Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
Download 6.7 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Drahta ger ziyan etse karınca Zarar var mıdır anı kırınca, Yarın Hakk‟ın divanına varınca Süleyman‟dan hakkın alır karınca, Sultan Süleyman gerçekte oğlunu öldürtmek istiyordu; fakat bunu gizlemek için din hocalarına sığındı ve bazılarına göre Sultan Süleyman böyle bir Ģeyhülislama sahip olduğu için, bazılarına göre de Barbaros gibi bir komutana sahip olduğu için Osmanlı‟nın en Ģanslı padiĢahı sayılmaktadır; Bayezid‟in yaptıkları Selim‟in yaptıklarına ve Selim‟in yazdığı sahte mektuplar, yaptığı komplolara ve Sultan Süleyman‟ın ısrarla Selim‟i desteklemesi hatalarına tepkiydi ve o güç ve yöneticilerin icat ettiği yapay ve gerçekten uzak olan Ģartlara göre bu tepkiyi göstermiĢti. Ama Ebusuud konuyu derin ve her boyutunu araĢtırmadan fetva verirken bunları tarafsızca göz önünde bulundurmadan karar vermiĢtir. Ġslam kurallarına göre yoksulluk zamanında bir insan karnını doyurmak için hırsızlık yapıyorsa Müslüman yargıcı onu normal Ģartlara göre değerlendirip cezalandırmıyor. Bu olay Ebusuud‟un fetvasının siyaset ve politikanın etkisinde kaldığını göstermektedir. Ġkinci soru:
2338 Fatih Kütüphanesi, a.g.e.
749
Bir taife Sultan‟ı adil ta‟atten hurüc edipi, bazı kıla‟a mustevli olupi, asker cem edip, bazı bilad ehline mal salıp cebr ile alıp, kıtale mübaĢeret eyleseler Anlara ihtiyar ile mal verip mu‟avenet, edenler ve kaville ve fiille mu‟avenet edenler, veya ,bunlara kılıç çekmek helal değildir, diyenler anlar hükmünde olup, kıtalleri ve malları Ģer‟an helal olur mu? 2339
“Malla ve Kaville ve fil ile mu‟avenet edenler, cemiyetlerinde olmayacak darb-i şedidden sonra ve tevbei sahıhaları ve salah-ı halleri zahir oluncaya değin hapis lazımdır. Amma, bunlara kılıç çekmek helal değildir, diyenler Kur‟an-i azimin nass-i kat‟isine inkâr edip ve icmai sahabe-i izama muhalelefet etmekle kâfir olup, katilleri helal olur”. (B. 319 a) 2340 Üçüncü soru: Zeyd, Sultan Bayezid‟e yazılıp, varıp birkaç gün yanında durup, geri ihtiyarı ile koyu gidip, yerlerine geldikte, Ģehirlisi kadı ile cem olup, senin Ģimden geru tevben makbul değildir, deyu katl ettiklerinden, kadı olan Amr namazın kaldırmasa ve Müslüman makberesine, dahi kodurmasa Ģer‟an ne lazım olur? Elcevap: 1Bağının tevbe-i sahih makbuledir. Tevbe-i sahih etti ise katli haramdır. Katiline diyet lazımdır” (B. 319 a) . 2341
2339 Ertuğrul Düzdağ, Ebusuud Efendinin Fetvaları, s. 117. 2340 Fatih Kütüphanesi, Ali Emini Kitapları, ġer‟iye bölümü, 646. Fetva, Mustensihinin Cezair Mustafa bin Ali el-Hatib, Ġstanbul Hc. 1041 (Miladi 1634). 2341
Fatih Kütüphanesi, a.g.e.
750
Sultan Süleyman Ebusuud Efendi‟den aldığı fetvanın aynısı gibi Rumeli Kazaskeri Hamid Efendi ve Anadolu Kazaskeri Mehmed Efendi ve önceki kazaskerler Abdurrahman Çelebi ve Sofyan Efendi ve hem de Mevlana Ġstanbul kazaskerinden Bayezid‟i öldürtmek için fetva almıĢtır. 2342
Bu âlimlerden birisi bile farklı düĢünmüyor muydu? Bayezid kaçıĢ yolu olmadığını ve oyunun kurbanı olduğunu anlamıĢtı. Olayın nasıl geliĢtiğinden haberi olmayan âlimler ve babası da onu herhalde öldürtücektir. Böylece Sultan Süleyman kendi eliyle kabiliyetli bir Ģehzadeyi aslında kendi kendini ortadan kaldırıyordu. Bir türlü bu güç çeliĢkisi Sultan Süleyman‟ın yakasını bırakmıyordu ve arka arkaya yanlıĢlar yapılıyordu sanki kendi eliyle kendisini ortadan kaldırmak için böyle yapıyordu. Böylece Osmanlı‟nın en güçlü döneminde yaĢayan tarihçiler bu döneme MuhteĢem yüzyıl adı vermiĢlerdi fakat bu dönemden sonra Osmanlı imparatorluğu durakladı. Bu tarih dersinden iyi bir örnek olarak gösterildiğine aĢikârdır. Selim ile Bayezid‟in aralarında savaĢ zorunlu olmuĢtu; çünkü Bayezid kendi haklılığını ispatlayacak baĢka bir yol bulamıyordu ve tüm yollar ona kapanmıĢtı. Sultan Süleyman Selim‟e destek vermek için vezir Sokullu Mehmet PaĢa, Anadolu valisi Ahmet PaĢa, Karaman valisi Ferhat PaĢa ve Zulkadir Ali PaĢa‟yı yeterli kuvvetlerle Selim‟e yardım için gönderdi. Böylece Selim‟in askerleri Bayezid‟in askerlerinden daha fazla idi ve Bayezid savaĢ açsaydı kesin yenilecekti. Ama Bayezid bozkırı kültürünün geleneksellerine göre savaĢta hatta yenilse bile Bayezid için yalnız ve son çığırcı olup hem de kendini halk nazarında haklı kılmak için savaĢtan bir çare bulamıyordu. Bu Ġslam-i geleneklerine göre de yenilip yenilmeyip
