Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
II. Bayezid’in Şah İsmail’e verdiği cevap
Download 6.7 Mb. Pdf ko'rish
|
|
II. Bayezid’in Şah İsmail’e verdiği cevap: II. Byezid mektubunda iyi niyetli ve samimi davranıyordu. ÇatıĢmanın bölgenin sosyo-ekonomik yapısını daha da kötüleĢtireceğini öngörüyor ve ġah Ġsmail‟in daha fazla zarar vermemesi için çalıĢıyordu. ġah Ġsmail ise bambaĢka bir heyecanla kurnazca ve diplomatik davranıyordu. Bu konuda yazdığı son mektupta da bu açıkça görülür. Mektup kısaca Ģöyledir: “… Belagat üslubuyla yazılmış mektubunuz… Şerefli bir vakitte ve tam saatinde bana ulaştı. Bereketli alayınızın Kayseri Garnizonuna ulaştıkları haberini aldım. O diyarın emirlerine birleşme ve dostluk merasimleri yönünden ilişkilerimiz hakkında bir dakika bile zaman öldürmemelerini söyledim. Böylece Sürekli ihlâs ve adaletle karşılıklı hoşnutluk için çalışıp Allah‟ın emaneti olan halkı, gönlü rahat ve emniyet beşiğinde tutabiliriz. Hepsinin ebedi dualarına nail olsunlar. Sultanlık efendiliğinizde, adalet vekili, dostluk ve birliğinizi mükemmel derecede sağlamlaştırdığınız büyük ölçüde açıktır. O diyarın halkı sizin insaflı adımlarınızdan hoşnut kaldığı için kutsal hatırınıza saygı duyuyorum. Bu benim size her açıdan taraf olduğum ve sizi beğendiğim anlamına gelmez. Halk bunun farkındadır. Sizin doğru davranmanızdan ve yüce değerli kişiliğinizden başka bir beklentileri yoktur. İnşallah izzet ve kerametiniz eksik olmayacaktır. Ben de sizinle aynı beğenilmiş davranışı sergiliyorum, onun zıttı görülmeyecektir. Bu büyük nimet olan İran ve Osmanlı dostluğu her iki halka da faydalı olacaktır. Onun şükür ve ihsanı kitaplarda yazılacak ve büyük sevaba ulaşacaktır. Kalanı sürekli Saltanat gündeminizin muhabbet ve aydınlık yolu olsun. İbadet ettiğimiz Allah hakkına”. 701
701 Ahmed Feridun Bey, Munşiatüs-Selâtin, Ġstanbul Yayınevi, c. I, s. 346-347. 225
Sonunda vuku bulan Elbistan savaĢında Alaüddevle Bey (11. bey) ġah Ġsmail'e karĢı koyacak gücü olmadığından sarp Turna dağına sığınarak Memluklar ve Osmanlılardan yardım istedi. Memluklar‟dan bir cevap gelmedi. 702
II. Bayezid ise yardım edemedi. Fakat Yahya PaĢa komutasında gönderdiği Osmanlı ordusu ise, ancak Ankara'ya kadar gelerek sadece Safevî kuvvetlerinin hareketlerini izledi. Bu sefer sırasında ġah Ġsmail Alaüddevle Bey‟in bir oğlu ve iki torununu öldürtmüĢtür. Turna dağı eteklerinde ordugâh kuran ġah Ġsmail, bir hayli bekledikten sonra Alaüddevle Bey'in dağdan inmeyeceğini anlayınca ona küçümsemek için ,Ala Dana, adını vererek dönmeye karar verdi. Ġntikamını baĢta Elbistan olmak üzere MaraĢ Ģehirlerini yakıp yıkarak aldı. Bu olaydan sonra Dulkadirliler‟in merkezi Elbistan‟dan MaraĢ‟a taĢınmıĢtır. Safevi hükümdarı Ģah Ġsmail, Dulkadiroğulları hükümdarı Alauddevle Bozkurt Bey ile Akkoyunlu Devleti‟nin dağılma sürecinde giriĢtikleri Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu toprakları üzerindeki çok Ģiddetli süren hâkimiyet mücadelesini kazanmıĢtır. Safevi Devleti ile Dulkadiroğlu Devleti arasındaki yeralan Türkmenlere egemen olmak sürtüĢme ve mücadeleleri 1501 yılından 1510 yılına kadar devam etmiĢtir. Miladi 1515 yılıda Alauddevle Sultan Selim eline öldürüldü. En son bu hanedanın 12. Dulkadir Bey Miladi 1522 yılımda Sultan Süleyman zamanında ortadan kaldırarak tarih sahnasinden mehv oldular. Bütün bunlara rağmen Alâuddevle Dulkadir Devleti‟nin varlığını devam ettirebilmek için bölgenin büyük devletleri arasında bir bakıma denge politikası izleyerek, kendi
702
Ġsmail Hakkı UzunçarĢıh, “Beyazid II” Ġ.A. MEB, Basımevi, Ġstanbul, 1949, C. II, s. 395; ġehabettin Tekindağ, “Yeni Kaynak ve Vesikaların IĢığı Altında Yavuz Sultan Selim'in Ġran Seferi” Tarih Dergisi, Ġstanbul, 1968, s. 22, C. XVII, s. 50.
