyada ota-ona va farzandlar munosabatlarining dinamik
Download 0.59 Mb. Pdf ko'rish
|
farzand tarbiyasida oilaviy munosabatlar va tarbiyaning ijtimoiy psixologik xususiyatlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- № Uddalay olasizmi Uddalayman Uddalash mumkin, biroq doimo shunday
- Ota-onalarda o‘tkazilgan so‘rov natijalari
|
3-BOB. Tarbiyada ota-ona va farzandlar munosabatlarining dinamik xarakteri. 3.1.Oilada bola tarbiyasini tashkil etish usullari va ularning amaliy taxlili. Har bir inson kelajakda o’z mavqeyiga ega bo’lishni, jamiyatda o’zining o’rnini topib, kamol topish uchun tinimsiz harakat qiladi. Aslida esa u o’zining bu xatti-harakatlarining barchasini uyida oila deb atalmish muqaddas dargohda uni hamisha intiqlik bilan kutib, dadajon yoki oyijon deb kutib oladigan jonidan aziz farzandi har kuni ertalab turib, qo’llarini duoga ochib kuzatadigan va kutadigan ota-onasi va hamisha og’ir damlarida qo’llab-quvvatlab, shodon kunlarida u bilan birgalikda quvongan umr yo’ldoshi, ishdan va muammolaridan charchagan vaqtda beg’ubor tabbasumi-yu, shirin so’zlari bilan ko’nglini tog’dek ko’taradigon farzandlari uchundir. Dunyoda har bir ota-ona faqat farzandining kamolini, baxt-u iqbolini ko’rishni xohlaydi.Oila jamiyatning asosiy kichik bo’g’inidir. Go’yoki bu kichik bo’g’in ya’ni oila mustahkam va barqaror ekan jamiyat barqarordir. Jamiyatning kichik bo’g’ini bo’lmish oilani barqarorligini saqlash uchun barcha mamlakatlarda xususan yurtimizda ham ko’plab ishlar amalga oshirilmoqda. Bular jumlasiga; I.
Inson Huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi (1948-yil 10-dekabr) 16- moddasida berilgan II. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 63-66-moddalarda bayon etilgan; III.
O’zbekiston Respublikasi oila kodeksining (1998-yil 30-aprelda qabul qilingan) 8-bo’lim 238-moddadan iborat. IV. Va boshqa shular doirasida qabul qilingan normative huquqiy hujjatlar. Inson huquqlari umum jahon deklaratsiyasi 16-moddasi; 1.Balog’at yoshiga yetgan erkaklar va ayollar irqi, millati yoki diniy belgilari bo’yicha hech qanday cheklanishlarsiznikohdan o’tishga va oila qurishga 56
haqli. Ular nikohdan o’tishda nikohda turgan vaqtlarida bekor qilish vaqtida bir xil xuquqlaridan foydalaniladi. 2. Nikoh har ikki tomonning erkin va to’liq roziligi asosidagina tuzilishi mumkun. 3. Oila jamiyatning tabiiy asosiy xujayrasi sanaladi va jamiyat hamda davlat tomonidan himoya qilinishga haqli. Bu borada yurtimizda 1997-yil 5-dekabrda konstitutsiyamizda qabul qilingan 5 yilligiga bag’ishlab o’tkazilgan tantanali yig’ilishda mamlakatimiz rahbari I.Karimov ma’ruza qilib 1998-yilni “Oila yili” deb e’lon qilgan edilar Hammamizga ayon bo’lishi ta’biiyki oila sog’lom ekan-jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekan-mamlakat barqarordir. Oilaning mustahkamligi esa, ota- onalarning zimmasiga tushadi, Yurtboshimizning 2016 yilni “Soglom ona va bola yili” deb e’lon qilishi esa mamlakatimisda oilaga bo’lgan e’tiborni yanada yuqoridanligi dalolat beradi. Har qaysi millatning o’ziga hos ma’naviyatini shaklllantirish va yuksaltirishda shak shubhasiz, oilaning o’rni beqiyosdir. Chunki insonning eng sof va pokiza tuyg’ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag’rida shakllanadi. Zero oilaning inson hayotidagi yaxshi va yomon fazilatlarini shakllantirishda oila asosiyligi uqtiriladi. Ota-onaning har bir qilayotgan yaxshi