Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
C. Sultan Selim’in Ubeydullah Özbek’e Mektubu ve Çaldıran’a giden yol
Download 6.7 Mb. Pdf ko'rish
|
|
C. Sultan Selim’in Ubeydullah Özbek’e Mektubu ve Çaldıran’a giden yol Sultan Selim farsça bir mektup yazdı ve özel bir elçiyle Özbek Ubeydullah Han‟a gönderdi, onu Ġran‟a saldırmak için davet etti. Bu mektubun özeti Ģudur: 890
dökücü… sufi canı boğazına gelmiş. Bazı insanlar Allah‟tan başkasını severler ve onlara taparlar. 891 O yolunu şaşırmış fırka; Allah‟ın emrettiğini yerine getirmeyen dünyada insanlara ve dinlere karşı fesat içindeler. İşte onlar kaybedenlerdir, 892 Ayetin muktezasınca tecavüz ateşini yakanın durumu şöyledir. Ailelerin üzüntüsüne neden olup, her bölgeye ayak koyup Çevgen topu gibi o toprağın küresinde fesat ve fitne yarattı. Ayakkabı giyenlerin sırasından fermandarlık üst soffasına çıktı. O diyarın (İran) küçük bir parça yerinden (Erdebil‟den) Hristiyanların şivesi gibi sapıklık yolunu yaydı ve elbiselerini giydi. Büyük ve sarılmış evliya nefesini, haram kadınlarını, iyi ve helal saymış, Müslümanların aile, çoluk çocuğunu, mal ve gelirlerini, tarla ve ekimlerini, nesil ve hayvanlarını, yaşlılar ve küçüklerin define ve yiyeceklerinin hepsini telef etti. Bu çağda o zalim hainin mazlum fakirlere çıkardığı zorluk, verdiği acı ve yaptığı işkence, Ben-i İsrail‟e zulmeden Firavun‟da ve Kudüs halkını süren Buhtunnasr vefasızında dahi görülmedi. Uzun zamandır o bahtları uykuda gözler, bahtsız devletlerin akıllı adamları gibi uyku yüzü görmediler…
890 Hammer Purgsthal, a.g.e, c. II, s. 839. 891 Bakara Süresi 165. Ayet. 892 Bakara Süresi 27. Ayet. 288
doğma vaktidir. Hz. Muhammed dininin kokusu gayrete geldi ve yüce yaratılışı en üstün salâvatlarla benim padişahlık arzumun ateşini alevlendirdi. Ona mükemmel selam olsun; Hz. Muhammed‟in şeriatının namusunu korumak için büyük padişahın hoş kokulu fikri cihat elbisesinin hazırlaması adına kışkırtıp kendine görev buyurdu. Yüce himmetli ve azim hacetli, korkusuz binici, ayağını zulümde direten zalimden ben intikam alacağım. Yüce Allah‟la iyi fal tutmaktan ve çalışkan aklından gelen ilhamlardan sonra dünyayı süsleyen düşüncesi o bencil, fasit, kendi kafasına nakşettiği buyrukları hüküm ferma eyleyecek. Durumun detaylı raporu ve mazmununa göre; Allah‟ın yoluna gidenin hayatındaki zorluklar kalkar. Senin dost ve ebedi teyit, âlemlerin rabbinin yol ve inayeti ve hoşgörülü meleklerin yardımcısı size yakındır. Yardım eden saba rüzgârı ve hükmümle yemin ederim ki, Allah birçok savaş yerinde, 893 sallanan renkli yüce bayraklara güzellik ve sevinç bağışladı… Her müminin o sapık kavimin Allah‟ın onlara nefretini dışarıya vuracağına inancı önemli ve ilham olunmuş bir iştir. Siz (Ubeydullah) Allah merhametiyle onu bağışlayan kendi yüce babanız (nüsha hatası var, Şeybek Han Übeydullah‟ın amcasıdır) gördüğü zulüm (İsmail‟den) herkesinkinden daha çok bellidir. Sizin amcanız temiz ruh cevheri olan yaratılış âleminin kıymetsiz incisidir. Allah en iyi mahlûku yarattı (amcası), kimsenin amcanızın sıfatına ulaşma imkânı yoktur. Cömert ve iyilik bağışlayan Allah‟ın yardımıyla, şerif bir cevhere sahip insanoğlu gayb perdesinden varlık hücresine ayak