226
menfaatini sağlamaya baĢarı olmuĢtor. 703 Buna rağmen Osmanlı-Memlükler‟in Elbistan savaĢına mudahile etmemeleri ve Alauddevle‟ye himaye etmemeleri için Ġsmail‟in Mezopotamya‟ya yolunu açtı.
703 YaĢar Bedirhan, “Alauddevle Bozkurt Bey Devrinde MaraĢ‟ın Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Durumu” I. KahramanmaraĢ Sempozyumu, c. I, (6-8 Mayıs 2004), Ġstanbul, Mayıs 2005, s. 389. 227
Politikası: On altı yüzyılın baĢlangıçlarında yeni bir güç (Safeviler) Osmanlının doğu sınırlarında ulaĢtığı zaman Osmanlı Devletine tehdit edici unsuru olarak görüldüğünde dıĢ politikalarıyla ilgili onu “Doğu Meselesi” 704 olarak adlandırdılar. Bir taraftan Safeviler Osmanlıyla Türkistan ülkelerin arasında yer aldığı için diğer taraftan Osmanlı topraklarında olan Anadolu Türkmenlerle iliĢkisi Osmanlılara ciddi bir sıkıntı yaratacaktır. ġah Ġsmail‟in saltanatından önce Anadolu‟da Safeviler‟in yandaĢları olduğu Teke (Antalya) yöresinde ilk grubu olan Alevi Karamanlılardı. 705
Bu iliĢki Timur‟un zamanından beri vardır. Bu Karamanlılar Timur‟la Yıldırım Bayezid‟in Ankara‟da savaĢlarından önce Timur‟un kenarında olmak istiyorlardı. Hatta ġeyh Cüneyt Trabzon Hıristiyan Devleti‟ne saldırdığında 10000 kiĢi çoğu Anadolu‟daki izleyenleri ve Ġran‟dan Erdebilliler, TaliĢiler, Errandaki Karamanlılar ve Kaçarlar ile özleĢtirmiĢti. Teke yöresi Safeviler‟le iliĢkisi örneği ġah Kulu‟nun babası Ġbrahim Karamanoğlu‟nun damadı Hasan Halife, 706
Kulu Erdebil Tekkesiyle bu iliĢkiyi devam etmiĢtir. 707
Bu KızılbaĢlar baĢlarında yine peygamber gibi olarak kabul ettikleri, ġah diye çağrılan bir efendileri vardı. ġah
704
Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, s. 354-355. 705
Yazıcı, Safeviler, Ġ.A, C. X, s. 53. Sümer, Safevi Devletinin KuruluĢu ve GeliĢmesinde Türklerinin Rolü, s.12. 706 Hoca Saadettin Efendi, Tacü‟t-Tevarih, Kültür Bakanlığı, 1992, c. II, s. 205. 707 Hinz, a.g.e, s. 9-12; Kütükoğlu, a.g.e, s. 2-10.
228
Kulu kendisini ġah Ġsmail‟in kulu ve kölesi olduğunu inaniyordu. 708 ĠĢte KızılbaĢların böyle bakıĢ açılarından dolayı ġah Ġsmail‟in ve zafer dolu hızlı yükseliĢi ve Timur hanedanının harabeleri üzerinde ġeybanlı Han yönetiminde yükselen yeni bir Özbek Devleti‟nin kuruluĢu, Osmanlı Devleti‟nin doğusundadaki bu geniĢ topraklarda (Doğu Anadolu ve Ġran) yeni bir hayatın iĢaretleri idi. 709 Bu durum II. Bayezid‟i Doğuya iliĢkin siyasetini değiĢtirmeye ve yeniden gözden geçirmesi gerektiğine zorluyordu. Safevi Devlet‟i kurulmaması zamana kadar bu tedirgin bir tehdit sayılmıyordu. Ama kurulmasından sonra bu iki Devlet‟in dıĢ politikalarını etkilendirerekolumsuz hale getirdi. ġah Ġsmail‟in Azerbaycan‟da düĢüncesinin yayıldığını bilen II. Bayezid Miladi 1500 yılında Sivas Kalesi‟ni onartmıĢ, doğudaki muhtemel ġah Ġsmail saldırısını önlemek için 15 sancakbeyini Sivas‟ın doğusunda sınır boyunda konuĢlandırılmıĢtır. 710
ġah Ġsmail‟in Anadolu Türkmenleri üzerindeki faaliyetlerini önlemek için Ģunu yapmıĢtır. Bu dönemden itibaren II. Bayezid zamanında ġiileri ve sınıf ayrımı ile körüklenmeye baĢlamıĢ ve bu eski öfke hala devam etmektedir. 711
dönemlerinden sayılmaktadır. Çünkü II. Bayezid‟in Ġslami devletlerle dıĢ politikası Atası Fatih Sultan Mehmet‟ten farklı olarak savaĢ yerine diplomasiye dayanıyordu.