va yomon xatti-harakati farzandlarining tarbiyasiga ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Chunki oilada ota-ona qanday bo’lsa ,uning tarbiyasini olgan va o’sha muhitda ulg’aygan bola ham albatta ularga taqlid qiladi. Shunday ekan farzand tarbiyalashning muhim omillaridan biri avvalo oilada ota-onaning tarbiyali va madaniyatli bo’lishidir. Bundan tashqari, ota-onalarimiz o’z sog’ligini saqlash maqsadida gigenik qoidalariga rioya qilishi , har kuni ertalab sport bilan shug’ullanishi va oilada o’ziga hos tartib-qoidalariga asoslanishi ham katta ahamiyatga ega. Bu esa farzandlarga hayotdagi yashash qoidalarini yolga qo’yish uchun andozadir. Albatta farzand eng oliy ne’mat bo’lganligidek ,farzandli bo’lish ham buyuk bir baxtdir. Lekin bu aziz ne’mat bo’lmish, farzandlarini erkalatib yubormaslik, bolalarning injiqlik va qaysarliklarida ham me’yorga rioya qilish ham uning
57
tarbiyasidagi omillardan biri desak mubolag’a bo’lmaydi. Afsuski, ba’zan shunday oilalarga va ota-onalarga duch kelamizki, ular farzandning tarbiyasiga befarq bo’lganligi yetmaganidek, ular barcha istak va hoxishlarini hech ikkilanmay amalga oshiradilar. Buyuk fransuz olimi Jan Jak Russo ta’biri bilan aytganda , “Farzandingizning tolesiz qilishning eng sinalgan usuli qandayligini bilasizmi ,-u nima desa hammasiga ho’p deng “ Qaysi bir ilmiy ma’noda ijobiy fikr, ammo bugungi kunda bu tarbiya sohasida jiddiy muammolar tugdirayotgan savoldir. Bizning fikrimizcha, bunday ota-onalar farzandlarini og’zidan chiqqanini muhayyo qilish orqali ularni xursand qilishdan ko’ra o’zining tinchligini o’ylaydiganlar desak adashmaymiz.Eng achinarlisi shuki, bunday ota-onalarning tarbiyasini olgan bolalar kelajakda o’zgalar manfaatidan ko’ra o’zining manfaatini o’ylaydigan, turmushdagi arzimagan qiyinchiliklariga dosh berolmaydigan, insonlar bo’lib yetishib chiqmasligiga hech kim kafolat berolmaydi. Yana shuni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerakki, aksariyat ota-onalar yuqoridagi salbiy holatlar o’z farzandlari bilan yuz berganda nega shunday bo’lganligini o’ylaydilar. Oila a’zolarining o‘zaro muomalalarini organish shuni ko’rsatdiki maktab o‘quvchilarining o‘qishga va mehnatga bo‘lgan munosabatiga bevosita ta’sir qiluvchi oila muhitidagi holatlar va omillar alohida o’rin tutadi. Birichidan: ota-onalarning jamoatchilik faoliyati ularning mafkuraviy qarashlari va ishga nisbatan munosabatlari bola tarbiyasiga ta]siri kuchli bolar ekan,. Ikkinchidan: oila ichidagi munosabatlari ota va ona munosabati, ota- onalarning buva va buvisiga munosabatlari, aka-ukalar va opa-singillarning o‘zaro munosabatlari. Uchinchidan: ota-onalarning tarbiyaviy-pedagogik faoliyat ularning tarbiyaviy muammolari, qiziqishlari maktab
bilan hamkorliklari, o‘quvchilarga darya tayyorlash kezida ota-onalarning yordami, ularning tarbiyaviy ahamiyati. 58
To’rtinchidan: oilada bolalalarning ta’limga munosabatlari va ijtimoiy normalarni bajarishllari vaboshqalar. Demak oila muhitini uch toifaga: ijobiy, o‘zgaruvchan va salbiy toifalarga ajratish imkoniati tug’ildi. Bu esa, oilada shaxsni shakllantirish jarayonini o‘rganish baxtli bolalik – bu oiladagi quvonchli hamjihatlikning hamda ota-onalarning bolalariga g‘amxo‘rligining samarasidir, degan xulosaga keldi. Shu asosda oilada farzand tarbiyasiga yondashishning oilalarni yo‘nalishiga qarab, uch toifaga mansub ekanligini ko‘rsatib berish mumkin.
