Aniq-tabiiy fanlar va jismoniy madaniyat fakulteti tabiiy fanlar kafedrasi

Biologiya darslarining tiplari. 1. Darslar haqidagi nazariyalarda turli mualliflar, dars oldiga qo‘yilgan asosiy vazifalarga qarab darslarni tiplarga ajratishadi. Biroq hozirgi davrda pedagogikada, jumladan, biologiya o‘qitish uslubiyatida ham darslarning tiplari haqida alohida yagona fikr, qarashlar yo‘q.
2. Dars materialini topishga dasturda o‘quvchilar bilishlari, uddalashlari kerak bo‘lgan mezonlar muhim ahamiyat kasb etadi.
3. Darslik matnida ostiga chizib qo‘yilgan yozma harflardagi tushunchalar, kichik mavzular shubhasiz o‘qituvchiga darsda aniq o‘rgatiladigan materiallarni aniqlashga xizmat qiladi.
4. Asosiy materialni ajratib olishda darsning maqsadi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan: turli hayvonlarni o‘rganishda ularning ichki tuzilishidan qaysi xususiyatlari eng zarur qolganlari o‘ta zarur, ekanligini aniqlash muhimdir.
5. O‘quv materialini tanlashda o‘qituvchi darsda o‘quvchilarning faolligini orttirishga xizmat etuvchi qiziqarli faktlar, topishmoqlar she’r, hikoyalar tanlashi zarur bo‘ladi.
6. O‘quv materialini tanlashda predmetlararo bog‘lanishlardan mahalliy materiallardan kasb tanlashga qaratilgan vazifalarga ham e’tibor berish kerak. Dars uchun mavzularni shunday talab bo‘yicha tanlash darsning mantiqiy yo‘nalishini ta’minlaydi. O‘quv materialini tanlash, uning mantiqiy ketma-ketligi bog‘lanishlarini aniqlash. O‘quvchilarning ayni mavzu bo‘yicha bilim va malakalarini aniqlash ham katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Masalan: “Organizimlarning moslashuvchanligi va ularning nisbiy xarakterda ekanligi” mavzusi V.N. Myagkova va boshqalar tomonidan mantiqiy yo‘nalishda bo‘lishligi tavsiya etilgan.
1. Organizmlarning moslanish belgisi evolutsiyani harakatlantiruvchi kuchlar vositasida ro‘yobga chiqadi.
2. Populatsiyadagi individlar doimo o‘zgarib boradi.
3. Individlar orasida doimo o‘zaro yashash uchun kurash borgani uchun bunday kurashda yalpi muhit sharoitida yashash uchun chidamli belgilari bo‘lgan vakillar yashab kelmoqda.
4. Organizmning yashab kelishiga sabab bo‘lgan joydan belgini tanlash jarayonida saqlanib avlodlarda meros sifatida namoyon bo‘ladi.
5. Organizmlarning ko‘payishi natijasida populatsiyada foydali belgilarga ega bo‘lgan individlar tobora ko‘payib boradi.
6. Tabiiy tanlash avlodlardan avlodlarga o‘tgan sari foydali belgilarga ega bo‘lgan individlar saqlanib kelishga xizmat qiladi.
7. Oqibatda avloddan avlodga o‘tgan sari organizmlar tuzilishi va hayotiy jarayonlari ularning muhit sharoitiga moslanishlari takomillashib boraveradi.
8. Xulosa: moslanuvchanlik a) tabiiy ta’sirlar natijasida hosil bo‘ladi;
b) nisbiy xarakterga ega bo‘lgan belgi organizmlarda muayyan sharoitda foydali bo‘lsa, boshqa sharoitda foydasiz, hatto zararli ham bo‘lishi mumkin.
Yuqoridagi mavzu uchun tanlangan dars materiali bundan ixcham, bir-biri bilan mantiqan birikkan o‘quv materiali o‘quvchilarga oson tushunish imkoniyatini beradi. O‘quvchilarni keraksiz, ikkinchi darajali materiallardan ozod qiladi.
Dars materialini tanlash, ayniqsa, yuqori sinflar (8-9) biologiyasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki umumiy biologiya darsligida berilgan ayrim mavzular haddan tashqari ko‘p materiallarni o‘z ichiga qamrab oladi.
O‘quv materiallarini ilmiy-uslubiy jihatdan to‘g‘ri belgilashning qanday yo‘llari bor. Keyingi paytlarda bu ishni to‘g‘ri tashkil etishda grafik va materiya usullaridan foydalanishga o‘tilmoqda. Bu sohada ba’zi adabiyotlar ham chop etilgan. Grafiklar va qoliplar usulidan foydalangan holda “Evolutsion ta’limot” mavzusidagi darslarni tahlil qilib chiqaylik. Ushbu mavzuning, avvalo, dastur va darslikda berilishiga e’tibor qilinsa, “Evolutsion ta’limot” mavzusida darslar quyidagicha tartibda bo‘ladi:
1. Ch. Darvin ta’limotining asosiy tomonlari.
2. Tur-populatsiya evolutsion birliklari ekanligi.
Z. Irsiyat-o‘zgaruvchanlik.
4. Yashash uchun kurash-tabiiy tanlanish.
5. Sun’iy tanlash.
6. Moslanishlarning kelib chiqishi.
7. Turlarning hosil bo‘lishi.
8. Evolutsion ta’limotdan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida tabiatni muhofaza qilish ishlarida foydalanish.
