Aniq-tabiiy va jismoniy madaniyat fakulteti

II. Nazriy qism . VI A guruh elementlari xossalari , tarqalish , olinish sohalari
II.1. Kislorodning fizik va kimyoviy xossalari, labaratoriya va sanoatda olinishi
Kislorod (O, lotincha oxygenium ) – u VI guruhning kimyoviy elementi (davriy tizimning eski qisqa shakliga ko’ra u VI guruhning asosiy kichik guruhiga kiradi), davriy tizimning ikkinchi davri. Kislorodning joylashgan 8. Kislorod – kimyoviy faol metallmas, xalkogenlarni eng keng tarqalgan vakili hisoblanadi. Normal sharoitda oddiy modda sifatida rangsiz, ta’msiz va hidsiz gaz. Ikki molekuladan iborat bo’lgan uchun kislorod atomlari (O₂), u dioksigen deb ham ataladi . Suyuq kislorod och moviy rangga, qattiq kislorod esa och ko’k kristalga aylanadi
Kislorodning allotropik shakllari mavjud , masalan, ozon – normal sharoitda, o’ziga xos hidga ega bo’lgan ko’k gaz, uning molekulasi uchta kislorod atomidan iborat (O₃ formulasi ).
Tabiatda uchrashi

1 – rasm . Suyuq kislorodning ko‘rinishi
Kislorod yer qobig’ida eng keng tarqalgan element bo’lib, uning ulushi (turli xil birikmalar tarkibida, asosan silikatlar tarkibida ) qattiq er qobig’i massasining taxminan 47% ni tashkil qiladi . Dengiz va toza suvlarda juda ko’p miqdordagi bog’langan kislorod mavjud – 85,82% (massa bo’yicha). Yer qobig’ining 1500 dan ortiq birikmalari tarkibida kislorod bor.
Atmosferada kislorodning tarkibi hajmi bo’yicha 20.95% va massa bo’yicha 23,10% tashkil qiladi(taxminan 10¹⁵ tonna ). Ammo, 3,5 milliard yil ilgari arxeyda birinchi fotosintetik mikroblar paydo bo’lishidan oldin, u atmosferada deyarli yo’q edi. Paleoproterozoyda (3-2,3 milliard yil oldin) atmosfera tarkibidagi global o’zgarish ( kislorod falokati ) natijasida ko’p miqdorda erkin kislorod paydo bo’la boshlagan . Birinchi milliard yil davomida deyarli barcha kislorod okeanlarda erigan temir tomonidan so’rilib, jaspilit konlarini hosil qildi . 3-2,7 milliard yil oldin kislorod atmosferaga chiqarila boshlangan va 1,7 milliard yil oldin hozirgi darajaning 10 foiziga yetgan.
Okeanlar va atmosferada katta miqdordagi erigan va erkin kislorod mavjudligi anaerob organizmlarning ko’pchiligining yo’q bo’lib ketishiga olib keldi. Shu bilan birga, kislorod bilan nafas oluvchi aerob organizmlarning anaerob organizmlarga qaraganda ancha ko’p ATF hosil bo’lishiga imkon berdi va ularni keng tarqalishiga olib keldi.
Kambriy boshlanganidan beri yani 540 mld yil oldin kislorod miqdori hajmi bo’yicha 15% dan 30% gacha o’zgargan . Karbon davri oxiriga kelib (taxminan 300 million yil oldin) uning darajasi hajmi bo’yicha maksimal 35% ga etgan, bu vaqtda hasharotlar va amfibiyalarning katta hajmda bo’lishiga sabab bo’lishi mumkin.
Yerdagi kislorodning katta qismi Dunyo okeanining fitoplanktoni tomonidan ajralib chiqariladi. Tirik mavjudotlar ishlatadigan kislorodning taxminan 60% chirish va parchalanish jarayonlariga, o’rmonlar tomonidan ishlab chiqariladigan kislorodning 80% o’rmon o’simliklarining chirishi va parchalanishiga sarflanadi.
Inson faoliyati atmosferadagi erkin kislorod miqdoriga juda oz ta’sir qiladi ] . Fotosintezning hozirgi tezligida atmosferadagi barcha kislorodni tiklash uchun taxminan 2000 yil vaqt ketadi.
Kislorod ko’plab organik moddalarning bir qismidir va barcha tirik hujayralarda mavjud. Tirik hujayralardagi atomlar soni bo’yicha u taxminan 25% ni tashkil qiladi, massa ulushi bo’yicha – taxminan 65%.
2016 - yilda daniyalik olimlar 3,8 milliard yil oldin erkin kislorod atmosferaning bir qismi ekanligini isbotladilar.