893 Tevbe Süresi, 25. Ayet. 289
bambaşka fazileti ve en geniş meziyetleri vardır. Çünkü iyi padişahlar Allah‟ın rahmetinin gölgesini ve yüce tanrının yarattıklarını yükseltiyor. Allah ezeli bağışını paylaştırdığı zaman ilk uğurlu hilafet gölgesi peygamberlere, sonra sıra Sami mekân sultanlarına gelmiştir. Böyle bir akıllı, ilim seven, adalet yayan ve yaratan böyle bir padişahın (Sulta Selim Şeybek Han‟ın yeğeni olan Übeydullah Han‟ı sehven onun oğlu biliyor) “Sana kısas etmek için Allah tarafından emir yazıldı” 894 Ayetin mucibince kanının heder edilmesi hiçbir mezhepte uygun görülmemiştir. Allah ve halkın için vefalı ve en değerli yol; sizin aklınıza gelen şekil, kavram gücünüzü koruyan meziyet, kuvvetli vahim havzanızda gösterilen çaba ve gayretle işbirliği yapmakta öne geçin. Size tedbir sahibinden rastgelen pay, kaderden size rast gelen işaretin anlamıdır. Çünkü Allah‟ın inayet ve uygun görmesi birlik ve düşüncelerimizin bir araya gelmesi ve birbirimizi desteklemek ve dostluğumuzun meydana gelmesi, gayb perdesinden bir güzel iş zuhur edecek ve fesat maddesini keskin kılıç, o çirkin, zalim ve hilekârın (İsmail) vücudunu dipten keserek ortadan kaldıracaktır. O çirkinin çirkinliğinden dolayı onun zamanındaki ızdırap, dindar mücahitlerin keskin kılıçlarıyla çökecektir. Bundan sonra ikimizin ayrı olan ihlâs caddesi ortadan kaldırılmış, kavuşmamızın sebepleri; Allah‟ın hükümleriyle kullarına yazdığı ayetlerle mezara kadar belirtti, hükmünce hazırlanmaktadır. Gelen mektuplar, dostluğumuzun mesajı, hürmetli elçilerin muhabbet ve sevgi hediyelerle geliş gidişi, lütufkârlığını ilan etmeleri, ruhla ilgili bilimler ve gölgeler
894 Bakara Süresi 173. Ayet. 290
evliyaların dokunağı onadır, iki tarafımızın ikiliğinin birliğimizin beyan ve kardeşliğimizi sağlamlaştırıyor, ikimizin arasındaki temel zamandan zamana gücün övülen, hikmetin denenmiş işi ve şeriatın emrini, sağlamlaştırmaktadır. Şimdi bu sefa ve sadakatli vesikanın bildirmesini haber vermesi, bu sevinçli mesajın öyküsünü bizim has kullardan Muhammed Bek, Allah ona sağlığı rızık etsin, o heybetli mekâna doğru gönderildi. İnşallah izzetli ve yüce Allah‟ın, hayır ve neşe veren şerefi mülakatınıza kabul kılarsa, çabuk sevinçli haberlerle o melek cevher sıfatını taşıyan geri dönecektir. Sürekli Allah‟ın inayet ve yardımıyla, ilahi başarılığıyla, Tanrının teyidi size yakın olsun”. Nun ve Sadiki Allah‟ın açık adının hakkına, YazılmıĢ Muharrem ayının sonlarında Miladi 1514 yılı, Hicri 920 yılında. 895
gönderilmesini vurguluyor. Kendi elçisi Muhammed Bey‟in görevi bittikten sonra geri dönmesini istiyor. Übeydullah Han Semerkant yakınlarında ġah Ġsmail ve Babür ordularıyla savaĢmıĢ ve Ġran‟ın meĢhur Emiri Isfahan‟lı Emir Ahmet II. Necm‟i yenip
895
Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, s. 374-377, Alıntı Tahran Yüniversitesinin Merkezi Kütüphanesi, 255 numaralı Mikro Film; Hayder Evoğlu, Munşiatü‟s- Selâtin, Add-7688, Britain Muzium, 129-133 Yaprakları; Abdülhüseyin Nevai, Şah İsmail Safevi (Tarihi Mektuplar ve Senetler), s. 115-122; Sabitiyan, a.g.e, s. 104-106. 291