708
Nıcolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınları, Ġstanbul 2005, c.II, s. 217. 709 Nıcolae Jorga, a.g.e, aynı sf. 710 Hoca Saadeddin, Tacü‟t-Tevarih, C. II, s 272-273. 711 Nıcolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınları, Ġstanbul 2005,c. II, s. 367. 229
Bu nedenle Safeviler‟in tehdidine karĢı kontrol ve savunma durumu (mutadıl bir politika) savaĢa tercih etmiĢti. Bu dönemde Osmanlı Devlet‟i ve halkına birçok sosyo-politik sorunlar; salgın hastalık ve onu kapsayan felaketler, kıtlık, 712 ġehzade Cem olayı, bunlara dayanarak devletle halk arasındaki bağlılığı koparma haline gelmiĢti. Ġnebahtı, Mudon, Koron olan Hıristiyanlarla savaĢlar, ġah Kulu ve Nasuh Ġsyanı, Safeviler‟in Teke ve Hamit vilayetinde etkileri 713
ve diğer taraftan ġehzade Ahmed, Korkut ve Selim babaları II. Bayezid hayattayken ihtıyarlık ve hastalık bahanesiyle onun yerine geçmek için kendi aralarında çatıĢmalar çıkmıĢtı, güç kavgası içinbir engel tanımayan oğullar saygısızlıkla babalarına savaĢ açmıĢtılar. 714
Bu iç ve dıĢ olaylara ilaveten II. Bayezid zor bir durumda kalarak Devlet iĢlerini bakanlara bırakarak, onlarda kendi menfaatlerine çalıĢmıĢtı. 715
Diğer taraftan da II. Bayezid kısa zamanda devlet çok geniĢleyip, büyük bir imparatorluk haline gelip, Abbasiler yıkıldığı zamandan beri Ġslami ülkeleri kendi mezhebine çekmek isteyen Hıristiyanlar‟ın devam eden saldırılarına karĢı fethettiği toprakları sağlama almak için Safevilerin hakkında mutedil bir politika seçmiĢti, zeki davranarak, savaĢmayı uygun görmüyordu. Bunun kiĢisel nedenleri de vardı II. Bayezid Sufi bir adam olduğu için Safeviler‟e saygısı vardı. Böyle bir zor durum
712 Topkapı Sarayı ArĢivi, 3192, (11.s). 713
Mehmed Hemdemi Solakzade, Solahzade Tarihi, C. I, s 429. Hoca Saadeddin, Tacüt-Tevarih, c.II, s. 126. 714
Selahattin Tansel, “ Sultan II. Bayezid‟in Siyasi Hayatı ” Topkapı Sarayı ArĢivinde 8525 numarada, s. 299. 715 ġükrî-i Bitlisi, Selîm-Nâme, hz. Mustafa ArgunĢah, Kayseri 1997, s. 95–97 ; Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1969; s. 20.
230
Osmanlı Devleti‟nin tarihinde görülmemiĢti. II. Bayezid‟in üç oğlundan ikisi Ahmet ve Korkut babaları gibi mülayim idi ve ona çekmiĢlerdi. ġiilikten hoĢlanmadıklarına rağmen ġah Ġsmail‟in izleyenlerinin propagandalarına aldırıĢ etmeyip mücadeleyi sevmiyorlardı. Bu doğrultulara dayanarak II. Bayezid‟in Safevilerin bu tehdide karĢı politikası onu kontrol ve Osmanlı sınırlarını korumaktan baĢka bir politika seçmesini imkânsız kılmıĢtı. ġah Kulu‟nun isyanı dıĢında Miladi 1501 yılında TaĢ ilinde Nasüh adlı bir isyan çıkmıĢtı. Hatta Çaldıran SavaĢından sonra Sultan Selim Tüm Anadolu‟yu isyanlarını bastıramaktan sonra yine Anadolu‟da Celali diye isyan ortaya çıkmıĢtı. 716 Bu iç isyanların en önemli nedenleri halktan fazla vergi almaktı. Bu nedenle yaĢamları farklı olan yöneticilere karĢı ġiilik onlar için bir halk mezhebiydi. 717 Safevi ġiiliği Devlet olarak resmi bir Ģekilde propagandaları Anadolu halkı üzere etkili olmuĢtu ve halk vergi memurların acı davranıĢlarından dolayı Safeviler‟in nasıl ġiiliği getirmeleri farkından varmadan onlara yöneldiler. 718 Bu
yönelme II. Bayezid‟in dıĢ politikasında etkisini bıraktı. Safeviler‟e ilgi duyan sadece halk olmayıp, bazı Osmanlı ricallerinin de ilgisini çekmiĢti. Miladi 1502 yılı Hamidili (Isparta) ve Teke‟den ġah Ġsmail‟e yöredeki Alevilerin askerliğe
716 Ahmed Akgündüz, Osmanlı Kanun Nameleri, 3. Kitap, Ġstanbul Fey vakfı Yayınları 1991, no I, Ġlmi araĢtırmalar, Serisi No: I, Ġdris Bitlisi‟nin Sultan Selim‟e halkla adaletli davranması konusunda mektubu, naklen CoĢkun Can Aktan, Osmanlı Tarihinde vergi isyanları, Dokuz Eylül, Ġktisat ve Ġdari Bilimler Fakültesi, 2002,s 3- 4.
