Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi reja

Pul to’G’’risida bir necha oG’’iz so’z» kitobi 32 ta savol va javob tariqasida Ang’liyada pul chaqasini qaytadan zarb etish masalasig’a baG’’ishlang’an. Bu aslida kichik bir parcha pul nazariyasining’ ustuni edi. Unda Petti merkantilizmdan butunlay voz kechadi va pulni umumiy ekvivalent vazifasini bajaruvchi maxsus tovar deb ҳisoblaydi. Pulning’ qiymati ҳam boshqa tovar kabi sarflang’an meҳnat miqdori bilan aniqlanadi, almashuv qiymati esa qimmatbaҳo metallni qazib olishg’a ketg’an meҳnat sarflari bilan belg’ilanadi. Eng’ muҳim masala, bu mamlakatdag’i pulning’ miqdori, ya’ni oborotdag’i pul masalasi edi.
Muomaladag’i pulning’ miqdori tovar-to’lov oborotlari yoki oxir-oqibatda realizastiya qilinayotg’an tovarlar, ularning’ baҳosi (to’G’’ri proporstiya) va pulning’ muomala chastotasi (teskari proporstiya) bilan aniqlanadi. O’sha davrda qimmatli metallardan qilinadig’an chaqa pullar bank tomonidan chiqariladig’an qoG’’oz pullar bilan (ma’lum cheg’arada) almashtirilishi mumkin deg’an to’G’’ri xulosa chiqariladi.
Uning’ fikricha, pul inson org’anizmidag’i yoG’’g’a o’xshaydi, chunki yoG’’ning’ ortiG’’i ҳam, kami ҳam ziyondir, ya’ni uning’ me’yorda bo’lg’ani yaxshi (uning’ vrachlig’ini eslang’).
V.Petti davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvig’a ҳam e’tibor berdi, bu aralashuv rivojlanishg’a yordam berishi kerak, lekin boshqa paytda davlat iqtisodiyotdan uzoq bo’lishi kerak. Uning’ fikricha, vrach kasalni davolag’anda iloji boricha sun’iy dorilardan kamroq foydalang’ani, ko’proq ob’ektiv omillarni ishlatg’ani ma’qul (davlat aralashuvi zarur xolda va me’yorda bo’lg’ani yaxshi).
V.Petti o’zining’ tabiiy baҳo to’G’’risidag’i ta’limotida qiymatning’ meҳnat nazariyasig’a asos soldi.
Petti merkantilistlardan farqli ravishda boylik bu pul ҳaqida qimmatbaҳo metall va javoҳirlardang’ina iborat emas, balki mamlakatdag’i erlar, uylar, kemalar, tovarlar xatto uy jixozlarini ҳam boylik deb ҳisoblaydi.
Mamlakat boylig’ini oshirish uchun odamlarni qamoqxonalarg’a tashlash emas, pullik jarimalar kiritish kerak deydi. Yirik o’G’’rilarni esa «qullik»ka sotib, ishlatish zarur. Shu bilan birg’a pulning’ jamiyatdag’i roli to’G’’ri talqin etilmag’an (savdog’arlarni qisqartirish taklif etiladi).
«Meҳnat boylikning’ otasi va niҳoyatda faol prinstipidir, er esa uning’ onasidir» deg’an fikr ҳam V.Pettig’a teg’ishlidir. Bu G’’oyaning’ shunisi to’G’’riki, meҳnat boylikning’ yakkayu-yag’ona manbai emas, chunki g’ap moddiy boylik, iste’mol qiymatlari ҳosil qilish ustida borg’anda faqat meҳnat emas, balki tabiat ҳam ishtirok etadi, ammo to’G’’ri qoida tovarning’ qiymatig’a ҳam xato ravishda noo’rin qo’llaniladi. Shunday qilib, V.Petti o’zining’ qiymatning’ meҳnat nazariyasig’a qarama-qarshi ularoq, qiymat manbai sifatida meҳnat bilan birg’a tabiatni ҳam qabul qilishni talab etadi. Buning’ sababi shuki, u iste’mol qiymati manbai sifatida ҳam, qiymat manbai sifatida ҳam bir xil g’avdalang’an.
Qiymat nazariyasi bilan daromadlar, ish ҳaqi va renta to’G’’risidag’i nazariyalar bevosita bir-birig’a boG’’liq. V.Petti boshqa (D.Rikardo, T.Maltus) klassik maktab vakillari kabi, ish kuchini emas, balki meҳnatni tovar deb ҳisobladi (aslida ish kuchi ҳam tovardir).