öldürmüĢtü ve Horasan‟a tekrar hücum etti. 896 Bu zaferin etkisiyle Miladi 1514 yılın Hicri 920 yılının Cemadiyu‟l-sani ayının sonlarında Özbek kumandanı HurĢid Bahadır vesilesiyle Sultan Selim‟in mektubunun cevabında yazıp gönderdi. Bu mektupta Özbek ve Cengiz kavimlerinin arasında o sapık fırkayı (KızılbaĢ) yok etmek için birlik oluĢtuğunu anlatıyor: …Sürekli vilayet ve cihan sığınağınızda olan o Sultanın tarafında vardım ve varım. Candan yürekten o uğurlu yüz falı ve dönemlerin beğenilen ve âlemle âlemlerin hizmetçisinin yanında olmaya istekliyim. Sebeplerin sebebi, azim ve mükemmel bağışlayıcı olan Allah, inşallah benim sizinle gerçek mülakatımızı hayır ve iyilikle kolaylaştırsın. Allah‟ın kullarına rahmeti çoktur. 897 Ama sonrası, güneş gibi içi nurlu, dünyayı kuşatan, hoş kokulu vücudunuz, eşi benzeri olmayan bereketli eserleriniz, “Allah‟ın nimetini sayayım derseniz, sayamazsınız.” 898 Ayetin hükmünce, Allah‟ın padişahlık devrime sonsuz nimetleri haddinden ziyadedir. Ondan birazını satırların yazarı ve cinle insan arasında konuşanların açıklamalarıyla dil ve beyanda sığdırmıştı. Allah‟ın sonsuz bağışlamaları o kadar fazladır ki şakirlerin şükrü ve zakirlerin zikrinin hamd u senası onu anlayacak mertebe ve güçte değildir. Şiir: میىظ اَ اطػ اي ىهػ ّن ْآكًؼ ىش ْآكًؽك
896
Abdullatif Kazvini, Lubbut-Tevarih, çev. Hamidreza Mohammednejad, s 54; Ahsenüt-Tevarih, s 133; Zahireddin Babür, Babğrname, çev. ReĢid Rahmeti Arat, Kültür ve Türizm bakanlığı yayınları, Ankara 1985, s. 133. 897
Bakara Süresi 207. Ayet. 898
Ennehl Süresi 207. Ayet.
292
وهكناءاقن اَاٍكاي ىهػ ّن ْآهكِ ىش ّن ْآهكِ ٔ (Allah‟a) Şakır ve ona şükr etmek Bize verdiklerine teşekkürlerde bulunuruz Allah‟a tekrar tekrar teşekkür ediyoruz Bize verdiği cümertliğinden dolayı
Peygamber, söz yetersizliğine rağmen elden gelene kadar kulluk yapmak gerekir derler, şükretmek gafletten önemlidir ve harmandan derleyen; “Celalim hakkı için, şayet verdiğim nimetten şükrederseniz, ahiretin zahiresidir” 899 ahiretimiz için başka bir azık biriktirmeliyiz. Bu Allah‟ın fazlıdır ki, onu dilediğine verir. Allah pek büyük bir fazilet sahibidir, 900 Bu şerrin geri püskürtülmesini yerine getirmek ve fitne ateşini söndürmek için, içi yağlı keskin kılıç, kahırlı hızlı yıldırım gibi ahalisinin huzuru için başkaldıran, isyancı ve zalim, özellikle zındık serseriler ve dinsiz Kızılbaşlar, Allah onları yok ve reddetti. İsyanlarının başlangıcında; galip gelebilme yolunda zülüm ve adaletsizlik yüz gösterdi, kaç bin Müslümanı haksız katledildi. Gayb ve Şeriatın büyüklerine saygısızlık ediyor, pişen ve kibirlenen ham beyninin kazanında saltanata havalanmış, devrinin büyük sultanlarıyla eşitlik lafı, güçlerine meydan okuyor. O kavimin defedilmesini ve çözülmesini kendime vacip görerek gerçek bir farıza kılıyorum. Birkaç kez tekrar Özbeklerle karşılıklı sözleşme ve güç birliği yaptığımız, sizin saray memurlarınızın kulağına duyuldu. Öncelikle ne kadar alın yazgıcısından gaflette
899 Ġbrahim Süresi, 7. Ayet. 900 Elhadid Süresi, 21. Ayet.