1.Ijtimoiy ilg‘or yo‘nalishdagi oilaga xos bo‘lgan oilalar bizdagi oilalarning ko‘pchilik qismini tashkil qiladi. Bunday oilalarda shaxslararo munosabatlar axloq prinsiplari va qoidalaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi, shuningdek har tomonlama kamol topgan shaxsning ijtimoiy ideali nazarda tutiladi. Ijtimoiy ilg‘or yo‘nalishdagi oilalarning voyaga yetgan a’zolari ishlab chiqarishda, korxonada, jamoat ishlarida faol qatnashadilar, ilg‘or madaniyatga nisbatan qiziqishlarini namoyish qiladilar, shuning bilan birga bu narsaga o‘z farzandlarida ham havas uyg‘otadilar. Oilada goho namoyon bo‘ladigan ziddiyatlarni juda qisqa muddatda hamjihatlik bilan bartaraf qiladilar. Ushbu toifaga mansub oilalarda xo‘jalik ashyolari, asboblari, qimmatbaho materiallar har xil ehtiyojlarni qondirish vositasi sifatida qaraladi, bu narsalar shaxsning kelajak istiqboli bilan mutlaqo bog‘lanmaydi. 2.Ziddiyatli yo‘nalishga ega bo‘lgan oilada barqaror yo‘nalish bo‘lmaydi. Oilaviy turmush munosabatlari uzluksiz ravishda biron -bir g‘oyaning boshqa g‘oya bilan o‘zaro niqoblangan kurashi bosqichida bo‘ladi, u yoki bu qarashlarning ustunligi, istiqboli hech qanday ahamiyat kasb etmaydi. Bunday holatning ko‘zga tashlanishi eskilik bilan yangilik o‘rtasidagi kurashni anglatmaydi. Er-xotinning yoki boshqa voyaga yetgan oila a’zolarining murosasiz pozitsiyalari ko‘pincha ularning fe’l-atvor xususiyatlaridagi tafovut negizi bilan bog‘liq bo‘lib, mutlaqo eskilik sa rqiti
59
mohiyatidan kelib chiqmaydi. Oilada so‘z bilan ish birligi masalasi bir - biriga qarama-qarshi yo‘nalishda bo‘ladi. Faqat burch hissigina, muayyan majburiyatni bajarishgina oila a’zolarni o‘zaro birlashtirib turadi. Mana bunday oilalarda er-xotinning bolalarga ta’sir o‘tkazish uchun kurashi, raqobati yaqqol namoyon bo‘ladi. 3.Past darajadagi ijtimoiy yo‘nalishga mansub oilalarda ko‘pincha ishchanlik udumi va ideallari hokimlik qiladi. Mazkur oilalarda barcha narsa yagona narsaga bo‘ysundirilgan, ya’ni mol-dunyo to‘plashga, moddiy- maishiy jihatdan ustunlikka erishishiga qaratilgan boladi. Voyaga yetgan oila a’zolarining, ota-onalarining korxona, muassasada, tashkilotda mehnat qilishi ana shu ko‘zlangan maqsadga yetish vositasi sifatida, har qanday mehnat esa, ish haqi miqdori bilan o‘lchanadi. Oila boshlig‘ining zo‘ravonligi, zolimligi, unga ko‘r-ko‘rona va so‘zsiz bo‘ysunishlik, sajda qilishlik, zaif va nimjon oila a’zolari farovonligini poymol qilishga intilishi va hokazolar ustun bo‘ladi. Meshchanlik ideal iva diniy e’tiqod doirasidan tashqari chiqish hollari (kitob o‘qish ijtimoiy turmush faoliyatida ishtirok etish) kamsitilib, bekorga vaqt sarflab deb baholanadi. Shu boisdan past darajadagi ijtimoiy yo‘nalishga mansub oilalardan xudbin, qo‘rqoq, jamiyat uchun kam nafi tegadigan o‘g‘il-qizlar yetishib chiqishi mumkin. Jumladan, har bir oila a’zolarining yashayotgan mikromuhitda tutgan o‘rni va erishgan obro‘li, oilalarda er-xotin munosabatlari, ota-onalarning farzandlarga nisbatan muomalalari, turli yoshdagi farzandlarning o‘zaro