717 Abdullatif Kazvini, Safevi Tarih-i (Lubbüt-Tevarih), çev. Hamidreza Mohammednejad, BirleĢik Yaınları, Ankara 2011, s.13. 718
Ali ġeriati, Teşeyyü Alevi ve Teşeyyü Safevi, s. 89-92.
231
yazmalarına rağmen Erdebil Tekkesine gitmeleri antlaĢmazlığa neden olmuĢtu. Bunun çaresi de savaĢ değil sürgün etmek idi. 719
Uluborlu, Senirkent ve Yasiviran halkı askerliğe ad yazdırmalarına rağmen yapmamaları için bir kısmını Mora‟ya, Rumeli‟ye bazılarını da Mudon ve Arnavut yöresine sürgün ettiler. 720
II. Bayezid uç beylerine bundan sonra Sufi adına hiçbir kimseyi sınırdan geçirmemeleri yolları tutmaları ve kesmelerine emir vermiĢtir. 721
Bu sürülenler sürüldükten sonra da ġah Ġsmail‟le iliĢkileri vardır. Onların iliĢkilerini koparmak için yerel hâkimlere emir verilmiĢti. Buna rağmen bu Ġslami devletlerinin araları açılmadığından dolayı mektuplaĢmalarıyla aralarındaki sorunu çözebiliyorlardı. II. Bayezid‟in verdiği ferman üzerine ġah Ġsmail, onunla mektuplaĢması sonucunda bu ġii-Sufi Türkmenlerin Ġran‟a geçmelerini istemiĢtir. 722 Ancak II. Bayezid, Ġsmail‟in istediğini tam olarak reddedmemiĢtir. 723
II. Bayezid mektubunun verdiği cevapta; Ġran‟a gitmek isteyenler ġah‟ı (Ġsmail‟i) ziyaret etmek için değil, askerlikten kaçmak için oraya gelmek istediklerini ve gidenler ile gitmek isteyenlerin vergilerini
719 Nıcolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınları, Ġstanbul 2005, c.II, s. 220. 720
Nıcolae Jorga, a.g.e. 721
Hoca Saaddedin, Tacü‟t-Tevarih, c. II, s. 127. Solakzade Tarihi, Haz Vahid Çabuk, c. I, s 429; Joseph Von Hammer, Osmnlı Tarihi, çev. Mehmed Ata, Özet Abdulkadir Karahan, M.E. B, Yayınevi, c. I, Ġstanbul 1991, s. 340. 722
Hoca Saaddedin, Tacüt-Tevarih, c. II. s 127; Yazıcı,“Safeviler”Ġ. A, c. XI, s. 277.