V.Petti meҳnatni taҳlil etishg’a kirishadi. Ҳar bir konkret meҳnat aniq narsani (baxt-saodatni), iste’mol qiymatini yaratadi. Qiymat ikki qismdan iborat: 1) iste’mol qiymati, 2) almashuv qiymati - maҳsulot almashsa yoki sotilsa yuzag’a chiqadi. Masalan, deҳqon meҳnatida shunday umumiylik borki, ung’a ko’ra barcha meҳnatlarni bir-biri bilan solishtirish (choG’’ishtirish) mumkin, narsalar (baxt-saodat) - tovarlarni almashuv qiymati bilan, ish vaqtini sarflash, umuman ishchilarning’ unumli energ’iya sarflashi bilan aniqlash mumkin. Bundan abstrakt meҳnat tushunchasi kelib chiqadi va buni birinchilardan bo’lib V.Petti tushuna boshladi. U meҳnatning’ tabiiy baҳosini ish ҳaqi deb biladi va uning’ miqdorini aniqlashni o’zining’ vazifasi qilib qo’yadi. O’sha davrda Ang’liyada ish ҳaqi qonun bilan tartibg’a soling’an, uning’ eng’ yuqori poG’’onasi ishchilarning’ ҳayoti uchun zarur bo’lg’an jismoniy minimum mablaG’’lardan iborat edi (soG’’lom odamning’ kunlik o’rtacha ovqati). Petti ҳar bir ishchi «yashash, meҳnat qilish va ko’payish uchun» kerakli narsani olsa bas, deg’an xulosag’a keladi. Bu ҳolatni V.Petti nazariy jiҳatdan isbotlamoqchi bo’ldi. U o’yladiki, ag’ar ishchilarg’a ko’rsatilg’an minimumdan, masalan, ikki ҳissa ko’p ҳaq to’lansa, ular ikki marta kamroq ishlaydilar.
Tirikchilik uchun zarur mablaG’’lar nazariyasi xato bo’lib, avvalo ishchi kuchi qiymatig’a kiruvchi tarixiy va aҳloqiy elementlarni o’z ichig’a oladi. Shu bilan birg’a bu nazariyaning’ ijobiy tomoni ҳam mavjud bo’lib, ishchilar o’zlari yaratg’an qiymatning’ faqat bir qismini (tirikchilik uchun kerakli minimum mablaG’’ni) olayotg’ani ma’lum bo’lib qoldi. Meҳnat tufayli yuzag’a kelg’an qiymatning’ boshqa qismi esa qo’shimcha meҳnat natijasi sifatida namoyon bo’ladi, bu qo’shimcha qiymat uning’cha rentadir.
U ishlab chiqarmaydig’an aҳolig’a - dindorlar, advokat, amaldorlarg’a salbiy munosabatda bo’ldi, xuddi shuning’dek u sotuvchilar sonini ҳam keskin kamaytirish tarafdori edi. Tadbirkorlar va er eg’alarining’ daromadlarini belg’ilash uchun umumiy bo’lg’an «renta» tushunchasi kiritiladi.
V.Petti renta nazariyasini ishlab chiqdi (siz ҳam rentani bir eslang’). Uning’ fikricha, renta maҳsulot (natura) ko’rinishida ish ҳaqi va uruG’’likni ajratg’andan keyin qoladig’an maҳsulot miqdorig’a teng’ bo’lishi kerak. Demak, bu ҳolda renta qo’shimcha maҳsulotg’a teng’. Pul ҳolidag’i renta qo’shimcha maҳsulotning’ kumush miqdorig’a teng’ qiymatidir.
V.Pettida foyda tushunchasi aloҳida kateg’oriya shaklida yo’q, renta barcha qo’shimcha qiymatg’a teng’ miqdor deb baҳolanadi. Shu sababli renta to’G’’risidag’i nazariyada amalda qo’shimcha qiymat ҳaqida g’ap boradi. Qiymatni meҳnat sarflari sifatida qarab, V.Petti birin-ketin renta (qo’shimcha qiymat)ni qo’shimcha meҳnat natijasi ekanlig’ini aniqlaydi. Buni fermerning’ foydasi sifatida ҳam qaraydi.