muloqoti, ularning ota-onalarga munosabatlari, oila a’zolarining begona kishilar bilan muloqotga kirishishi xususiyatlari, ular o‘rtasida o‘zaro yordam va birdamlilik xususiyatlari, uy - ro‘zg‘or yumushlari taqsimoti, xordiq chiqarish, oila a’zolarida muloqot ko‘lamining kengayishi kabi shaxslararo munosabatlarning rang -barang jihatlarini oilada bola ongiga sngdirishs maqsadga muvofiqdir Oilaning har bir a’zosi, ota-onalar ham bolalar ham muayyan intellektual saviyaga ega. Har bir oila a’zosi butun oilaga va oila o‘zining 60
har bir a’zosiga ta’sir etadi. Aytish mumkinki, farzandlarning aqliy tarbiyasida oiladagi umumiy intellektual saviyaning yuksalishi uchun zaruriy sharoitlarni yuzaga keltirish benihoya muhim. Bolaning to‘kis aqliy rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan oilaviy muhitni ma’naviy-ma’rifiy saviya va tegishli tajribaga ega, mustaqil fikrli, dunyoqarashi keng, milliy an’ana va qadriyatlardan boxabar ota-onalargina yaratib bera oladilar. Oila tarbiyasi kabi kata ma’suliyat birinchi navbatda ota va ona zimmasiga tushadi. Shu o‘rinda bir narsani alohida o‘qtirish kerakki, bolalar tarbiyasida asosiy ta’sirchan kuch-qudrat, bu-Onadir. Darhaqiqat ota ko‘pchilik xalqlarda oilaning moddiy ehtiyojlarini qondirish va ta’minlash, qolaversa oilaning xo‘jalik ishlari bilan band bo‘ladi. Bu o‘zbek oilalari tarixidan ma’lum bo‘lgan haqiqat va ota - bobolarimizdan meros bo‘lib qolgan an’anadir 1 . Oilada bola tarbiyasida oilaning har bir a’zosi ya’ni, bobo, buvi, ota-ona, opa, aka, amma, xola, tog‘a. Qo‘yingki qo‘ni-qo‘shni, mahalla, maktab, jamoatchilik birdek ma’suldir. Xalqimizda «Bir bolaga yetti qo‘shni ota-ona», «Bir tog‘a yetti ota o‘rnida», «Mahallang-otang-onang» kabi maqollar bejiz aytilmagan. Shuning uchun bola tarbiyasida barchaning tal abi, munosabati bir xil bo‘lmog‘i lozim. Tarbiyachilar o‘rtasidagi tarbiya ullarining, talab va fikrlarining har xilligi bolani tarbiyasizlikka olib keladi. Pedogagik qarovsizlik ham oiladan boshlanadi. Oila, maktab va mahallaning hamkorligi davr talabi darajasida bo‘lmasa, ayniqsa, ota-onaning o‘zaro munosabatlaridagi nuqsonlar bola ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Psixologiya fanida o‘z-o‘zini tarbiyalashning motivlari chuqur o‘rganilgan bo‘lib, “ Maktab- oila” hamkorligi doirasida bolani o‘z-o‘zini tarbiyalashi, ya’ni o‘z-o‘zini idora etishi, o‘z-o‘zini to‘g‘ri boshqarishi, o‘z faoliyatini tahlil qilib, o‘z-
