Aniq-tabiiy fanlar va jismoniy madaniyat fakulteti tabiiy fanlar kafedrasi

2. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ishlab chiqarish xarajatlari, foydasi va rentabelligi.

“Ishlab chiqarish xarajatlari” va “ishlab chiqarish chiqim-lari” tushunchalari bir xil ma’no anglatmaydi. Bu tushunchalar-ning ikkinchisi birinchisiga nisbatan kengroq bo‘lib, jamiyat nuqtai nazaridan u jonli va buyumlashgan mehnatning barcha hajmini o‘zida mujassam etadi va mahsulotning qiymatiga teng. “Ishlab chiqarish chiqimlari” tushunchasi, aksariyat hollarda, iqti-sodiyotning ma’lum bir sohasi bilan bog‘langan (masalan, ishlab chiqarish chiqimlari, muomala chiqimlari va boshqalar).

Ishlab chiqarish chiqimlarini dastlab ikki guruhga bo‘lish mumkin:

• 
  aniq yoki haqiqatdagi chiqimlar;
  
• 
  aniq bo‘lmagan chiqimlar.
  

Aniq yoki haqiqatdagi chiqimlar XYUS tomonidan amalga oshi-rilgan aniq xarajatlardan – ish haqi, xom ashyo va materiallar xarajatlari, ijara uchun to‘lov va boshqalardan iborat. Aniq bo‘lmagan, almashgan chiqimlar yoki qo‘ldan boy berilgan, qo‘ldan chiqarilgan imkoniyatlar chiqimlari esa shu bilan bog‘liqki, XYUS mahsulot ishlab chiqarish uchun kapitaldan foydalanib, shuning o‘zida uning muqobil foydalanish imkoniyatini qo‘ldan chiqaradi. Mablag‘larning cheklanganligi ularning foydalilik darajasiga qarab mavjud imkoniyatlarning variantlaridan foydalanishga XYUS ni majbur qiladi. Bunda har doim qo‘ldan chiqarilgan, boy berilgan foydalar elementlari, demak, aniq bo‘lmagan chiqimlar elementlari mavjud bo‘ladi. U yoki bu mahsulotni ishlab chiqarish-ni davom ettirish yoki uni yanada kengaytirish xususida har qanday boshqaruv qarori aniq va aniq bo‘lmagan chiqimlarning hisob-kitobiga asoslanadi. U yoki bu iqtisodiy qaror o‘rtasidagi tanla-nish har doim boshqa maqsadlarga erishish uchun ongli ravishda yo‘qotilgan yoki rad etilgan imkoniyatlarni xarakterlaydi.
“XYUS ning xarajatlari” tushunchasi “XYUSning chiqimlari” tushunchasidan farq qilib, ular bevosita moliyaviy kategoriyalar va birinchi navbatda mahsulot tannarxi bilan uzviy bog‘langan. SHuning uchun ham, XYUS ning xarajatlariga uning mohiyatini ifodalovchi quyidagicha ta’rif berish mumkin: foyda olish yoki XYUS ning boshqa maqsadlariga erishish uchun foydalaniladigan resurslarning pul qiymatiga XYUS ning xarajatlari deyiladi.
“Xarajatlar” tushunchasi “tannarx” tushunchasiga nisbatan kengroq hisoblanadi. CHunki tannarx umumiy xarajatlarning bir qismini (oddiy takror ishlab chiqarish xarajatlarini) o‘zida aks ettiradi.
Mahsulot (ish va xizmat) tannarxi mahsulot (ish va xizmat)-ni ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xom ashyo, mate-riallar, yoqilg‘i, energiya, asosiy fondlar, mehnat resurslari va ularni ishlab chiqarish hamda realizatsiya qilish boshqa xarajatla-rining qiymat bahosidan iborat. Amaliyotda “mahsulotning umu-miy tannarxi” va “mahsulot birligining tannarxi” tushunchalari-dan keng foydalaniladi.
Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida (sanoat, qishloq xo‘jali-gi, savdo, umumiy ovqatlanish, qurilish va b.) ishlab chiqarilayot-gan mahsulotning tannarxi tarkibiga xarajatlarni aks ettirish-ning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Tannarxga kiritiladigan xa-rajatlarning tarkibi, bir tomondan, hayotga tatbiq etilayotgan so-liq siyosatiga va ikkinchi tomondan, iqtisodiyotning ahvoli va tar-kibiy tuzilishiga bog‘liq.
O‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga nisbatan proporsional ravishda o‘zgaradi. Bunday xarajatlarning tarkibi xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsu-lotlar, texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i va energiya, asosiy ish-chilarning ish haqlari va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lgan xarajat-lardan iborat.
Bir vaqtning o‘zida XYUS xarajatlarining doimiy xarajat-lar va o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linishi shartli xarakterga ega. Buning sababi shundaki, uzoq vaqt davomida XYUSning barcha xarajatlari o‘zgaradi. SHuning uchun ham, ular ko‘p hollarda shartli-doimiy va shartli-o‘zgaruvchan xarajatlar deb yuritiladi. Xarajatlarning bunday bo‘linishidan zararsizlik tahlil qilin-ganda, ishlab chiqariladigan mahsulotning tarkibiy tuzilmasini optimallashtirishda, shuningdek, moliyaviy rejalashtirishni amalga oshirishda foydalaniladi. Doimiy xarajatlar va o‘zgaruv-chan xarajatlarning yig‘indisi mahsulotni ishlab chiqarish va rea-lizatsiya qilish xarajatlarining umumiy summasini tashkil etadi.
Iqtisodiy elementlariga ko‘ra xarajatlarni quyidagi guruh-larga bo‘lish mumkin:
a) moddiy xarajatlar:
– xom ashyo va materiallar;
– sotib olingan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsu-lotlar;
– yoqilg‘i;
– texnologik maqsadlar uchun elektr energiyasi;
– va boshqalar.
b) mehnat haqi xarajatlari;
v) tasdiqlangan yagona ijtimoiy soliq stavkasiga muvofiq ravishda ish haqi fondiga hisoblashlar;
g) asosiy vositalarning amortizatsiyasi;
d) boshqa xarajatlar:
– ijara haqi;
– majburiy sug‘urta to‘lovlari;
– tannarx tarkibiga kiritiladigan soliqlar;
– va boshqalar.