2342 Filiz Kılıç, Şehzade Bayezid, Şahi, Hayatı ve Divaııı, Ankara: T.C. Kültütür Bakanlığı, 1999. s. 16. 751
değil haklı olup olmamak anlamındadır. Bir Ģekil de Ġslam‟ın savaĢlarına benzemekteydi. Miladi 1559 Mayıs ayı (Hicri 966 ġaban ayının yirmi ikinci günü) Bayezid Konya‟ya bir menzil uzaklıktaki KeyguĢ denen yerde çadırını kurdu ve ertesi gün savaĢa baĢladı. 2343
SavaĢın ilk günü Bayezid Selim‟in ordusunun sol tarafını yok etti ve savaĢı kazandı. 2344 Ġkinci gün tekrar aynı sol tarafa saldırdı; ama baĢarılı olamadı. Selim‟in ordusunun sağ tarafına saldırdı ve tekrar geri çekildi ve çok sayıda askerini ve teçhizatını kaybederek Amasya‟ya doğru geri çekildi. Amasya‟da tekrar babasına yakın olmak için çaba sarf etti, mektuplar yazıp elçiler gönderdi. 2345 Ama bir sonuç alamadı. Amasya‟dan av bahanesiyle Tokat‟a geldi ve buradan babasına bir mektup yazarak affetmesini istedi. Mektubun özeti Ģudur: ,Ġnsanoğlu hata yapar; ben bütün yaptığım hatalardan çok piĢmanım. Sultan ne isterse ve ne düĢünürse meyilim ve isteğimle onu yapacağım,. 2346
Bu mektup da önceki mektuplar gibi Sultan Süleyman‟a ulaĢtırılmadı; mektup Selim‟in adamı Lala Mustafa‟ya ulaĢtı; fakat o mektubu Sultan Süleyman‟a ulaĢtırmadı. Sultan Süleyman Bayezid‟den kendini savaĢa teĢvik edenleri cezalandırmasını istemiĢti; o da babasının gönlünü almak için bu adamlardan üç tanesinin kafasını keserek bu kafaları Sultan Süleyman‟a göndermiĢtir. Bu esnada Bayezid daha önceden kendi adamı olan Lala
2343
Ferid Bek, a.g.e, s.112; Ferid Bek 30-31 Mayıs ayında Selimle Bayezid‟ın savaĢını doğru diyor, ama yanlıĢca Miladi 1561 yılı yazıyor, Huseyin Caferi Konya savaĢının tarihini Miladi 1559 yılı Mayıs ayının 30. Günü Hicri 966 yılı ġaban ayının 23. Günü yazıyor, s. 18; Peçevi, a.g. e, c. I, s. 392-393. 2344 Hammer Purgsthall, Osmanlı Tarihi, s. 1252. 2345 Hammer Purgsthall, a.g.e, s. 1253. 2346 ġerefettin Turan, Bayezid Vakaası, s. 164. 752
Mustafa‟nın kendisine ihanet ettiğini. 2347 Sadrazam Rüstem PaĢa da Sultan Süleyman‟a Lala Mustafa‟nın hainlik yaptığını söylemiĢtir. Kanuni onu Yozgat sancağına gönderdi ve onun yerine Tutunçi‟yi Selim‟in Lalası etti. 2348 Ama iĢ iĢten geçmiĢti. 2349
Yine Selim buna izin vermedi ve müdahale ederek bu durumda Ġran‟ın sınırında Lala Mustafa‟nın varlığı gereklidir demiĢ ve bunu babası Kanuni‟ye anlatarak onu Van Valiliğine gönderilmesini sağlamıĢtır. 2350
Bayezid Amasya müftüsü olan Muhiyettin Cürcani ve Hayrettin Ġcadi Vaizi‟yi… babasıyla arasında arabuluculuk yapması için Ġstanbul‟a gönderdi; ama Sultan Süleyman Bayezid‟ın ölüm fetvasını âlimlerden almıĢtı; bu yüzden onların Bayezid‟i affetme isteğini reddetmiĢtir. Sultan Süleyman bundan sonra Bayezid‟in ölümü için ısrarcı olmaya baĢlamıĢtır ve Selim‟den onu bir an önce yakalamasını istemiĢtir. Sultan Süleyman‟ın emriyle Sokullu Mehmet PaĢa ve Rumeli Beylerbeyi Mustafa PaĢa çok sayıda askerle Selimle birleĢtiler. 2351 Sultan Süleyman sonradan Tahmasb‟a yazdığı mektupla Muhammed PaĢa, Rumeli, Anadolu, Karaman ve MaraĢ beylerbeylerini
2347 UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi s. 171. 2348 Purgeshtal, Osmanlı Tarihi s. 1254. 2349 Purgeshtal, Osmanlı Tarihi s. 1254. Purgeshtal diyor ki Lala Mustafa PaĢa önce kovuldu ama sonra Van hâkimi oldu. UzunçarĢıl diyor ki çünkü Rüstem PaĢa Ģehzade Mustafa‟nın öldürmesinde eli vardı, hem de Rüstem PaĢa Bayezid‟ı tutuyordu, Lala Mustafa PaĢa Sultan Süleyman‟ın yanında Rüstem PaĢa‟yı kötülüyordu. Bu nedenle Sultan Süleyman onun dediklerine ve yazdıklarına önem vermiyordu, s. 470. 2350
Hammer Purgeshtal, a.g.e, s. 1254. 2351
Purgsthall, a.g.e,
s. 1253. 753
Bayezid‟i yakalamak için Selim‟le birleĢtirdiğini söylemiĢtir. 2352 Miladi 1559 yılı Haziran ayının on üçüncü günü (Hicri 966 yılı Ramazan ayının yedinci günü) Selim Bayezid‟i yakalamak için Amasya‟ya hareket etti. Bayezid az sayıdaki askerleriyle Selim‟e karĢı direnemiyordu. Bayezid gözü yaĢ dolu eĢ ve kızlarıyla vedalaĢtı ve Ġran‟a doğru yola çıktı. 2353 Ailesini orda bırakıp dört oğlu Orhan, Osman, Mahmud, Abdullah ve on bin askeri ile Miladi 1559 yılı Temmuz ayının altıncı günü (Hicri 966 yılı ġevval ayının birinci günü) Amasya‟yı terk edip Anadolu‟nun doğusu olan Karahisar ve Bayburt‟a doğru hareket etti. Sultan Süleyman Bayezid‟in amacının Ġran‟a doğru gitmek olduğunu anlamıĢtır ve bütün beylerbeylerine onun yakalanması için emir vermiĢtir. 2354