1 Oila etikasi psixologiyasi. 1991 yil. O‘qituvchi 70 bet. 2 Oila ma’naviyati milliy g‘urur. T. O‘q. 1999 yil. 49-50-bet. 1 Оила этикаси психологияси. 1991 йил. Ўқитувчи 70 бет. 61
o‘ziga baho bera olishi muhim omil sanaladi. Bolaning nazoratsizligi hamda qarovsizligi deviant xulq- atvorni keltirib chiqaruvchi omil hisoblanadi.Bu jarayonda asosan ota-ona, ularda bola tarbiyasiga nisbatan befarqlik sabab bo‘ladi. Bolaning ish va bo‘sh vaqti uni maqsadli yo‘naltirishda tarbiya muassasasi ota- onalar bilan yaqindan hamkorlik qilishi lozim. 62
tajriba asosida o’rganish Hozirgi kunda oilada bolalarni tarbiyalash masalasiga har qachongidan ko‘ra katta ahamiyat berilmoqda. Bu mavzu doimo barcha ota-onalarni ham, katta kishilarni ham qiziqtirib, shuning bilan birgalikda tashvishlantirib kelgan. Tarbiya jarayonida, u hoh oilada bo‘lsin, hoh maktabda bo‘lsin bolaning psixologiya xususiyatini hisobga olmaslik kelajakda eng katta, tuzatib bo‘lmas xatoliklarga yo‘l qo‘yish demakdir. O‘ylab qaraydigan bo‘lsak, bolaning tabiatini, qiziqishini, eng muhim ichki dunyosini bilmay, o‘rganmay turib ular bilan tarbiviy ish olib baradigan bo‘lsak, amnmizki, tarbiyada ko‘zlangan maqsadga erishish ancha qiyin. Inson bolalik paytidan ota-onasi, akalari, opalari,o‘rtoqlari, umuman atrofdagi kishilar u yoki bu xuqlni taqlidan o‘ziga singdirib boradi. Shuning uchun ham xalqimiz “kattalar odobi bolalar kamoli”, deb bejiz aytishmagan. Modomiki . ma’naviy go‘zal qilayotgan odamiylik va shunga o‘xshash sifatlar zamirida axloq muhim o‘rinni egallar ekan. Demak, biz avvalo farzandlarimizning ruhiyatini barcha salbiy ta’sirlaridan poklashimiz va ularni sog‘lom fikrlashga, ya’ni xadisda aytilganidek. “Kimki o‘zining yaxshi ishidan quvonsa, yomon ishidan xafa bo‘lsa. Demak u haqiqiy mumkindir”, degan rivoyatga amal qilishga o‘rganib borishimiz lozim ekan. Onalarning tarbiyachilik xususiyatlarini aniqlash uchun turli kasb, yoshdagi 52 nafar xotin qizlar jalb etildi. Shulardan 26 tasi qishloq onalaridir. 13 ta savoldan iborat bo‘lgan metodikalar. Shuningdek, o‘z tadqiqotimizni ko‘proq faktlar bilan to‘ldirish maqsadida oilada ota-ona va bola munosabatini qanday ekanligini yana bir karra tasdiqlash maqsadida, yana bir metodikadan foydalandik. Metodikaga asosan. Tuzilgan 13 savoldan xar biriga ma’lum bir belgilangan ballar bilan ifodalanuvchi javoblar berildi. Bu tekshirishimizga asosan, yuqori sinf o‘quvchilari ota-onalarida utkazildi. Va ushbu natijalarga erishildi.