Ish ҳaqi va rentani meҳnat asosida yuzag’a kelg’an qiymatning’ bir bo’lag’i sifatida taҳlil etib, Petti muҳim xulosa chiqaradiki, ung’a ko’ra ish ҳaqi va renta bir-birig’a qarshi. Masalan, deydi u, bir bushel (36.4 kg’) buG’’doy 60 pensdan sotiladi, undan 20 pensi er rentasig’a, 40 pensi er eg’asining’ ish ҳaqi sifatida berilsa va ish ҳaqi 1/8 g’a yoki kunig’a 8 dan 9 pensg’a ko’tarilsa, er eg’asining’ 1 bushel buG’’doydag’i ҳissasi 40 dan 45 g’a ko’tariladi, er rentasi esa 20 dan 15 pensg’a (ya’ni 5 pensg’a) kamayadi.
V.Petti rentaning’ kelib chiqishi to’G’’risida ҳam muҳim va qiziqarli fikrlarni beradi (umuman, renta absolyut va differenstial bo’ladi). Differenstial rentaning’ kelib chiqishini u erning’ kamlig’i va er uchastkalarining’ turlicha joylashg’anlig’i bilan tushuntiradi (birinchi sabab, ya’ni bozorg’a uzoq-yaqinlig’i, tabiy unimdorlig’i masofa, transport sarflari). U rentaning’ ikkinchi sababini ҳam aniqlab, er tabiiy unumdorlig’ining’ turlicha ekanlig’ini ko’rsatg’an (o’zbek xalqida ҳam «Erdan erning’ farqi bor, etmish ikki xil narxi bor», deg’an yaxshi maqol bor). Olimlarning’ fikricha, V.Petti differenstial rentani Adam Smitdan ҳam yaxshi bayon etg’an.
Absolyut renta ҳaqida g’ap borg’anda shuni aytish kerakki, bu renta erg’a xususiy mulkchilik bo’lg’anda namoyon bo’ladi. V.Petti er baҳosi masalasini juda qiziq va noyob ravishda ҳal etishg’a o’ring’an. Uning’ fikricha, erni sotib oluvchi ҳar yili renta olish xuquqini kulg’a kiritg’an shaxsdir. Shu sababli erning’ baҳosi bir yillik rentani ma’lum bir song’a ko’paytirish orqali aniqlanadi. Ҳamma masala shunda bo’lib, uni tanlash talab etiladi. Xo’sh, u nima bo’lishi mumkin?
V.Petti bu savolg’a javoban shunday deydi: er sotib oluvchi o’zi va o’zig’a yaqin avlod-ajdodlarining’ manfaatlarini e’tiborg’a olib ish yuritadi. Uning’cha, odatda uch avlod vakillari bir vaqtda ҳamkorlikda yashaydilar: buva (50 yosh), uG’’il (28 yosh) va nabira (7 yosh). U shu uch avlodning’ ҳamkorlik davrida yashag’an yillar rentasi yiG’’indisini er baҳosi deb qabul qiladi. U Ang’liya uchun bunday son 21 yilg’a teng’ ekanlig’ini aniqlaydi. Demak, erning’ baҳosi shuncha bir yillik rentalar yiG’’indisig’a teng’, deg’an xulosa chiqariladi.
V.Petti erni sotib oluvchi uchun er yillik daromad manbai ekanlig’ini tushung’an. Shung’a muvofiq u erning’ baҳosi shunday summag’a teng’ bo’lishi kerakki, bu summa ҳar yili olinadig’an renta ҳuquqini beradig’an bo’lishi kerak, deb to’G’’ri ҳisoblag’an. Amalda erning’ baҳosini kapitallashg’an rentadek ҳisoblash orqali V.Petti masalaning’ moҳiyatini to’la va to’G’’ri tushung’an.
V.Pettining’ «Siyosiy arifmetika» asari to’la ravishda uning’ vafotidan keyin bosilib chiqdi (kitob uning’ uG’’li lord Shelbern tomonidan nashr etilg’an). Buning’ sababi shuki, unda Ang’liya va Franstiyani chog’ishtiruvchi ma’lumotlar bor edi. Bu asar yang’i fan - statistikag’a asos soldi. Bu davrda ҳali bu tushunchaning’ o’zi yo’q edi («statistika» so’zi XVIII asr oxirida paydo bo’ldi).