723
Solak-Zâde ve Sümer tam reddedmiĢtir, diyorlar. Bkz. Solak-Zâde Tarihi, Haz. Vahid Çabuk, Ankara, 1989, c. I, s. 429; Sümer, a.g.e, s. 23. 232
vermediklerini ve devlet hizmetlerinde bulunanların ve dini kurumların bundan zarar gördüğünü söylemiĢtir. 724
Sultan Selim zamanında KızılbaĢlar isyan etmeden potansiyel tehdit sayılarak sürgün edilmiĢlerdi. 725 Sadece KızılbaĢlar değil kimin onlarla iliĢkisi belirlense tehdit olarak algılanıp sürgün edilirdi. II. Bayezid zamanında Safevilerle ilgili sorun siyasi ve askerlik idi. 726 II. Bayezid döneminde batıyla ilgili politika Hristiyanların Ġslam Dünyasına saldırmalarına dini cihatla engel olmak ve coğrafi fetihlerdir. II. Bayezid‟in dıĢ politikası ile ilgili öncelik Macarlarla olan sorundu, Mora yarımadasını fetih etmek için 727
bir zaman Venedikler onu geri alması için saldırmasınlar diye odaklanmıĢtı. Safevilerle ilgili politika ise din ve idari çerçevenin bozulmaması ve Safeviler onu etkilenmemesidir. Bu nedenle Safevilerle dıĢ politika yumuĢak bir politika ile ulaĢılabilirdi. Safevilerin doğudaki Türkmenleri isyana kıĢkırttığı zaman, çatıĢma istemeyen II. Bayezid amacı doğu sınırları korumak için Safeviler hakkında politik kontrollü siyasetdi. II. Bayezid‟in döneminde “Diyar-ı ġark‟ta zuhur eden fitneye” 728
rağmen, onun kiĢiliğinin etkisinde Sultan Selim zamanı gibi dini ve askerlik çekiĢmeye dönüĢmemiĢti. 729 II. Bayezid‟in Safevilerle politikası her Ģeyden çok Osmanlının bütünlüğünü kurmak ve bunu gerçekleĢtirmek
724 Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, c. I, s. 346, II. baskı, Ġstanbul 1274h. Sümer, a.g.e, s. 25. Solakzade Tarihi, Hz. Vahid Çabuk, c. I, s. 429. 725
Ġdris Bitlisi, Selimname, Hattı Nüsha, Numara Add-34960, B 168 belge. 726
Solahzade Tarihi, c. I, s. 429-430.
727 John Julius Norwich, 29. Double Disaster, (Ġngilizce). A History of Venice. Londra: Penguin, s. 383. 728 Feridun Bey, a.g.e, s. 354-355. 729 Remzi Kılıç, a.g.e, s. 42-47. 233
için Safevilerle idare edici bir politik yapmaktı. Anadolu‟dan Safevilere kaçan ġii Türkmenlerine engel olmak için onlara ceza vermeği düĢünüyordu. Kendi ideallerini ġah Ġsmail ve onun söylediği etkili Ģiirlerinde bulan Anadolu Türkmenleri‟nin Ġran‟a gelirken akıncılarla karĢılaĢan ġah Ġsmail, II. Bayezid‟e yazdığı birinci mektubundan sonra yine Erdebil Ocağın‟a gelmek isteyen Anadolu Türkmenlerin‟e bir yasak getirmemesini ve bu konuda müsaade etmesini istemiĢtir. 730
II. Bayezid Safeviler‟in Osmanlılara saldırmadığı sürece onlarla idare edici bir politikayı tercih etmiĢti. Diğer taraftan Osmanlı Sultanlarının hiç biri Ġran‟a saldıran ve bu geleneği baĢlatan ilk Sultan olmak istemiyordu. Hatta sonralarda Dulkadıroğulları üzerine yürümek isteyen ġah Ġsmail‟in Osmanlı topraklarından geçme ricasını kabul etmiĢti. 731
II. Bayezid, ġah Ġsmail‟in istediğini kabul etmesine rağmen bir zaman Osmanlı halkına zarar vermesin ve topraklarına girmesin diye orta Anadolu‟ya büyük kuvvetler yığmıĢtır. Ankara‟da Anadolu Beylerbeyi Karagöz PaĢa, ordusu ile Çubuk Ovasında toplanmıĢtı. Damat Yahya PaĢa ise yetmiĢ bin askerle Kayseri-Sivas arasına gelmiĢti. ġehzade ġahinĢah on bin askerle hazırlanmaktaydı. Karagöz PaĢa hepsine baĢkomutan tayin edilerek yirmi üç bin askerle Çubuk‟tan Kayseri‟ye gelmiĢti. Yüz on beĢ bin kiĢilik Osmanlı ordusu 1507 yılı boyunca hazır bekletilmiĢtir. 732
730 Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, c. I, s. 346, II. baskı, Ġstanbul 1274h. Sümer, a.g.e, s. 25; Solakzade Tarihi, Hz. Vahid Çabuk, c. I s 25. Yazıcı, “ġah Ġsmail” Ġ.A. c. XI, s. 277. 731 Sümer, a.g.e, s. 29; Ahmed Uğur, Yavuz Sultan Selim, s. 50. Öztuna, Büyük Türk Tarihi, c. III, s. 192. 732