63
O‘tkazilgan tajriba jadvali quyidagicha. A 3, B 2, V 1. № Uddalay olasizmi Uddalayman Uddalash mumkin, biroq doimo shunday qilolmayman Uddasidan chiqolmaym an 1 Qilayotgan ishingizni qoldirib bola bilan
shug‘ullanasizmi A B V 2 Bola bilan biror jiddiy sohada maslahatlasha olasizmi A B V 3 Bolangizga nisbatan nohaqlik qildingiz uni oqlay olasizmi A B V 4 Yanglishsangiz boladan uzr so‘raysizmi A B
5 Bola
qilmishidan jaxlingiz chiqsa o‘zingizni tuta olasizmi A B V 6 O‘zingizni bola o‘rniga qo‘yib ko‘ring A B V 7 O‘zingizni bir lahza
mard, ajoyib sehirgar deb his eting A B
8 Bolalik davringizda sizni noqulay ahvolga solgan va endi bolaga o‘rnak bo‘ladigan voqeani
so‘zlab berasizmi A B V 9 Bolaning dilini og‘ritadigan so‘zlarni ishlatishdan o‘zingizni tiya olasizmi A B
10 Yaxshi xulqi
uchun bolaning biror istagini bajarishga so‘z berasizmi A B V 11 Bolangizga u hohlagan ishni qiladigan, o‘zini A B V 64
hohlagancha tutadigan biror kun ajratib bera olasizmi 12 Farzandingiz biror bolani urdi, asossiz hafa qildi. Siz indamaysiz A B
13 Bolaning ko‘z yoshiga, agar bu darrov o‘tib ketadigan injiqlik deb ishonsangiz taqat qila
olasizmi A B V Ota-onalarda o‘tkazilgan so‘rov natijalari javoblar 1 2 3 jami
ishtirokch ilar soni A 7
1 10
70% 20%
10% B 4 6 0 10 40% 60%
0% V 2 3 5 10 20% 30%
50%
Olingan natijaga binoan: eng yuqori ball 70 % tekshiruvchilarda aniqlandi. Ularning qo‘lga kiritgan natijalariga asosan, mazkur tadqiqotda ishtirok qilgan va yuqori ballni qo‘lga kiritgan ota-onalar o‘z bolalarini bilishga intilishlari juda kuchli ekan. Bolaga nisbatan hurmat saqlash, tarbiyada ibratli tadbirlarni qo‘llay olish xususiyatlariga e’tiborlari yuqori.. Shuningdek bolaga nisbatan oqilona munosabatda bo‘la olish ularga xosligi aniqlandi Olingan natijalarga asosan tajribalarda qatnashgan ota-onalar ichida past ball olganlari yo‘q. Tajribada ishtirokchilarimizni qolgan foizi ya’ni 30 % tekshiruvchilarda ham o‘rta ball olindi. Ularning natijalariga asosan, bu ota-onalar ham bola tarbiyasiga g‘amho‘rlik qilishlari ular uchun muhim masalaligi aniqlandi. Shuning bilan birga
65
buota-onalarda tarbiyachilik iste’dodi borligining guvohi bo‘ldik. Lekin. Shuningdek, mazkur tajribalarnatijalariga asosan, bu ota-onalar bolalariga nisbatan ayrim hollarda o‘z munosabatlarini jiddiyroq, o‘ylab ko‘rish kerakligini o‘qtirilgan. Chunki mazkur ball olgan ota-onalar 30 % ni tashkil qildi. O‘z tarbiyasida bu ota-onalarda turg‘un bo‘la olmaslik xususiyati xosdir, ular goho bolalarga yumshoqlik munosabatda bo‘ladilar, goho xaddan ziyod talabchanlikni qo‘llaydilar. Tadqiqotimizda ishtirok qilgan ota-onalar o‘z farzandlari tarbiyasida jiddiy munosabatda bo‘ladilar. Oiladagi odamlar bir-birlarini qanchalik chuqur tushunsalar, bir-birlarining yaxshi va yomon tomonlarini anglagan holda muomula munosabatda bo‘lib, inoq turmush kurslar,bunday oiladan ajoyib shaxslar yetishib chiqadi: bu o‘z navbatida jamiyat rivojiga, insoniyat istiqboliga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Oiladagi sharoit, oziq-ovqat va jixozlar ta’minoti, o‘zaro munosabatlar er-xotin, bobo-buvi, qaynona-qaynota,aka-uka, opa-singil, tog‘a-amaki hamda boshqa qarindoshlarning bir-biriga muomalasi oila a’zolarining birgalikda ishlash, dam olishi, adabiyot, san’at, ilm-fan, sport bilan shug‘ullanishi, daromad. Ruxiy-ma’naviy holatlar, qo‘ni-qo‘shnichilik aloqalari va x.k. oila muhitni tashkil etadi. Bolalarni yoshlik davridan kishilar bilan munosabatga kirishga o‘rgatish, o‘zini har qanday nohushlik, xursandchilik xolatlarida ham o‘zini tuta olishga o‘rgatish kerak. Kattalar bilan munosabatda bo‘lish, kichiklarga izzatda bo‘lish, muomila munosabatlarga o‘rgatishni oila a’zolari ota-onalaridan o‘rganadi. Ota- ona nima ish qilsa, qanday munosabatda bo‘lsa bola ham xuddi shun munosabatlarni o‘rganadi. Boshqalar bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘lish kishining o‘zi uchun ham, atrofdagilar uchun ham ahamiyatlidir. O‘spirinlik, o‘smirlik, yoshlik davridagi muomila munosabatning o‘ziga xosligi oilada-maktabda va jomoat joylarida kishi o‘zini qanday tutishi kerakligini, boshqalarga hurmat bilan qarash, so‘zlash madaniyati oilidan boshlanishini oilaviy munosabatlar tizimida keng yoritish kerak. 66
Tajriba davomida o‘quvchilardagi tarbiyalangankik xususiyatlarni anqlash maqsadida ularga muomila madaniyati, inoqlik, iffat, andisha kabi tushunchalarni qay darajada angkashi va tushunishini o’rnildi.. Tajriba 22 nafar o’quvchilar bilan suhbat, muunozara, vaziyatlarni tahlil qilish usullari orqali ko‘rib chiqildi.