293
meydana geldi. Ama yüceliğinizden bellidir, her zaman yedi yırtıcı hayvandan, köpek ve sırtlan gibi delirmişse insana zarar vermek kastında bulunur. Bir mahalle yetmez belki bir şehir onu uzaklaştırmak için sıkılmaya çekilip birlikte savunmaya çalışırlar. Azınlıktan çoğunluğa erişen bir grup, her biri delilikte dünyada meşhur ve devamlı kan dökmek ve içmekle vaktini geçirir; “Yeryüzünde fesad çıkarırlar. İşte onlar ziyan edicililerdi” 901 Mucibine her birinin durumunun göstergesidir. Ne Allah‟tan ne de dilenci ve şahtan çekinmiyor. İsyan edip ve kibirle kendi izleyenlerine ,ben sizin en büyük rabbinizim dedi, iddiasını ediyor. Cehenneme layık olan izleyicileri de onun (İsmail) İblisli sözlerini kabul etmiş, Âlem ahalisi dile gelip bunların hakkında şöyle diyor. Beyt: اكـوا كٌهرَ ّک یٍکوا ىیٌهذ یٍک وا ىیٌهرَٔاكـوا ىیٌهذ
901 Bakara Süresi 27. Ayet. 294
902 Günbatmadan, savaşı fırsatını kazanmak, onurlu bir günde, askerlerimiz (Müminler) muhakkak galip gelecektir, 903 diye gaipten seslendi benim idrak kulağımla bitişti göz açıp kapama kadar canlarına okudum beyt: ناىْكٔ یکی قىَ ىیرّکت ناکتاَ ٌا وا قیؼ یکی یاظ ّت “Be cayı yeki heyf az an nabıkar Be koştim nezd-i yeki sed hızar” “Bizden birini öldüreno alçak Biz onlardan yaklaşık yüz bin öldürdük” Günbatana kadar hasım devleti yenildi o Uğursuz Necm bizim uğurlu talihimize canlı yakalandı. Kalan emirler hepsi kırıldı ve yok oldular. Savaş meydanından suyun kenarına kadar bir aydan fazla yolu. Mesnevi: قٕت ِقاق ٌاظ ّچ یناپٌ ٌاظ نق ّچ قٕت ِقاركا ّرّک هت ّرّک ًّْ “Hepsi ölüler birbirinin üzerine birikmişti Can veren ve can çekişiler” Uğursuz Necm‟i memleketin sahiplerinin emriyle (kendisi) eşeğe bindirip itibarsız oldu ve cezalandırıldı. Zühal‟ın (herkesin) yüz ve boynunda olan onun kötü kanının ateşini parlak kılıçla etkisini kaldırdım. Hidayetini yerine getiren Allah‟ın ayetinin: ,Zulmeden kavimin arkası kesildi. Rabbi‟l-Âlemin olan Allah‟a hamdolsun. 904
902 Mahmud Hondmir, Şah İsmail ve Şah Tahmasp Tarihi, Aynı, 139-148 belgeler. 903 EsSefat Süresi 173. Ayet. 904 Enam Süresi 45. Ayet. 295
mevkiyi birkaç deveciyle süratli giden deveyle akıllarını kaçırıp bozuk yoldan Tebriz‟e eriştiler. Talihsiz kızının kocasının yüzükaralığını dostla düşmana aşikâr olundu ve hiç bir şey örtülemeyerek saklanmadı. O yüce padişah (Selim) zafer kazanan cihazlı ordusuyla, o müslümanların içinde yaşayan (Hristiyan, Yahudi veya Zerdüşt) azınlığı (İsmail ve Kızılbaşlar) ortadan kaldırmak için hareket ederse, sizin benzersiz olan taraftarı (Übeydullah) uğurlu mesajı getiren elçiliğinizin Muhammed Bek devamlı yüce Allah‟ın talihi üzerine olsun, varışını halk ve seçilmişlere getirdiği mesajını söyledim beğenilen Semerkant‟ı vücut sıcaklı Allah‟ın koruyan mekândan Taşkent‟in sınırının nihayetine kadar bütün Mirzalar, Hanlar, Sultanlar, Bahadırlar, yiğitler, ulus emirleri, emir tümanlar, ordunun büyükleri, sınır muhafizleri, Özbek ve Cengiz‟in soyundan Çağataylıların itaatçiler ve tabilerinin cümlesini uyandırdım ve bu müjde veren haberi onlara işaret ederek bilgilendirdim. Onların saadetli düşüncelerinin danışmanlığıyla, iğrenç ve yenilen Allah‟ın laneti ve Allah‟a yüzünü döndüren o sapık rafizi gurubu ortadan kaldırmağı için kurduğum kurultayda topladım. Yüce Allah‟ın hakkına, bizi ve onları her önemli bir işte önemli bu hususta yardımcı ve başarılı etsin ve o zalimlerin fesadını dünyanın durumundan bertaraf etsin ve yukarıdan düşürsün. Allah kullarına şefkatlidir. Adı geçen önemli seçkinlerden Hurşid Bahadır elçi‟ye, Allah ona sağlık verdi. Eşik öpmenizden sonra hemen dönmesine; onun vesilesiyle İsafahan ve Zayenderud‟un etrafındaki dostumuz olan iki grup halkına bizim savaşta padişahlık 296
bildirildi. “Olduğu gibi Allah aziz ve güçlüdür” 905 Diğer saklı konuları adı geçen (elçi) açıklamasını size buyurur. O bizim dilimizden konuşuyor, aynı şekilde de yürek dilinden konuşuyor. Bizden Sayın Muhammed Bek‟e, Allah Teâlâ devamlı kıldı, yeterlice hizmetinde bulunamadıksa özür dileriz gerekli olduğu gibi feleğe benzeyen padişah saray eşiğinin hizmetçilerine istenilen hizmet zor bir iştir. Bu layık ve en üstün iş için artık özür dilemek fazla konuşmaktır. Gökyüzü feleğe benzeyenin ipi uygun ve sağlam çivriler ve zafer sancaklı kaide fetih esintisiyle cilveli olsun. Nun ve Sad (Allah‟ın iki ismi) hakkında yazıldı saltanat yeri Semerkant‟ta Miladi 1514, Hicri 920 yılının Cemadiyüs-sani ayının sonlarında” 906 .
Öte yandan Sultan Selim oğlu Süleyman‟ı yerine seçtikten ve 22 gün Ġstanbul‟da ikamet ettikten sonra, her açıdan kendini ġah Ġsmail‟le savaĢa hazırladı. 907 Miladi 1514 Mart ayının 13. Hicri 920 yılın Muharrem ayının 22. Günü boğazdangeçti ve Üsküdar‟a vararak doğu tarafına harekete baĢladı. Nisan ayının 23. günü Sefer ayının 27. günü Ġzmit‟ten Taci-Zade Cafer Çelebi inĢasıyla ġah Ġsmail‟e Farsça kıĢkırtılan ve tehdit edici bir mektup yazdı. Mektubu ġah Ġsmail‟in Kılıç adlı Halifelerinden olan kiĢinin vasıtasıyla Ġsmail‟e göndererek savaĢ amacını resmi
905
Fatir Süresi 17. Ayet. 906
Feridun Bey, Munşiatüs-Selâtin, c. I s. 377-379; Ebülkasim Hayder Evoğlu, Türkçe ve Farsça da Murasilat Toplanması, Hattı Nusha Add-7688 Numaralı, Britain Muzium. 907 Celalzade, Selim-Name, 97/b. 297
olarak ilan etti. 908 Aslında Sultan Selim‟in iktidarını sağlamlaĢtırması ile Ġran‟a saldırmak için diplomatik taarruza geçtiği döneme tarihçiler tarafından Ġran‟la Osmanlı‟nın soğuk savaĢı olarak adlandırılmaktadır. 909 Kaleme alınmıĢ olan mektupta Sultan Selim Ģiddetle ġah Ġsmail‟i tenkid ederek ulema tarafından katlini farz kılınması ve kendisi bunu uygulayacağını vurgulamıĢtır. Mektup dil açıdan edepten çok uzak olmuĢ tehdit edici, kırıcı, dolu küfür, vurucu ve Ġsmail‟e piĢmanlık etsen de faydasızlığını söyluyor. Bu mektup, dünyadaki uluslararası iliĢki tarihinde yazılan nameler arasında eĢi benzeri yoktur. 910
Uzun zamandan beri Osmanlı ile Safeviler arasındaki oluĢan gerginlik nedeni Osmanlı‟ya göre Safevilerin sürekli olarak adamlarını Anadolu‟yu karıĢtırmak için göndermesi veya Anadolu‟daki Türkmenleri bu nedenle kıĢkırtıp oraya saldırmasıydı. Artık sürdürülmüĢ olan bu dolaylı mücadeleye son nokta konulmalıydı.
908
Feridun Bey, a.g.e, c.I, s. 379-380; Lütfi PaĢa, Tevarih-i Ali Osman , Yay. Haz. Kayhan Atik ,
Ankara, 2001, s. 208-212. 909
Anonim, Cıhanguşay-ı Hakan, 497 ve 498 Belgeler. 910
Feridun Bey, a.g.e, c.I, s. 379-381.
|