Onun verdiği ferman Ģöyledir: “Oğlum Allah‟ın şerefli fermanı olan ve Kuran‟da yazılmış Allah‟a, peygambere, imamlara ve âlimlere itaatten yüz çevirmiş ve benim egemenliğimde olan memleketlerde fitne ve fesat olan adamları kendi çevresinde toplamış ve isyan etmiştir, benim şeref göstergesi olan oğlum Selim‟e ki, Allah onun ömrünü artırsın, karşı gelmiştir ve benim muzaffer ordumun karşısında savaş açmış ve Allah‟ın yardımıyla yenilmiş ve kaçmıştır. Kalan askerleriyle İran‟a kaçma amacı taşımaktadır. Benim amacım onu yakalamaktır. Bütün Şam‟daki beylerbeyime hükmü şerifemi yerine getirmelerini yazıp onlardan istedim. Her kim ki onun yakalanması için bir işaret bize göstersin eğer o adam sancakbeyi olursa onun makamını yükseltip onu beylerbeyi yapacağım ve eğer zaim (kefil, Zeim; yer sahibi olan ve en az 20000 Ağçe ve 99999 Ağçeye kadar geliri olana derler) olursa onu sancakbeyi yapacağım;
2352 Huseyin Mir Caferi, a.g.e, s. 36. 2353 Purgsthall, a.g.e, s. 1253. 2354 Purgsthall, a.g.e, s. 1253-1254. 754
gayret ve himmet göstermelerini emrettim” 2355
. Sultan Süleyman mektupta kendini Allah tarafından emir sahibi yani Allah‟ın emanetini taĢıyan olarak tanımlıyor ve herkesin kendine itaat etmesini gerekli görüyor ve böylece Bayezid‟in Ġran‟a gitmesini merak ettiğini belirtiyor. Hatta her kim onu yakalarsa ya da yakalanması için bir iĢaret verirse de ona büyük hediyeler ödeyeceğini söylüyor ve onun Ġran‟a gitmesine engel olmak istiyor. Çünkü Batı yolu Bayezid‟e kapanmıĢtır ve sadece Doğu yolu yani Ġran ona açıktır. Böylece Sultan Süleyman‟ın Bayezid‟in Ġran‟a gitme düĢüncesini önceden bildiğinin doğru olduğunu göstermektedir. Sultan Süleyman bununla ilgili Tahmasb‟a bir mektup yazarak onu oğlu Selim‟e vererek gereken zamanda bunu Ġran‟a göndermesini emretmiĢtir. Bayezid babasının askerlerinden önce Erzurum‟a yetiĢti. 2356
15 Erzurum hâkimi Ayaz PaĢa‟nın ona direnme gücü yoktu ve bu nedenle onu karĢıladı ve ona yiyecek, asker ve teçhizat verdi. Sultan Süleyman‟ın kuvvetleri geldiğinde Bayezid savaĢı uygun görmeyerek Ġran‟a doğru hareket etti; Osmanlı ordusu ona yetiĢemedi ve Erzurum‟a dönerek Malatya hâkimi Mustafa PaĢa ve Antep Hakimi Hüsrev PaĢa‟yı onu takip etmek için gönderdiler. 2357 Bayezid Ġran‟a doğru gidiĢ esnasında tekrar babasının rızalığını almak için uğraĢmıĢtır. Rüstem PaĢa‟ya bir mektup yazarak ondan babasına kendisini affetmesini söylemesini istemiĢtir. Bayezid bu isteğini gururunu kırmadan ve yalvarmadan yapmıĢtır ve bu mektubu yazdıktan sonra Erivan‟da (Çukur Sed)
2355 Huseyin Mir Caferi; Ġstanbul Topkapı Sarayı ArĢivi, Bas. Ars. III. VSK. 59. Senet. 2356
Ahmet Kummi Osmanlı ordusunun Komutanını Ġskender PaĢa yazıyor. s 404. 2357
Hammer Purgsthal, a.g.e, s. 1253. 755
mola verdi. 2358 Hala umutla yaĢayan Bayezid Rüstem PaĢa babasını onu affetmesi için ikna etmesini bekliyordu. Ama Mustafa ve Hüsrev PaĢa Erivan‟a yetiĢir yetiĢmez Bayezid‟e aniden saldırdılar. Bayezid de savaĢmaya mecbur kaldı. Tümü yollar ona kapanan Bayezid sadece Ġran yolunu kendine açık görüyordu. Miladi 1559 yılı Hicri 966 yılının baĢlarında Ġran‟ın ilk ve sınır Ģehri Erivan‟dan Ġran‟ın iç topraklarına girmek istedi. 2359
Erivan Hâkimi Ustaclu ġahkulu Sultan‟dan sığınma talep etti. ġah Tahmasb Bayezid ile Selim arasındaki çatıĢmalardan haberdar olmak için Yadigâr Bek Kürt‟ten birkaç casusu Osmanlı‟ya gönderip Konya‟daki savaĢla ilgili araĢtırma yapıp ġahkulu‟na bilgi yollamasını istemiĢtir. Tahmasb kendi tezkiresinde: ,Pazüki Kürt casuslar Bayezid‟in iki yakın adamını benim yanıma getirdiler ve onlar da Bayezid‟in kendilerini tüccar kılığında Tahmasb‟ın yanına gitmelerini ve ondan bin beĢ yüz tümen yardım istemelerini emrettiğini söylemiĢlerdir. Tahmasb kendisinin bu sözlere ĢaĢırdığını ve kendisine ,Bayezid kardeĢim Elkas Mirza‟dan daha akılsızdır, dediğini söylemiĢtir. Tahmasb Bin beĢ yüz tümen için Sultan Süleyman gibi büyük bir padiĢahla düĢman olmak nasıl
2358
ġerefettin Turan diyor Bayezid bu mektuplarında, yalvarmak ve acizlik yapmamıĢtı ve her zaman gurur ve efendiliğini gösteriyordu, s. 194. 2359 Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 403; Ahmet Gaffari, Tarih-i Cihanara, s. 304; Rumlu Miladi 1559 yılı Hicri 966 yılın olayları Zikrediyor, Ahsenüt-Tevarih, s. 409; UzunçarĢılı diyorki Bayezid Miladi 1550 yılı Ocak, Hicri 967 yılı Rabiyülahır ayında Ġran‟a girdi, Osmanlı Tarihi, C. II, s. 439 (söylediği yanlıĢtır); Edward Browne, a.g.e, s. 87; Sayks, a.g.e, s. 257. Ġkisi de Miladi 1550 yılı Hicri 967 yılı zikrediyorlar.
756
mümkün olabilir demiĢtir. 2360 18 Topkapı Sarayı‟nın arĢivinde bir senet mevcuttur ki buna göre Tahmasb casusların aracılığıyla Konya savaĢından haberdardır ve Bayezid‟in Ġran‟a gelmesini biliyormuĢ. 2361 Bu senete göre ġah Tahmasb Amasya‟ya birkaç adamını göndermiĢtir ki onlar Bayezid‟in babasına ve kardeĢine nasıl bir tepki göndererek konusunda rapor vermelerini istemiĢtir. 2362 Tahmasb bu konuda yaptıklarıyla iyi ve deneyimli bir Devlet adamı olduğunu göstermiĢtir. Böylece Bayezid‟e sığınma teklifi konusunda iyice düĢünüp karar vermek istiyordu. Tahmasb Tezkiresinde Bayezid‟in gönderdiği iki elçiyi YüzbaĢı Hasan Bey‟in yanına yolladığını ve daha sonra ne haber geleceğini beklediğini belirtmektedir. Kırk gün sonra casuslar Bayezid‟in Pasinler‟e geldiğini Tahmasb‟a haber vermiĢlerdir. 2363 Diğer taraftan da Yadigâr Pazüki Kürt aynı haberi Tahmasb‟a ulaĢtırmıĢtır. Bu bize bu konunun Tahmasb tarafından ne kadar önemsendiğini ve Tahmasb‟ın Bayezid‟in ne yapacağını merakla takip ettiğini göstermektedir. Bayezid on bin kiĢiye yakın olan ordusuyla Erivan‟a sığınmak istiyor. 2364
Erivan hakimi Ustaclu ġahkulu Sultan onun kalabalık ordusuyla kendine saldırmaması için onun sığınma isteğini değerlendirmesi için elçilerini ġah Tahmasb‟ın yanına Kazvin‟e yollamıĢtır. Bu esnada Bayezid ÇavuĢbaĢısını Erivan hâkiminin elçisinin yanında bir mektupla Tahmasb‟ın yanına gönderiyor ve ondan resmen sığınma istediğini
2360 Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 75. 2361 Top kapı Sarayının Muzesi, 5997 numaralı senet, Naklen ġerefettin Turan, s. 198. 2362
Huseyin Caferi, a.g.e, s. 21. 2363
Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 75. 2364
Hammer Purgsthall, a.g.e, s. 1254. 757
söylüyor. 2365 Erivan hâkimi kendisi bir cevap veremiyor ve Tahmasb‟a yolladığı elçilerinden haber gelmesini bekliyordu. Erivan hâkimi Ustaclu ġahkulu Sultan Bayezid‟in kalabalık ordusu ve ağır toplarıyla Ġran‟a girip Ģehirleri harap etmesinden endiĢe ediyordu. 2366
Onun baĢka bir endiĢesi de Bayezid‟i izleyen Osmanlı ordusunun onun peĢinden Ġran sınırlarına girip kendisi için tehlike çıkarmaları ihtimaliydi. Bayezid Amasya barıĢ antlaĢmasının her iki taraftan birbirlerine sığınan kiĢilerin geri teslim edilmesi maddesinden de haberdardı. Bu nedenle Tahmasb‟dan sığınma isteyen Bayezid bu kadar uzun savaĢlardan sonra Tahmasb‟ın babasıyla tekrar savaĢma niyeti olmayacağını ve büyük bir ihtimalle kendisini babasına geri göndereceğini düĢünüyordu. Böylece kendisinin ve çocuklarının canının tehlikede olmasından endiĢeliydi. Bu nedenle Bayezid bu olayların sonucunu herkesten çok düĢünüyordu. Tahmasb kendi tezkiresinde Erivan hâkimi ġahkulu Sultan‟ın kendisine bir mektup yazarak Bayezid‟in kendisini yakalayıp babasına teslim edeceklerini düĢündüğünü ve kendisinden bir adam yollayarak Bayezid‟i sakinleĢtirici haberleri yani onu babasına teslim etmeyeceğini söylemesini istediğini belirtmektedir. 2367
Erivan Hâkimi Kazvin ‟den yola çıkan elçi gelene kadar Bayezid‟e çok iyi muamele ediyor ve ona iyi hürmet ederek elçi gelene kadar onu sakince bekletiyor. 2368
Tahmasb Kazvin ‟de hem Erivan hâkimini hem de Bayezid‟in
2365 Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, c. I, Ġstanbul Hicri 1225, s. 513-517. 2366 Anonim, Sefernameye Veneziyan Dar İran, s. 449. 2367 Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 75. 2368 ġerefetti Turan, Bayezid Vaakası, s. 195; Huseyin Mir Caferi, s. 21; Bu iki tarihçi diyorlar ki Bayezid Erivan‟a sığındığı zaman ġah Tahmasb Esterabad da idi. Doğru değildir. O günkü Bütün Safevi tarihçiler bu zamanda ġah Tahmasb Kazvin‟deydi. 758
elçisini birlikte karĢılıyor. Tahmasb iki kardeĢ arasındaki sorunları biliyordu ve Bayezid‟e sığınma vermeyi düĢünüyordu. Tahmasb kendi Tezkiresinde komutanlarına Bayezid‟ın kendi ülkelerinden geçip baĢka memleketlere geçmesine izin vermeleri halinde Sultan Süleyman‟la aralarının bozulabileceğini söylediğini yazmaktadır. 2369