Solakzade, Solakzade Tarihi, Hz. Çabuk, c. I, s. 428; Öztuna, c. II, s. 192-193. 234
Safevi Devletinin yeni kurulması, Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun doğu sınırlarında, mezhebi cihat, ideolojisini kullanması Osmanlı Devleti‟nin Safevilere tahammül etmesi kolay değildi ve onlar için ciddi bir tehlike sayılırdı. 733
Onun dıĢında Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun içinde Ġsmail ve ġia mezhebinin taraftarı olan birçok Türkmen Ġran‟ın sınır dıĢındakilerinin kuvvetlerini oluĢturuyorlardı. Bu Türkmenler Safeviler‟in Ġran‟da ġii Devlet kurmasında destek vermiĢlerdi. ġia grublarından olan bu Türkmen kabilelerin aracılığıyla ġah Ġsmail‟in Anadolu ve Osmanlılar‟ın diğer bölgelerinde de ġiiliğinin yayılmasında yardım ediyorlardı. Onlar ġah Ġsmail‟i bir kurtarıcı bilip çok saygı duyuyorlardı ve artan bir güçle etrafında birleĢiyorlardı. Ayrıca ġah Ġsmail‟in memurlarının Halife, Dede, Lala ve Pir 734
adlarıyla geniĢ bir ağ da bu izleyenleriyle Anadolu‟da faaliyet de bulunuyorlardı. Bu Türkmen kavimler Osmanlı‟nın kuruluĢunda büyük role sahip ve ona destek vermiĢlerdi. 735
Osmanlıların baĢlangıçta yaĢam tarzları onlar gibiydi ve henüz saraylara geçmemiĢlerdi. Bu nedenle doğudaki Türkmenler Osmanlıları kendilerine benzetip her türlü yardımı yapıyorlardı. Osmanlılar bir yere yerleĢtiği zaman gittikçe Türkmenlerle arasındaki yaĢam tarzı farklılaĢıyor, diğer taraftan da Safevilerin çekici propagandaları Türkmenlerin ilgilerini çekiyordu. Böylece Türkmenlerin Osmanlı‟ya bağlılıklarını azaltıp önceki gibi destek vermiyorlardı. ġah Ġsmail‟in Osmanlı Devleti için dıĢtan demesek de içten bir tehdit oluĢturmasına rağmen II.Bayezıd Ġranla barıĢ ve dostluğunu bozmak istemiyordu. II. Bayezid
733
Bitlisi, Selimname, s. 59-61; Ali ġeriati, a.g.e, s. 48-54.
734 Ġskender Bey Türkmen, a.g.e, c. I, s. 2-14. 735
Saim SavaĢ, “Osmanlı-Safevi Mücadelesinde Toplumsal Sonuçlar” Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, c. 6, s. 907. 235
Osmanlı vatandaĢları olan Anadolu Türkmenler‟inin ġah Ġsmail‟i ziyaret ettikten sonra geri döneceğini söz verenlere ziyaret yasağını uygulamayacağını ferman buyurmuĢtu. 736
kontrol altına almıĢtı. Osmanlılarla Mısır Memluklar‟ı arasında hilafet üzerinde rekabetleri vardı. 737 Babasının Mısır Memluklarıyla hilafet konusu üzerine rekabet mirasi II. Bayezid‟e intikal etmiĢti. Selçuklular, Moğollar ve Yıldırım Bayezid Timur‟a esir olduktan sonra, Anadolu Ġran‟a tabii oldu. Böylece; Ġran Ġslam dünyasının asıl liderliğinin mihveri, dayanağı ve çekim merkezi haline geldi. Hatta II. Bayezid kendisi bir ilim adamı olarak konuĢma ve mektuplarında Ġran‟a çok saygı duyduğunu ve Ġslam dünyasının bilim, kültür ve sanat merkezi olduğunu söylüyordu. 738 Bu nedenle Ġranla savaĢmaktan çekiniyordu. II. Bayezid Ġran‟la dostluk ve barıĢcılık siyasetini devam etmesini istiyordu. Bunu hem Ġran‟a saygısından dolayı hem de Ġran‟la dostluk politikası için gerekli görüyordu. Böylece diğer Ġslam ülkeleriyle ve hâkimleriyle iletiĢim yolu açılacaktı ve böylece Ġslami ülkeleri ona duyduğu saygıdan dolayı Osmanlılar için Ġslam dünyasının liderlik ve hilafet temellerini hazırlatacaktı. II. Bayezid Safeviler‟in ona verdiği zarar ve acılara rağmen Ġran‟a gösterdiği saygısını azaltmıyordu ve çektiği zorluklara rağmen yine Ġran‟la barıĢcıl siyasetini devam ettirmek istiyordu. II. Bayezid Osmanlılar‟ın Ġslam
736 Sümer, a.g.e, s. 25; Solakzade Tarihi, Hz. Vahid Çabuk, c. I s. 25; Yazıcı, “ġah Ġsmail” Ġ.A, c. XI, s. 277.
737 Mishel Mazzavi, Peydayeşe Devlet-i Safeviye, çev. Yakub Ajend, Gustere Yayınları, Tahran, s. 2008,53-54. 738
Feridun Bey, a.g.e, s. 434; Rahimzadeye Safevi, Tarih-i Şah İsmail, s. 95.
236
dünyasının liderliğini yapmasını onun meĢruiyetininde Ġran‟a bağlı olabileceğinin farkındaydı. Bayezid‟in Ġran‟a ilgisinin dıĢında çok tecrübeli bir politikacı gibi Ġslam dünyasında Ġran‟ın mümtaz yere sahip olduğunun farkındaydı. Bayezid Ġranla barıĢcıl siyasetinin çatıĢma ve savaĢa dönüĢürse meĢruiyetlerinin elden gideceğini ve zayıflayacağını biliyordu. Bunun için Ġran‟la bir kardeĢlik köprüsü kurmaktan vazgeçmiyordu. II. Bayezid‟in Ġslam dünyasını barıĢ için de olmak ve birliğini sağlamak düĢüncesi, Ġslam Dünyasında bir tarz olarak benimsenmedi ve örneğe dönüĢmedi. Bayezid‟ten sonra onun düĢüncesi Ġslami Ülkeleri tarafından devam ettirilmedi, ġeyh Cüneyd zamanından beri sürekli olarak Safeviler‟in yandaĢları ticaret, ziyaret ve misafiret gibi çeĢitli bahanelerle Anadolu‟dan Safeviler‟le birleĢmek için Ġran‟a gidiyorlardı. 739 Zikrettiğimiz üzere ġah Ġsmail, II. Bayezid‟tan Anadolu‟dan Ġran‟a gelen taraftarlarına engel olmamasını istedi. 740
Bu Türkmenler Safeviler‟le kendilerinin arasındaki müĢterek ġii itikatını çok önemsiyorlardı. Onlarla gönül birliktelikleri vardı. Ayrıca bol bol Anadolu‟nun doğu ve merkezlerinde taraftarları vardı. Örneğin; Teke vilayetinde isyan eden ġiiler gibi bu Türkmen kavimleri sürekli Ġsmail‟e yardım etmek için Ġran‟a geliyorlardı. Hatta Ġsmail belli bir
739 Whalter Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, çev. Biyiklioğlu, Ankara 1992, s. 62- 96.
740 Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, c. I, s. 346, II. baskı, Ġstanbul 1274hc; Sümer, a.g.e, s. 25; Solakzade Tarihi, Hz. Vahid Çabuk, c. I, s. 25. 237
askeri güce eriĢtikten sonra da gelmeye devam ettiler. 741 Bunların Ġran‟a gelmeleri Bayezid‟in iktidar gücünün azalmasını ve meĢruiyetinin zayıflamasına neden oldu. II. Bayezid ortaya çıkan, iç iĢlerine karıĢılmasına hem de kendi amaçlarına ulaĢmaları Osmanlı politikacılarının yanında Ģu nedenle her hangi bir bahaneyle isyan çıkarmaları veyadiğer rakiplerinin dıĢlanması bir tehlike olacağına iĢaretti. Bayezid bu durumu çözmek içinve kendi himayesi altına almak için Ġsmail‟e: “bunlar askerlik hizmetlerinden kaçıyorlar” 742 demesine rağmen karıĢmadı. II. Bayezid‟in karıĢmamasına rağmen ona sınırdaki valilerin ulaĢtırdığı raporlardan dolayı ciddi bir sorun çıkarmamaları için onlardan bazılarını Miladi 1505(Hicri 911) yılında Mora‟ya sürgün etti ve büyük bir kısmınınn Ġran‟a gitmelerine ve tekrar Anadolu‟ya dönmeleri Ģartıyla engel olmayacağına söz verdi. 743 Ġlk kez II. Bayezid Sufileri sadece maddi olark cezalandırmayı yeterli buluyordu. II. Bayezid bunu sağlamak için dıĢ iĢlerinde Ġran ile ilgili her tür çatıĢmadan çekilmek istemesine rağmen, Safeviler‟in Osmanlı‟yı tehlikeye sokan ciddi sorunu savaĢmakla çözmeği kaçınılmaz buluyordu. Ama genelikle II. Bayezid‟in sürdürdüğü barıĢçıl politikasını istemeyenler hatta son zamanlarda Safeviler‟e savaĢ olması için ona isyan açarak ona bu fırsatı vermedi. ġah Ġsmail‟in Azerbaycan da düĢüncesinin yayıldığını bilen II. Bayezid Miladi 1500 yılında Sivas Kalesi‟ni onartmıĢ ve doğudaki muhtemel ġah
741 Gulamhuseyin Müsahab, Fars Ansiklopedesi, Franklin Yayınları, Tahran 1965, s. 661; ġahin Tekindağ, ġah Kulu Baba Tekelli Ġsyanı, BTTD
, 1968, 1.3.34-39.1.4, 54- 59.
742 Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, c.I, s. 345-346. 743 Feridun Bey, a.g.e.
