Aniq-tabiiy va jismoniy madaniyat fakulteti

I.3. Selen elementi haqida umumiy tushuncha

Selen-atom nomeri 34 bo’lgan kimyoviy element. Kimyoviy elementlarning davriy jadvalining 16 guruhida (davriy tizimning eski qisqa shakli VI guruhining asosiy kichik guruhida yoki VIA guruhida joylashgan) jadvalning to’rtinchi davrida joylashgan. Atom massasi 78,971 m.a.b. Se belgisi bilan belgilanadi (lotin tilidan. Selenium). Mo’rt, singanda yaldiroq kulrang metall (barqaror va barqaror allotropik shakilga ega , beqaror shakl — qizil rangli). Xalkogenlar guruhiga kiradi.

Tabiatda tarqalishi

Yer qobig’idagi selen miqdori 500 mg / t ni tashkil qiladi. Yer qobig’idagi selen geokimyosining asosiy xususiyatlari uning ion radiusi oltingugurtning ion radiusiga yaqinligi bilan belgilanadi. Selen 37 ta mineral hosil qiladi, ular orasida ashavalit FeSe, klaustalit PbSe, tirmannit HgSe, guanahuatit Bi₂(Se, S) ₃, chastit CoSe ₂, platina PbBi ₂ (S, Se) ₃ , ular sulfitlar bilan birga keng tarqalgandir. Selen tug’ma holida kamdan-kam uchrayd. Selen ishlab chiqarishda sulfid konlari katta sanoat ahamiyatiga ega. Sulfidlarda selen miqdori 7 dan 110 g / t gacha . Dengiz suvidagi selen konsentratsiyasi 0,4 mg / l ni tashkil qiladi. Kavkaz mineral suvida selen miqdori 110 mkg / l bo’ladi.

Selen tuproqda joylashgan mineraldir. Shuningdek, suvda selen va ba'zi ovqatlar mavjud. Juda kamdan-kam hollarda, uning elementar shaklida yoki er qobig'ida toza rudali birikmalar shaklida. U asosan metall sulfidli rudalarda uchraydi. Rudalar tijorat faoliyati uchun qayta ishlanadi va selemiy qo'shimcha mahsulot sifatida olinadi.
Selen [yunoncha Selene - Oy (avvalroq kashf etilgan tellurning analogi sifatida
nomlangan), lotincha so‘zda Selenium], Se - Mendeleyev davriy sistemasining VI guruhigamansub kimyoviy element. Tartib raqami 34, atom massasi 78,96. Se elementi aytib o‘tkanimizdik tuzilishi jihatidan barqaror tuzilgan . Tabiatda 6 ta
barqaror izotopi mavjud: ⁷⁴Se(0,87%), ⁷⁶Se(9,02%), ⁷⁷Se(7,58%), ⁷⁸Se(23,52%),
⁸⁰Se(49,82%), ⁸²Se(9,19%). 16 ta radioaktiv izotoplaridan faqat ⁷⁵Se(T_1/2=121
kun) amaliy ahamiyatga ega. Selenni Ya. Berselius 1817-yilda kashf etgan.
Tabiatda tarqalishi. Selen Yer po‘stlog‘ining massa jihatdan 5*10^-6 % ini
tashkil qiladi. Muhim minerallari jumlasiga kumush, qo‘rg‘oshin, simob va mis
selenidlari AgSe - naumanit, PbSe - klaustalit, HgSe - timanit, Cu₂Se -
berselianit, Hg(Se, S) - onofrit va selenit kislotaning misli tuzi CuSeO₃2H₂O -
xalkomyenit moddasi keng ko‘lamli tuzilishda bu selenning birikmalariga kiradi.