birçok hediye ile Bayezid‟in yanına göndererek elçisine ġahkulu Sultan‟a Bayezid‟e kendisi adına çok iyi davranmasını söylemesini emretmiĢtir. 2370 Hem de Tahmasb elçisine Bayezid‟in yanında kendisi adına yemin ederek onu teslim etmeyeceğini ve güven içinde kalmasını sağlayacağını söylemesini emretmiĢtir… O zaman ki Bayezid Kazvin‟e giderken Tebriz‟e vardığında endiĢelenmeye baĢlamıĢ ve özel elçisi olan Hüseyin ÇaĢnıgir‟i Tahmasb‟ın yanına Kazvin‟e göndermiĢtir. Tahmasb da elçinin yanında kendi baĢına yemin ederek Bayezid‟i öldürmeyeceğini, kör etmeyeceğini ve onu babasının adamlarına teslim etmeyeceğini söylemiĢtir. 2371 Tahmasb Ali Ağa ÇavuĢbaĢı‟yı Hasan Bey YüzbaĢı ile Bayezid‟in yanına göndermiĢtir ve Tahmasb Hasan Bey YüzbaĢı‟yı Kazvin‟e gelene kadar Bayezid‟in yanında görevlendirmiĢtir ve yol üzerindeki Ģehirlerin bütün valilerine Bayezid‟e çok iyi, görkemli ve sıcak
Onun dıĢında ġah Tahmasb PadıĢahlığın 20 yılının sonunda Kazvin‟den dıĢarıya çıkmadı. 2369 Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 75. 2370 Rumlu, Ahsenut-Tevarih, s. 409; Molla Kemal, Safevi Tarihi; Düzelteyen Ġbrahim Dıhgan, s. 41, Arak 1955; Ahmet Gaffari, a.g.e, s. 304. 2371
Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 76; Ahmet Kummi, Hulasetul- Tevarih, s. 418. 759
davranmaları için emir vermiĢtir. Tahmasb Bayezid‟in yazdığı mektuba ve sığınma talebine cevap veriyor ve onun kendini güvende hissetmesi için ona sığınma hakkı verdiğini söylüyor. Bayezid ve onun ve çocuklarının yanına gelmesinden çok mutluluk duyduğunu ve bu mutluluğunu anlatmaya imkân bulamadığını dile getirmiĢtir. Beyit: دك ای قٕت ٌآَ ِقهپ ٍیا ًپ نق دك ارِ یي ُثهٚ نكَا لق ّچَ آ Ġstediğinin peĢinde olan yürek arzusunu saklı olan bu perde de buldu, 2372
Tahmasb mektupta kendi sarayında en iyi misafirperverlik görevini yapan adamı olan Muhammed Ağa‟yı Bayezid‟in Erivan‟a girmesini tebrik etmek için göndermesini söylemiĢti. Ve o Kazvin de misafirperverlik hazırlamalarını yapacaktır. Tahmasb devam ediyor ve onun aracılığıyla ġahkulu Sultan‟a Bayezid‟e Nahcivan‟a kadar eĢlik etmesini emretmiĢtir ve Nahcivan‟dan sonra Bayezid‟i Azerbaycan emiri Ataullah‟a ġahkulu Sultan‟dan teslim almasını ve onu Kazvin‟e kadar menzilden menzile ne isterse iyice karĢılamasını emretmiĢti. 2373 Tahmasb Bayezid‟e güven vermiĢtir ve ona Kazvin‟e geldiğinde hiçbir yardımdan kaçınmayacağını söylemiĢtir. 2374 Bayezid Tahmasb‟a yazdığı mektupta ona baba demiĢtir ve izinsiz Ġran‟a girdiği için ondan özür dilemiĢtir; Tahmasb da ona cevabında onu kendi oğlu olarak gördüğünü ve onu aziz oğlu söylemiĢtir. Tahmasb da Bayezid‟in izinsizce
2372
Feridun Bey, a.g.e, s. 43-45; Nevayi, a.g.e, s. 359-360. 2373
ġah Tahmasb Mektubunda yanlız Attaullah‟ı Azerbaycan veziri söyliyor. Feridun Bey, Munşetaus-Selâtin, s. 44. Ama Tarihçi Huseyini Esterabadi, ġirvan‟ı de ekliyor, s. 84. 2374
Hammer Purgsthal, Osmanlı Tarihi, s. 1254. 760
Ġran‟a girdiği için özür dilemesi nedeniyle babayla oğul arasında böyle olaylar nedeniyle sorun olmayacağını ve kendisinin gelmesinden hoĢnut olduğunu söylemiĢtir. Bayezid‟in Ġran‟a sığınmasından sonra Sultan Süleyman bir mektup yazarak oğlu Selim‟e verip bunu Tahmasb‟a göndermesini istemiĢtir. 2375
Mektubu Türkçe yazarak Tahmasb‟ı överek Ģöyle demektedir: ,Oğlum Bayezid gençlik gururuyla ve etrafındakilerin onu yoldan çıkarmasıyla edepten uzaklaĢmıĢ ve benim itaatimden çıkarak isyan etmiĢtir. En fitne fesat ve Ģer olan insanlar onun etrafında toplanmıĢlardır. Dünyevi amaçlarından dolayı büyük oğlum olan Selim‟le mücadele etmiĢtir. Rumeli, Anadolu, Karaman ve MaraĢ kuvvetleri Selim‟le birleĢmiĢlerdir ve Bayezid onlara direnemeyerek doğuya kaçmıĢtır. Siz hazretlerin Bayezid‟in Ġran sınırlarından geçmesine izin vermemenizi isteyerek muhlisliğinizi göstermenizi istiyoruz. Bayezid‟i Selim‟in adamlarına teslim edin ki onu takip eden kuvvetlerimiz Ġran topraklarına girmek zorunda kalmasın. 2376 Mektubun sonunda Tahmasb‟a Ardahan hâkimi Sinan Bey‟i (Tahmasb‟ın savaĢta bıraktığı ve Osmanlı ailesinden olan kiĢi) Ġran‟a gönderdiğini ve Tahmasb‟ın onun erkence geri dönmesi için izin vermesini istemiĢtir. Tarihçi Ġskender Bey Türkmen: Sultan Süleyman mektubun kenar yazısında yazmıĢtır ki: “Bayezid‟i kendi gönderdiğim adamım olan Sinan Bey‟e teslim etmenizi istiyorum. Eğer Bayezid‟i canlı olarak teslim etmek kendi Ģerefli kiĢiliğinize uygun değilse onu kör ederek bize yollayın” 2377 demiĢtir. Selim‟de kendi Türkçe yazdığı bir mektubu kendi özel Mirahoru Turak Ağa‟ya
2375 Hammer Purgsthal, a.g.e, s. 1256. 2376 Feridun Bey, a.g.e, c. II, s. 45-46; Nevayi, a.g.e, s. 359-360. 2377 Ġskender Bek, a.g.e, s. 103. 761
vererek Sinan Bey‟le birlikte Tahmasb‟a göndermiĢtir. 2378 Selim de mektubunda Tahmasb‟ı övdükten sonra Bayezid‟e küfürler etmiĢtir. Ona Ģerefsiz, babanın hakkını ödemeyen kiĢi gibi aĢağılayıcı sözlerle yüklenmiĢ ve babası gibi onun yakalanıp Allah‟ın emanetini taĢıyan Sultan Süleyman‟a teslim edilmesini istemiĢtir. Bayezid‟in birçok bölgeyi tahrip ettiğini ve herkesin ona karĢı öfkeli olduğunu, iki ülkenin barıĢı için erken bir zamanda onun teslim edilmesini istemiĢtir. Ġkinci Vezir Sokullu Mehmet PaĢa da Türkçe bir mektup Tahmasb‟a yazıp Ġran Osmanlı sulhunu sağlamak için bütün sığınanların geri dönmesini istemiĢtir. 2379
Aynı anlamda bir mektupta Lala Mustafa PaĢa Tahmasb‟a yazdı ve Bayezid‟e himaye etmen Osmanlıya karĢı anlamdadır. 2380
Mektubun sonunda onun katil edilmesi hükmü verilmiĢtir. Osmanlı‟nın hududundaki askerler onu almak için Ġran‟ın topraklarına girmek zorundadırlar. Sultan Süleyman hasta ve yaĢlanmıĢtı ve Bayezid‟in askerleri tekrar güçlenmesi ve Osmanlı toprağına geri dönmesini istemiyordu. Çünkü askerler ve halk onu çok seviyordu ve Sultan Süleyman bir sorun çıkarmasını istemiyordu. Zira Sultan Süleyman Hint PadiĢahı Hümayun Ġran‟a sığındıktan 2381
sonra Tahmasb onun tahtını tacını ele geçirmek ona yardım ettiğini biliyordu. Bu nedenle Hint padıĢahı olan Hümayunla yaptığını Bayezid'e de yapmasını ve Bayezid aynı Hümayun gibi Osmanlıya saldıracağından endiĢe ediyordu. Böylece Sultan Süleyman bütün Ġran
2378
Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, s. 34-36; Nevayi, a.g.e, s. 383-386. 2379
Feridun Bey, a.g.e, s. 23-25; Nevayi, a.g.e, s. 398-400. 2380
Feridun Bey, a.g.e, s. 25-26; Nevayi, a.g.e, s. 401-402. 2381
Budak Kazvini, Cevahirul-Ahbar, Muhammed Rıza Nesiri çalıĢması, Moassiseye Motaleate Ferheng ve Zabanhaye Asyayı, Tokyo 1999, s. 106-108. 762
Osmanlı hudut beylerbeyliklerine savaĢ hazırlığı emri verdi. Sultan Süleyman önlem almak için Ayas PaĢa‟yı görevden aldı. Antep PaĢası Hüsrev PaĢa‟yı Erzurum hâkimi yaptı. Ama Purgsthtall diyor ki Sultan Süleyman Ayas PaĢa‟yı Bayezid‟e hizmet ettiği için öldürdü. 2382
UzunçarĢılı Ayas PaĢa‟nın Bayezid‟in tutuklanmayı emirini yerine getirmediği için idam edildiği söyler. 2383 ġerafettin Turan, Ayas PaĢa Sultan Süleyman‟ın rızasını almak için askerlerinden 10 kiĢiyi Bayezid‟in ordusuna gönderdi ve Bayezid‟i öldürsünler diye Ġran‟a yolladı. Ayas PaĢa bu iĢi yapmadığını mektupla Rüstem PaĢa‟ya bildirmiĢti, bu nedenle Sultan Süleyman onu öldürmedi. ġerafettin Turan‟a göre Ayas PaĢa görevinden alındıktan sonra Diyarbakır‟a Selim‟in yanına gitti ve Selim onu öldürdü. 2384
Bayezid Kazvin‟e yetiĢmeden Sinan Beyle Turak Ağa Kazvin‟e yetiĢtiler ve Sultan Süleyman ve ġehzade Selim‟in mektuplarını Tahmasb‟a teslim ettiler. Bu Tahmasbla Osmanlı arasındaki iliĢkiler de Osmanlılar önce bir elçi gönderiyorlardı. Amasya anlaĢmasından önce Tahmasb‟a Osmanlı sultanlarının önceden elçi göndermeleri gelenek değildi. Bu nedenle Tahmasb o iki elçiye söyledi nasıl oldu da Sultan Süleyman Osmanlı padiĢahlarının geleneklerine karĢı çıkmıĢtır ve Sinan PaĢa‟yı elçiliğe göndermiĢtir. Sinan PaĢa‟da çok zekâlı bir Ģekilde cevap vererek elçi göndermek Osmanlı kurallarına terstir. Ama Ġran Osmanlı arasında barıĢ olduğu için arkadaĢların arasında gidip gelmeleri kaide ve kural üzerindedir. 2385 Tahmasb da onun çok akıllı cevabına bir Ģiirle cevap vermiĢtir. Beyit: دٌا ِكُصٌهك ی كُي قهـ ٌآ دٌا ِكَو قهـ وا ِق ارٌهك هگ
2382 Hammer Purgsthall, Osmanlı Tarihi, s. 1253. 2383 UzunçarĢılı, a.g.e, s. 471. 2384 ġerefettin Turan, Bayezid Vaakası, a.g.e, s. 203. 2385 Ġskender Bek, Alemaraye Abbasi, s. 115. 763
“Zekâlıca zinde fikri olan elçi Onu gönderilenin (Süleyman) zekâlığındandır” 2386
Tahmasb mektubu okuduktan sonra iki elçiye Sultan Bayezid Kazvin‟e geldikten sonra size ne uygunsa onu yapacağım. Beyazıt Kazvin‟e geldiği esnada Tebriz Hâkimi Ustaclu Emir Gayb Bek ve Ģehrin büyükleri onu karĢılamak için geldiler. Bütün Tebriz‟i ıĢıkla donattılar ve müzikle Ģarkı söylediler. Bayezid aynı Ģekilde merak ediyordu ve atının iki kulaklarına bakıyordu. 2387 Bayezid Tebriz‟in Çarandab mahallesinde yerleĢti. Purgsthall diyor ki ġah Tahmasb Bayezid‟e Erivan‟da gönderdiği mektupta: ,özellikle kendisinin de Tebriz‟e onu karĢılamaya geleceğini bildirmiĢtir. Devam ederek Tahmasb Tebriz‟e geldikten sonra sadece Ġran Sarayına has görkemli bir Ģekilde Bayezid ile karĢılaĢtı ve onun baĢına otuz tabak altın, gömüĢ ve cevahir döküp hediye etti. 2388
Ama Purgsthall‟ın bu ifadeni doğru değildir Çünkü Bayezid Kazvin de ġah Tahmasb‟ın huzuruna vardı. Bayezid Tebriz‟den bir mektup yazıp ġah‟dan üç grup savaĢçı asker hazırlayıp iki grubu Bağdat‟a saldırtmasını ve bir grupta Van‟a saldırmasını mektubunda söyleyerek kardeĢi Selim sadece bir gruba karĢı gelebilir ve iki gruba bir Ģey yapamaz demiĢtir. Mektubunda ġah Tahmasb‟a Osmanlı askerlerinin onu taraftarlarıdırlar ve onu destekleyeceklerdir. Tahmasb onun sözlerine inanmadı ve Kazvin‟e birbirimize danıĢmanlık yapalım ne uygunsa onu yapalım diye onu Kazvin‟e çağırdı. 2389 Bayezid
2386
Tahmasb safevi, Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 76. 2387
Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 404; Rumlu, a.g.e, s. 411; Ġskender Bek, Alemaraye Abbasi, s. 102. 2388
Pourgeshtal, Osmanlı Tarihi, s. 1225. 2389
Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 76. 764
Kazvin‟e yakınlaĢtığında Tahmasb Masum Bey Safevi Vekil, Seyyid Bek Kemüne, Sunduk Bek KorucubaĢı AvĢar, Zulkadir Alikulu Halife Mühürdar ve birçok KızılbaĢ emirlerini onu karĢılamak için gönderdi. Bu teĢrifat Ġran sarayına özel bir teĢrifattır. Miladi 1559 Ocak ayının 24. günü Hicri 966 muharrem ayı 21. ÇarĢamba günü Bayezid Kazvin‟e girdi. 2390 Kazvin‟in Saadet Abat Meydanı'nda Tahmasb ile görüĢtü. Bayezid Tahmasb‟ı gördüğünde attan indi onu öptü. ġaha derin muhabbetlerini sundu ve oda kendi kiĢiliğini düĢürmedi ve hiç konuĢmadı. 2391 ġair MuhteĢem KaĢan‟i Bayezid‟in girme madde tarihini Ģöyle belirtti. Beyit: باركا ٌّٕت ّت كیٌن ةعػ یْاي دلگ لإٌ وقهک َّناوي ٍیا ؿین اذ “Bu görüĢmenin madde tarihini sordum cevap geldi Balık güneĢin ayağını öpmesine geldi” 2392
Günü, (Hicri 966 yılı Muharrem ayının 21. Günü).Bu mülakat konusunda tarihçilerin çeĢitli görüĢleri vardır. Cihan-ara kitabının yazarı tarihçi Gazi Ahmed Gaffari ve Hasan Bey Rumlu aynı görüĢü paylaĢmıĢlardır. Gazi Ahmed Gaffari devam ederek Bayezid‟in askerleri savaĢa hazır Ģekilde vardılar. 2393 ġaĢırtıcı bir sahne idi ve ilahi bir inayeti kendi gözlerimle seyrettim. Bayezid‟in askerlerinin hepsi kâmil teĢkilatla
2390 Ahmet Gumi, s.406; Ahmet Gaffari, s. 304; Huseyini Esterabadi, s. 84; Molla Kemal, s. 41; Budag Kazvini diyor ki Miladi 1560 yılıEkim/Kasım ayı (Hicri 967 yılı Muharrem ayı) Kazvin‟e geldi. S. 330; Bitlisi diyor ki Bayezid Miladi 1560 yılıAralık ayı (Hicri 967 yılı Rabiyülahır ayı) Kazvin‟e girdi, s. 214. 2391
Ġskender Bek, Alemaraye Abbasi, s. 102. 2392
Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s.417. 2393
Rumlu, Ahsenut-Tevarih, a.g.e, s. 411. 765