Yuqoridagi darslarning tartibini nechog‘lik bir-birlari bilan mantiqiy bog‘langan ekanligini aniqlash uchun, avvalo, darslar orasida sabab bog‘lanishlarini aniqlash lozimdir. “Evolutsion ta’limot” mavzusini o‘rganishga kirishishda Ch.Darvin va uning ta’limoti yillik mavzularni o‘rganishning poydevori hisoblanadi.
Hozirgi paytda pedagogikada zamonaviy dars tushunchasi tez-tez tilga olinmoqda. Zamonaviy dars o‘zi qanday dars? degan savol tug‘ilishi tabiiy. “Zamonaviy dars shunday darski, unda o‘qituvchi o‘quvchining mavjud imkoniyatlaridan ustalik bilan foydalanib, uning aqliy potensialini ishga soladi, rivojlanishini ta’minlaydi. O‘quvchi esa o‘z navbatida bilimlarni chuqur o‘zlashtiradi va ma’naviy barkamollik sari odimlaydi”, deb yozadi pedagogika fanlari doktori, professor J.G.Yo‘ldoshev.
Dars - ta’limning asosiy tashkiliy shakli, u muayyan miqdordagi doimiy o‘quvchilar tarkibi bilan qat’iy tartibda uyushtiriladigan va aniq maqsadga yo‘naltirilgan didaktik tadbir. Darsga majmua nuqtayi nazaridan yondashadigan bo‘lsak, unda oldimizga qo‘ygan maqsaddan kelib chiqqan holda, bir darsning o‘zida bir necha turdagi majmualarni ajratsa bo‘ladi. Birinchisi - darsning dars deb atalishi uchun unda ishtirok etadigan unsurlarni o‘zaro funksional bog‘liqdikda ko‘rib, ko‘p tomonli, statik majmuani aniqlaymiz.
Dars rasmiy ta’lim-tarbiya sohasining birlamchi asosi, uzluksiz ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qiluvchi g‘ishti, o‘qituvchi-pedagoglarning faoliyat ko‘rsatish joyi ekan, u qanday qismlardan tashkil topgan? Javob: Darsning amalga oshishi uchun, avvalo, o‘quvchi yoki talabalar bo‘lishi shart. Bu darsning tarkibiy qismlaridan biri. Ikkinchisi, darsni olib borish uchun o‘qituvchi yoki pedagog bo‘lishi shartmi? Albatta, bu darsning navbatdagi tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu bilan birga, darsni amalga oshirish uchun sinf xonasi yoki auditoriya uning ichidagi jihozlar - doska, stol va hokazo, shu jumladan axborot uzatish moslamalari, ya’ni texnik vositalar zarurmi? Bu darsning uchinchi qismi. O‘qituvchi va pedagoglarning dars o‘tishlari uchun reja, dastur, darslik va boshqa bir qator me’yoriy hujjatlar kerak bo‘lishi ham bahs qilinmaydigan haqiqat. Har qanday ta’limiy jarayon dars bo‘lib hisoblanishi, u suhbat yoki oddiygina muloqot bo‘lib qolmasligi uchun o‘qituvchilar pedagogik usul va uslublar bilan qurollangan bo‘lishlari shart. Bu dars degan bir butunlikning ajralmas beshinchi bo‘lagi hisoblanadi.
Quyida dars tarkibiy qismlarining har birini tasniflab, ular orasidagi aloqadorliklarni ko‘rsatib berishga harakat qilamiz.
Ko‘rib turganimizdek, majmuaning markazida “o‘quvchi va talaba” degan halqa joylashgan. Buning boisi shundaki, butun ta’lim-tarbiya tizimi va unda ishtirok etuvchi moddiy va ma’naviy unsurlarning yagona maqsadi ta’lim olayotgan insonlarda zamon talabiga javob beradigan ijtimoiy sifatlarni shakllantirishdir (1-rasm).
O‘z navbatida, talabalarning dars jarayonida qatnashishlari va bir butun deb nomlangan darsning tarkibiy qismi bo‘lishli uchun, ular quyidagi sifatlarga ega bo‘lish kerak. Birinchidan, darsda qatnashish uchun kelgan kishilar o‘zlariga bilim olishlikni maqsad qilib olishlari shart. Shu bilan bir qatorda, darsda qatnashuvchi o‘quvchi va talabalar saralangan bo‘lishi lozim. Bu O‘zbekistonda qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da qayd etilgan.