№ Синфлар Жинслар
Soni
Баллар даражаси «паст» «ўрта»
«юқори» 1 9-синф Йигитлар қизлар 12/10
0-8 0-9
9-15 10-16
16-21 17-22
O‘quvchilardan shaxs, jamiyat, oila xarakterining xolerik sangvinik, melanxolik, flegmatik tempramentlari haqida to‘liq ma’lumotlar beriladi. Ular shu tempramentdagi kishilarga qarab, mos munosabatda bo‘lishlari kerak. Oilaviy hayot jarayonida shu xususiyatlarga e’tibor bilan qaraganda xar bir inson baxtiyor hayot kechira olishi mumkin. Chunki xar bir so‘zlarga yarasha munosib javob bera olish, so‘zlashish madaniyatini egallash, insonlarni to‘g‘ri tushuna olish, unga yarasha munosabatda bo‘lish muomilasini o‘rgangan xar bir o‘smir hayot yo‘lida tayyorgarligini puxtaligidan baxtli yashaydi, sevimli bo‘lib qoladi. Jamiyatda turli yoshlar, xar hil kasb-xunar egallaydi-yu, turli millatga mansub shaxslar yashashadi. Ijtimoiy hayotdagi shaxslararo munosabatlar psixologiyasi, xar hil kishilarning bir-biri bilan aloqasidan ijtimoiy mehnatda siyosiy-iqtisodiy munosabatlar muomilalar, muammolarni xal
etishda qatnashuvidan, moddiy ma’naviy boyliklar yaratish uyda, ko‘cha- kuyda, dam olish maskanlarida, ish joyi va ta’lim-tarbiya maskanlarida o‘zini tutishdan, ruxiy xolatlari hamda muomila
madaniyatlaridan kelib
chiqadi. Shaxslararo munosabatlar psixologiyasi vujudga kelishida, shubxasio‘ xar bir millatning xususiyatlari tabiiy ravishda o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, o‘zbek yigit- qizlariga xos bo‘lgan kattalarga hurmat bilan kurash, ularga betgachoparlik qilmasdan izzatini joyiga qo‘yish. Xushro‘ylik, mehmondo‘stlik, xayo-ibo, o0ir- vazminlik kabi xalq xarkteridan kelib chiqadigan fazilatlar singari kabi, bu
67
munosabatlar muhitida ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy hayotdagi shaxslararo munosabatlarni kishilar ishlab yoki o‘qib turgan kollektiv tartib-qoidalari talablaridan kelib chiqadigan, shaxslarning ichki sirlari, do‘stona aloqalari bilan bog‘liq munosabatlarga hamda oiladagi munosabatlarga bo‘lish mumkin. Ma’lumki, oiladagi munosabatlar shaxs tarbiyasida xal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Ana shu ta’sir shaxsning do‘stlariga, o‘qiydigan. Ishlaydigan joidagi, atrofidagi boshqa shaxslar bilan muloqotidi munosabatida albatta o‘z aksini topadi. |