238
Ġsmail saldırısını önlemek için 15 Sancakbeyini Sivas‟ın doğusunda sınır boyunda yerleĢtirmiĢtir. 744
Çünkü II. Bayezid güç kavgası için babalarının yerine geçen isyancı oğullarıyla ortaya çıkan zorunlu çatıĢmadan bu politikayı uygulamadı. Böylelikle zor Ģartlarda kalan Bayezid; kendi amaçları ve fikirlerini sürdüren politikacıları ve askerleri Bayezid‟ı kendilerinin planlarına engel bilip ona savaĢ açmamak ve savaĢın ganimetlerinden askerleri faydalandırmamak bahanesiyle Bayezid‟in barıĢcıl siyasetini bahane eden politikacılar ve ona sufilik peĢinde olan propaganda yaparak onu istemeyip ortadan kaldırmak temellerini hazırlattılar. II. Bayezid‟in yerine coĢkulu, öfkeli ve savaĢsever bir genci, 745
seven veya kendi mevkilerinin devam ettirmesini gerginlik ve savaĢta bilen politikacılar ve komutanlar amaçlarına eriĢmek ve sabit maaĢları olmayan askerlerlere savaĢ ganimetlerinden faydalanmak için bir delikanlı olan I. Selim‟i seçerek II. Bayezid‟ı hapise atılmasına sonra da ölümüne neden oldular. 746
Bayezid oğullarının isyanının sonucuna uğradıktan sonra söylenen sorunu çözmek için çaba gösteriyordu. Bu halde iç ve dıĢ diğer taraftan çeĢitli siyasi ve askeri saldırılara uğrayan Bayezid sınır beylerine hükümettiği fermanlarda zikredilen Türkmenler tarafından Osmanlılarla Safeviler‟in iletiĢimlerinin gerginliğine neden olan ve onların ara vermeden sürekli Anadolu‟dan Safeviler‟e katılmaları için Ġran‟a gitmelerini engel ve kontrol etmelerini emir verdi. 747
744 Hoca Saadeddin, Tacü‟t-Tevarih, c. II, s. 272-273. 745 Feridun Emecen, Yavuz Sultan Selim, Yittik Hazine Yayınları, 2013, s 45-65. 746 Feridun Emecen, a.g.e, s. 65-86.
747
Ahkâm defteri, no:27, s. 8; no:71, s.21.
239
Bayezid‟e sufi ve bilim adamlarıyla sarayında uğraĢan ve savaĢtan çekinen denilmiĢtir. Hâlbuki II. Bayezid, barıĢcıl siyaset yolları kapandıktan sonra Safevilerle savaĢ açmakistediği zaman iç sorunlarla karĢılaĢmıĢtı. Bayezid bu sıkıntılara rağmen akılcılıkla barıĢta ısrarcıydı. Bunun için her zorluğa dayandı vedostları hatta oğulları onu yaĢlılık bahanesiyle yalnız bıraktılar.
Ġslam‟in resmi gücünü temsil eden Osmanlı Devleti saldırgan batının önünde Ġslam dünyası için bir set gibiydi. II. Bayezid Ġslam ülkelerini bir araya getirmesi ve birliğini sağlamlaĢtırmak için Ġslami Devletleriyle savaĢa girmeyi uygun görmüyordu. Ayrıca bunun sonucunun ne olacağı da belli değildi. Bunu uygulamasını özellikle söylediği: “İran ülkesi İslam dünyasının bilim ve âlimlerinin kaynağıdır” 748 DüĢüncesinde Ġran‟a mümtaz bir yer verdiği ne kadar da Safevilerin izinden gidenler tarafından tekrarca sorunlar çıkarıp saldırılara uğradıysa da yine birlik bozulmasın diye barıĢcıl siyaseti onun için her Ģeyden önemliydi. Böylece II. Bayezid‟in Ġran‟la savaĢtan çekilmek, Ġslami Devletlerle çatıĢmaktan uzak durmak ve onun sonucu da Ġslam Dünyasının birleĢme siyaseti birçok kimsenin hoĢuna gitmiyordu. Onun böyle bir siyaseti izlemesini çekemediler ve sonunda yok etmeye çalıĢtılar.
II. Bayezıd Safevilerle ilgili politikası siyaseti kontrol üzerine kuruluydu. Bunu uygulamk için valilere verdiği fermanlardan belirmiĢti. 749
Bayezid birçok
Feridun Bey, a.g.e, s. 434; Rahimzadeye Safevi, Tarih-i Şah İsmail, s. 95.
749 Nıcolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınları, Ġstanbul 2005, c.II, s. 215. 240
sancakta kendi oğullarını sancak Beyi olarak görevlendirmiĢti; Ahmet Amasya Sancakbeyi, Trabzon Selim, Sancakbeyi, Karaman ġehinĢah Sanakbeyi, MenteĢe ve Saruhan ġehzade Korkut sancakbeyi tayin edilmiĢlerdi 750 .
750 Nıcolae Jorga, a.g.e, s. 215-216.
|
