Andijon davlat univyersiteti

3.5. O’simliklarning yorug’likga munosabatiga ko`ra ekologik 
guruhlarga bo’linishi 
A.Viznyer o’simliklarning yorug’likka munosabatini hisobga olgan holda 
ularni uchta ekologik guruhga ajratgan. 
Yorug’sevar o’simliklar (geliofitlar). Bu guruhga mansub o’simliklar asosan 
ochiq joylarda yashaydi. Ularning yorug’lik bilan ta’minlanishi deyarli 100% ni 
tashkil etadi. Yorug’sevar o’simliklar guruhsiga janubdagi cho’llarda tarqalgan 
o’simlik turlari kiradi, bu xududda asosiy maydonlar bo’sh va o’simliklar juda 
siyrak joylashgan bo’ladi. Geliofitlarga, Shuningdek: tundra va baland tog’larda 
o’sadigan o’simlik turlari, toshloq va boshqa rudyeralь joylarda o’sadigan, yo’l 
yoqalarida tarqalgan bir yillik va ko’p yillik o’simliklar, ochiq yyerlarda 
o’stiriladigan ko’plab madaniy ekinlar, organlari suv yuzasida bo’ladigan ko’plab 
gidrofitlar ham kiradi. O’rmon xududidagi birinchi yarus o’simliklari asosan 
daraxtlardan, ya’ni geliofitlardan tashkil topgan bo’ladi. Bu guruhga o’simlik 
qoplami 
bir-biriga 
kirishib 
ketmaydigan, 
ochiq 
yyerlarda 
o’sadigan 
o’simliklarning, masalan, oqqaldirmoq singari ayrim turlari ham kiradi. Lekin 
geliofitlar guruhiga kiradigan ayrim o’simliklar bir oz soyalangan joylarda o’sishga 
ham moslashgan bo’ladi. Shuning uchun ular orasida soyada o’sa olmaydigan 
fakul`tativ geliofitlarni va soyada o’sa oladigan obligat geliofitlarni farqlash 
mumkin.
Soyaga chidamli o’simliklar. Bu guruhga kunduzgi to’liq yorug’da o’sa 
oladigan, lekin bir oz soya joyda yanada yaxshi o’sadigan o’simlik turlari kiradi. 
Binobarin, ularda 1max xamisha 100% ga teng bo’lib, ba’zi tur xillarida bu miqdor 
xar xil darajada bo’ladi. Turning soyada o’sishga «moslashish» chegarasi ko’p 
sabablarga 
bog’liq 
bo’ladi. 
Chunonchi, 
u 
gullaydigan 
o’simliklarda 
gullamaydiganlarga qaraganda yuqori bo’ladi, madaniy o’simliklar ular 
o’stirilayotgan joyda konkurentlari kam bo’lishi tufayli soyaga bemalol bardosh 
byera oladi va hokazo. Bu guruhga o’rmon xududidagi o’simliklarning ko’pchilik 

---

40 
turlari kiradi. Tropik mamlakatlardan kelib chiqqan ko’pchilik xona o’simliklari 
(gullari) ham soyaga chidamli bo’ladi. Quyida har xil o’simliklar uchun L min va 
L max darajasi qanday bo’lishi to’g’risida misollar keltirilgan: 
Soyasevar o’simliklar (stsiofitlar) tabiiy sharoitda to’liq yorug’likda o’sa 
olmaydi. Boshqacha aytganda, ularda L max xamisha 100% dan kichik, L min esa 
soyaga chidamli o’simliklar turinikiga qaraganda doim past bo’ladi. Masalan: 
yorug’da yoki soyada o’sa olish qobiliyatiga qarab, ba’zan stsiofitlar orasida 
fakulьtativ va obligat turlar ham bo’ladi, Stsiofitlar tez xlorofill hosil qila olmasligi 
tufayli ba’zan to’la yorug’likda passiv bo’lib qolishi mumkin. Yorug’lik hamisha 
xlorofillni 
parchalaydi. 
SHunga 
ko’ra, 
o’simlikda 
qancha 
xlorofill 
parchalanayotgan bo’lsa, o’shancha miqdorda xlorofill hosil bo’lib turgan 
vaqtdagina u yashil bo’ladi. Shuni ham aytish kerakki, soyasevar o’simliklar to’la 
yorug’likda transpiratsiya jarayoni orqali suvni juda tez yo’qotadi. Shuning uchun 
barglar sathidagi og’izchalarini berkitib olishga majbur bo’ladi, bu esa o’z 
navbatida fotosintez to’xtab qolishiga va ochlik sodir bo’lishiga olib keladi. 
O’simlik quruq moddasining massasi assimilyatsiya jarayonining o’rtacha 
intensivligiga, barg sathining umumiy yig’indisiga va vegetatsiya davrining 
davomiyligiga qarab aniqlanadi. Agar o’simlik qoplamining mahsuldorligini 
aniqlash uchun barg sathi bir tup o’simlik bo’yicha emas, balki ma’lum 
maydondagi o’simliklar bilan qoplangan tuproq sathining har 1 m
2
yoki har 1 ga 
maydoni bo’yicha ifodalanadigan bo’lsa, u vaqtda o’simlik qoplami mahsuldorligi 
yoki vegetatsiya davridagi ko’chatlar soni bo’yicha hosil qilinadi. 
O’simlikda organik moddalar to’planishini fotosintez va nafas olishga, 
assimilyatsiya qiladigan va assimilyatsiya qilmaydigan organlar massasiga bog’liq 
holda hisobga olish uchun L. A. Ivanov quyidagi formuladan foydalanishni tavsiya 
etgan: