Andijon davlat univyersiteti
Tuproq tirik organizmlarining ekologik ahamiyati
Download 3.62 Mb. Pdf ko'rish
|
BIOEKOLOGIYA OQUV QOLLANMA
|
7.5. Tuproq tirik organizmlarining ekologik ahamiyati
Tuproq juda ko’p organizmlar uchun yashash muhiti hisoblanadi. Bularga mikroorganizmlardan tortib to yirik yerqazir sut emizuvchilargacha kiradi. Ular yashil o’simliklar hayoti uchun qulay sharoit yaratadi. Bir xil organizmlar 147 o’simliklar yoki ularning qoldiqlari bilan oziqlansa (fitofaglar), boshqalari yirtqichlik bilan hayot kechiradi. Bunda ayniqsa xlorofillsiz organizmlarning, birini navbatda, bakteriyalar, zamburug’lar, aktinomitsetlar, so’ngra xar xil (amyoba, infuzoriya va boshqalar)ning ahamiyati katta bo’ladi. Bular asosan saprofitlar, akkrisotroflar va hokazolardir. Tuproq organizmlari juda ko’p miqdordagi organik moddalarni parchalaydi (minerallashtiradi) va nobud bo’lganidan keyin o’zi ham chirindi manbai bo’lib qoladi. Ular ammonifikatsiya va nitrifikatsiya jarayonlarida hamda azotni fiksatsiya qilishda katta rol` o’ynaydi. Tuproqning suv, havo va issiqlik rejimi yaxshilanishida ham tirik organizmlarning roli katta bo’ladi. Nihoyat, tuproq organizmlari organik moddalarni tuproqning chuqur qatlamlariga olib kiradi va aksincha, mineral moddalarni tuproqning ostki qatlamidan yuqori qatlamlariga olib chiqadi (bunda tuproq “yosharadi”). 5-jadval Tuproq umurtqasiz xayvonlari asosiy guruhlari vakillarining soni (xar 1 m 2 maydonda) Bi o ti l X as h aro tl ar v a l ic h in k al ar Y o mg `i r ch u v al ch an g - lar i E n x it rei d lar K an al ar N ema to d al ar O`rmon O`tloq Ekinzor 3000 4500 1000 78 97 41 3500 10500 2000 300000 40000 10000 6 mln 5 mln 4,5 mln Tuproqdagi tirik organizmlarni ikki guruxga bo’lish mumkin: o’simlik Organizmlar bakteriyalar, aktinomitsetlar, suvo’tlar, zamburug’lar, yashil o’simlik mikroblar kirishiga yo’l qo’ymaydi. Lekin ildizlar nobud bo’lishi bilanoq ularda bakterial parchalanish boshlanadi. Rizosferada har xil turlarning o’ziga xos 148 mikroflorasi yashaydi, chunki ularga ildiz ajratmalari selektiv, tanlab ta’sir ko’rsatadi. Muhit reaktsiyasi ham o’ziga xos ahamiyatga ega: masalan, ko’pchilik bakteriyalar neytral reaktsiyani yoqtirsa, zamburug’lar kislotali muhitni afzal ko’radi. Zamburug’lar bilan bakteriyalarning o’zaro nisbati ham muhit reaktsiyasiga va bundan tashqari, to’shamaning tarkibiga bog’liq bo’ladi. Ninabargli o’rmonlarda to’shamani asosan zamburug’lar parchalasa, bargli o’rmonlarda saprofit bakteriyalar ko’pchilikni tashkil qiladi. Shuni hisobga olish kerakki, mikroorganizmlar nafas olishida ko’p kislorod iste’mol qiladi, ba’zan kislorod yetishmasligi mumkin, natijada esa ildizlarning faoliyati susayib ketadi. Tuproqda yashil, ko’k yashil va diatom suvo’tlar yashaydi. E.A.SHtin ma’lumotiga qaraganda, chimli podzol tuproqlarning 1 g da 16 mingdan 378 minggacha suvo’t bo’lib, ular gektariga 500 kilogramgacha biomassa hosil qiladi. Shunday qilib, saprofit mikroorganizmlar organik moddalarning parchalanishida katta rol` o’ynaydi, ularning har bir tipi, parchalanishning har, qaysi bosqichida o’ziga xos saprotrof bo’ladi. Agar minerallanish jarayoni uchup sharoit qulay (temperatura, namlik, ayeratsiya, pH normal) bo’lmasa, unda sikl oxirigacha davom etmaydi va tuproqning unumdorligi past bo’ladi. Tuproqdagi tirik organizmlar ko’p jihatdan tuproq eritmasidagi K, R va Sa kabi elementlar miqdoriga ta’sir hiladi, chunki ular karbonat angidrid ajratadi, bu gaz esa mazkur elementlar tuzlarining yeruvchanligiga ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan bir vaqtda ayrim o’simliklarning ildiz tizimidan ham zaharli moddalar (masalan, zamburug’lar uchun) ajraladi. Ayrim zamburug’lar va bakteriyalar o’simliklarning o’sishini tezlashtiruvchi moddalar ajratish xususiyatiga ega bo’ladi (masalan, 3- indolilsirka kislota ajratadi). Nihoyat, ba’zi bakteriyalar va ko’k yashil suvo’tlar gazsimon azot fiksatsiya qiladi, tarkibida azot bo’lgan oqsil birikmalarini minerallashtirib, azotni organik siklga kiritadi. Tuproqdagi birmuncha yirik organizmlar uni mexanik aralashtirish nuqtai nazaridan muhim hisoblanadi. Yer qazuvchi kemiruvchilar pastki qatlamdagi tuproqni yer yuzasiga chiqaradi. Masalan, chala cho’l va dasht xududlarda sug’urlar ini atrofida tuproqning ostki 149 gorizontiga tegishli materiallar to’planib qoladi, Shuning uchun bu uyumlar kalьtsiyga boy o’ziga xos flora hisoblanadi. Tuproqdagi jonivorlar ochgan yo’llar unga havo va suv kirishiga imkon beradi. Lekin ba’zi tuproq organizmlari o’simliklarning ildizi, o’simtasi va urug’ini zararlab, qishloq xo’jaligiga zarar yetkazadi. Download 3.62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|