Sof foyda yoki sof daromad operatsion davr mobaynida olin-gan tushumdan barcha chegirmalar va xarajatlar chiqarilganidan so‘ng vujudga kelishi mumkin. Ma’lum bir miqdorda sof foy-daning (netto-foydaning) olinishiga erishilsagina tadbirkorlik jarayonini amalga oshirish o‘zining mazmuniga ega bo‘ladi.
Hisobotlarda foyda quyidagi ko‘rinishlarda aks ettirilishi mumkin:

• 
  yalpi foyda;
  
• 
  operatsion foyda;
  
• 
  sof foyda.
  

XYUS lar faoliyatining umumiy moliyaviy natijalari foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotda o‘z aksini topadi. Bu hisobot moliyaviy tahlil uchun zarur bo‘lgan quyidagi muhim ma’lumotlar-ni o‘zida mujassam etadi:

• 
  mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan tushum summasi;
  
• 
  soliqqa tortilgunga qadar foyda summasi;
  
• 
  foydadan olinadigan soliq summasi;
  
• 
  XYUS ning ixtiyorida qoldiriladigan foyda (sof foyda yoki foyda-netto) summasi.
  

Foydani tahlil qilish uchun ayrim ko‘rsatkichlar yuqoridagi hisobotda mavjud bo‘lmaganligi uchun ba’zi bir analitik indika-torlar qo‘shimcha tarzda hisoblanmog‘i lozim. Bundan tashqari, bu jarayonda XYUS faoliyatiga ichki va tashqi omillarning hamda soliq omilining ta’sirini alohida-alohida tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘lish juda muhim. SHuningdek, tahlil uchun qulay shaklda har qanday ma’lumotni operativ ravishda olish ham muhim hisoblanadi.
Foydani tahlil qilishda uni shakllantirishning turli man-balarini hisobga olish kerak. Bu manbalarning ma’lum bir qismi foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotda ifodalangan, u erda ular, birinchidan faoliyatning odatdagi ko‘rinishi bo‘yicha daro-madlar va xarajatlar, ikkinchidan esa, boshqa daromadlar va xara-jatlar sifatida guruhlashtiriladi.
Faoliyatning odatdagi ko‘rinishi bo‘yicha daromadlar va xara-jatlar quyidagi tarzda hisoblanadi: eng avvalo, sotilgan tovar-lar, mahsulotlar, ishlar, xizmatlardan (qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlar va shularga o‘xshash majburiy to‘lovlar chegirilgan) olin-gan tushum va ularning tannarxi o‘rtasidagi farqdan iborat bo‘lgan yalpi foyda aniqlanadi.
YAlpi foydadan tijoriy va boshqaruv xarajatlari chegirilsa, sotuvdan olingan foyda paydo bo‘ladiki, u faoliyatning odatdagi ko‘rinishidan foydani xarakterlaydi. Undan so‘ng boshqa daromad-lar va xarajatlarni hisobga olgan holda soliqqa tortilguncha foy-da hisoblanadi. Odatda, boshqa daromadlar va xarajatlar quyida-gilardan iborat bo‘ladi:

• 
  olinishi lozim bo‘lgan foizlar;
  
• 
  to‘lanishi lozim bo‘lgan foizlar;
  
• 
  boshqa tashkilotlarning faoliyatiga ishtirok etishdan olingan daromadlar;
  
• 
  boshqa operatsion daromadlar;
  
• 
  realizatsiyadan tashqaridagi daromadlar;
  
• 
  realizatsiyadan tashqaridagi xarajatlar.
  

Foydani tahlil qilishning asosiy maqsadi hisobot davri davomidagi XYUS faoliyatining samaradorligini ko‘rsatishdan iborat. Buxgalteriya hisobi XYUS ning daromadlari va xarajat-lari, shuningdek, uning sof moliyaviy natijasi – sof foyda – to‘g‘risida ma’lumot olishga imkon beradi. YUqorida ta’kidlanga-nidek, soliqqa tortilgunga qadar foydaning summasi aniqlanga-nidan so‘ng uning miqdori soliq qonunchiligiga muvofiq korrek-tirovka qilishi va foyda hisobidan qoplanadigan soliqlarning summasi chegirilmog‘i lozim.
YAlpi foyda, sotuvdan olingan foyda, soliqqa tortilgunga qadar bo‘lgan foyda va nihoyat, sof foydani formulada quyidagicha ko‘rsatish mumkin: