Aniqlash usullari

Toshkent metropolnteni bekatlarida RHA aktivligining taqsimlanishi

Bekaxpar nomi	RHA, Bk/m^3	Kuzatish vaqti, st	Bekatlar nomi	RHA, Bk/m^3	Kuzatish vaqti, st
Olmazor	15 10 17 18	o‘rtacha 01.-4.30 12.-5. 17.-20.	Beruniy	32 60 22 24	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.
CHilonzor	20 22 22 20	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.	Tinchlik	30 32 25 28	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.
Mirzo Ulug‘bek	20 20 20 20	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.	CHorsu	70 110 65 60	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.
Hamza	20 20 18 20	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.	G‘afur G‘ulom	35 40 40 30	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.
YOshlik	28 40 22 22	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.	Navoiy	22 20 22 20	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.
Bunyodkor	35 18 20 20	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.	O‘zbekiston	28 26 24 25	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.
Paxtakor	30 38 24 30	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.	Kosmonavtlar	30 25 25 25	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.
Mustaqillik	25 23 22 24	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.	Oybek	30 25 38 36	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.
Amir Temir	40 54 38 40	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.	Toshkent	45 40 45 50	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.
Hamid-Olimjon	28 20 26 22	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.	Mashinasozlar	55 143 32 35	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.
Pushkin	137 135 540 140	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15, 17.-20.	Do‘stlik	44 65 35	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.
Buyuk ipak yo‘li	42 52 30 40	o‘rtacha 01.-4.30 12.-15. 17.-20.

Bekatlardagi HAT = 0,1 st ^-1 bo‘lganda eng yuqori radon aktivligi «Pushkin» bekatida kuzatildi. Uning o‘rtacha aktivligi-137Bk/m³, maksimumi esa- 177 Bk/m³. «Mashinasozlar» va «CHorsu» bekatlarida mos holda o‘rtacha qiymatlari 55 va 68 Bk/m³, maksimumi esa 143 va 114 Bk/m³ ni tashkil qilgan. «Pushkin», «Mashinasozlar» va «CHorsu» bekatlarida radon aktivligi boshqa bekatlarga nisbatan 1,4-2,2 marta yuqori. Buning sababi ular er osti tektonik yoriqlariga juda yaqin joylashgan. Boshha bekatlarda RHA o‘rtacha qiymati 50—80 Bk/m³ atrofida kuzatilgan. Metro ishlamaydigan (01,30-4,30), ya’ni HAT tezligi kamaygan soatlarda, «Pushkin» bekatidagi RHA aktivligi «YOshlik» bekatiga nisbatan 4,3 marta, eng tig‘iz soatlarda (17—20) 6,7 marta va boshqa soatlarda esa 5,0 marta ko‘p bo‘lgan. Tajriba paytida seysmik hodisalar kuzatilmagan va bekatlardagi havo harorati, namligi va bosimning o‘zgarishi ±7% atrofida qayd qilingan. Bu ikki bekat atmosferasida radon mikdorining juda katta farq qilishiga sabab, «Pushkin» bekati atrofida, 1966 yilgi kuchli zilziladan keyin radon to‘plovchi, tektonik yoriq va bo‘shliqlarning hosil bo‘lipshdir. Albatta, bunday tektonik joylarda, radonning eksxalyasiya tezligi boshqa joylarga nisbatan yuqori bo‘ladi va radon er osti drenaj kollektorlari yoki kanalizatsiya quvurlarida hosil bo‘ladigan oqimlar orqali binolar va uylarga kirib kelishi mumkin.

Toshkent metropoliteni er osti qurilmalari va bekatlariga radon gazi ikki yo‘l bilan kirib kelishi mumkin. Birinchisi, er osti tuproq va jismlaridan diffuzion emanatsiya tufayli hosil bo‘lgan radon shu muhitda mavjud bo‘lgan havo oqimi kanallaridagi harakat tufayli metro atmosferasiga kirib keladi, ikkinchisi, er ostida avvaldan tektonik o‘zgarishlar sababli paydo bo‘lib kolgan bo‘shliq va yoriqlarda to‘planib qolgan radon u erda mavjud bo‘lgan tabiiy ventillarning (tashqi noturg‘un faktorlar ta’sirida) ochilib va yoshshib turishi vaqtida kirishi mumkin. Gashqi noturg‘un faktorlarga o‘sha muhitdagi harorat, bosim, mikroseysmik va, hatto, quyosh aktivligining o‘zgarishi ham sababchi bo‘lishi mumkin. Bu faktorlar joylardagi radon aktivligini bir necha o‘nlab marta davomiy ko‘tarilishiga olib keladi.

1999 yilning 16-18 avgustida «Mashinasozlar» va «Do‘stlik» bekatlaridagi radon o‘lchagichlar radon aktivligining davriy o‘zgarib turishini qayd qilgan. Bu ikkita bekatni zilzila hosil qilgan tektonik er osti yorig‘i kesib o‘tgan. Erosti suvlari, botqoqlik va qumlik sathlardan diffuzion kuchlar tufayli ajralib chiqqan radon gazi konveksion oqimlar tufayli yoriq bo‘shliqpariga to‘plangan va atrofga ortiqcha to‘plangan radon to‘plami davriy tarzda o‘zgarmay turgan. «Mashinasozlar» bekatida boshlang‘ich bir yarim soat davomida radon qiymati 24 Bk/m³ dan 110 Bk/m³ ga ko‘tarilgan, keyingi 6,5 soat davomida RHA 120-140 Bk/m³ atrofida saqlangan; «Do‘stlik» bekati «Mashinasozlar» bekatiga nisbatan yoriq o‘tgan meridiandan uzoqroq joylashgani uchun ham u erda radon aktivlik kattaligi kamroq bo‘lgan vafarqi 3,5 martani tashkil qilgan.

Er qobig‘ida hosil bo‘lgan tektonik anomaliyalar - yoriqlar, uzilishlar, bo‘shliqlar va siljshilar erosti inshootlaridaradon maydonining hosil bo‘lishiga va uning mikdor o‘zgarshpiga ham ta’sir o‘gkazadi. Masalan, Toshkent metropolitenidagi tektonik anomal joylarga yaqin joylashgan bekatlardagi radon qiymati bopgqa bekatlardan o‘rtacha 1,7 marta ko‘p bo‘lganliga aniqlandi.

Xulosa qilib aytganda, metro bekatlaridagi radonning hajmiy aktivligining qiymati chegaraviy qiymatlardan yuqori emasligi tajribalardan aniqpandi.