ve saldırıcı atlarla savaĢa hazır bir biçimde meydana geldiler ve ġah Tahmasb‟ın adamları KorucubaĢıyla ok yay ve kılıçla onu karĢılamak için geldiler bir anda Bayezid‟in çapraz askerleri Tahmasb‟ın etrafını çevrelediler. Tahmasb‟ın adamları bu halde Tahmasb‟dan iki ok atımı kadar Tahmasb‟dan uzak kaldılar ve bende Ali MenteĢe‟nin damın bir köĢesinden bunu seyrediyordum ve bu ĢaĢırtıcı sahneden çok ürktüm ve birkaç kez üst üste Kur‟an‟ı kerimden Ayetel kürsüyü okudum ve Göğün güneĢinin sarsması ġah Tahmasb kurtuldu. 2394
öldürsün ve Ġran‟ın tahtı tacı Bayezid‟e kalsın. Bayezid buna müsaade etmedi ve bir kere bunu dile getireni öldüreceğim dedi. 2395 Bayezid Tahmasb ile görüĢtükten sonra Kazvin‟in eski devlet- hanesine yerleĢti ve Tahmasb büyük bir tören yaptı ve çok hediyelerle 10000 tümen para ve altınla gömüĢ ona hediye olarak gönderdi. 2396
Bayezid da bu hediyelere karĢılık 50 tane at gönderdi ve Tahmasb‟a
2394 Ahmet Gaffari, Tarih-i Cihanara, s. 304-305. 2395 Hammer Purgeshtal, a.g.e, s. 1255. 2396 Rumlu altından Ciğe‟yi zikretmiyor, s. 411; Ahmet Gumi,a.g.e, s. 407; Budak Kazvini diyor ki 10,000 tümene kadar eĢya ve at melzemeleri Bayezid‟a verdi ama Bayezid hiç tevazukarlık göstermiyordu, a.g.e, s. 330; Ġskender Bek de aynı diyor, a.g.e, s. 102; Ahmet Gaffari diyor ki Tahmasb 2000 tümen para ve eĢya Bayezid‟a verdi, ama diyor Tahmasb kendi eliyle onun baĢına Ciğe koydu, a.g.e, s. 305; Bitlisi diyor ki Tahmasb 10,000 tümene kadar hediye ve para Bayezid, çocukları vekomutanlarına verdi, s. 214. 766
altından hançer gönderdi. 2397 Tahmasb Ġran‟ın baĢkentinde on bin askerin kalmasını uygun bilmedi ve bu nedenle onların yarısını bölük bölük Ġran‟ın diğer yerlerine gönderdi. Bayezid‟in Kazvin‟e yerleĢmesi büyük bir siyasi probleme neden oluyordu. Bundan sonra Tahmasb Bayezid‟e misafirperverliğini göstermesi için çok çalıĢtı bu nedenle Sultan Süleyman'la arasını bozuyordu. Çünkü Tahmasb‟ın böyle davranıĢı Amasya anlaĢmasına uymamak anlamındaydı. Bu nedenle Tahmasb çalıĢıyordu Sultan Süleyman‟ın isteğini geri sürece atsın. Diğer taraftan da Bayezid‟in çok efendi ve Ģanlı kiĢiliğinden dolayı Bayezid‟i Süleyman‟a bırakmaya gönlü elvermiyordu. Sinan PaĢa‟nın Tahmasb‟a mektubu ulaĢtıktan sonra Tahmasb Süleyman‟a bir mektup yazıp Ali Ağa YüzbaĢıyla Ġstanbul‟a gönderdi. Bu mektubun özeti ki baĢlarında Sultan Süleyman‟ı övdükten sonra mektubun devamında Ģöyle diyordu:
2397 ġerefettin Tufan, Bayezid Vaakası, s. 207; Ģunu demeliyiz ki hiçbir Safevi tarihçileri tarafından Bayezid‟ın Tahmasb‟a verdiği hediyelerden bahis etmemiĢlerdi.
767
taçları yokken herkes size sığınıyordu ve her hangi bir günah işleyen adam size sığınıyordu” 2398 . Böylece Bayezid babasi Süleyman‟dan Ģefaat istiyordu ve bunu 13 beyit Ģiirde anlatıyordu. Burada iki beytini söyluyoruz. Beyit: كَٔاكـ ىّـ ده اٚ قناكَ كَوهك ّرّگ هٌ ٍیا ّک ٍک دیاُػ یواٌ ُیٕـهی مپ دُي اهي یوإَ ٓهفي ٍی كت هگ كِات ّچ “Bu avare çocuk sizin inayetinizi bekliyor Çünkü sizin öfkenize takati yoktur Ne olur benim gibi muhlis kulunuzun sözünü kabul etseniz Böylece beni kendinize minnettar ediyorsunuz” 2399
Tahmasb Süleyman‟dan Bayezid‟i affetmesini vazgeçmesinden ve onu kendisine bağıĢlamasını istemiĢtir. Yine Süleyman oğlu Bayezid‟in serbest bıraktığını mektubunu Tahmasb‟a yazması için çalıĢtı. Artık Bayezid‟in düĢüncesi bu konuda rahat olması için Ģöyle yaptı. Tahmasb mektubunda Bayezid‟ı Osmanlı‟ya karĢı kullanmayacağının teminatını verdi ve benim için Osmanlıyla barıĢ her Ģeyden daha önemlidir. ġah Tahmasb mektubunda Sultan Süleyman‟dan Bayezid‟i affetmesini istedi. Ama ġehzade Selim‟den bunu istemedi çünkü biliyordu ki ġehzade Selim Bayezid ile savaĢ içerisinde idi. ġah Tahmasb mektubunda doğru ve sadakatli bir Ģekilde çalıĢtı. Çünkü baba ve oğulların arasındaki anlaĢmazlıkların ortadan kalkmasını istiyordu. ġah Tahmasb Sultan Süleyman‟a mektuben cevap verdikten sonra bir mektupta Selim‟e yazarak ve onu da mektubun baĢlangıcında
2398 Peçevi, Tarih-i Peçevi, c I, s. 400-401; Solakzade, Tarih-i Solakzade, s. 559. 2399 Peçevi, a.g.e. 768
överek mektubu AraĢti Ağa Zülkadirle gönderiyor ve diyor: “hakikaten benim isteğim ve arzum babayla oğul arasında iletişimin düzelmesidir. Ben sizin muhabbet ve birliğinizi istiyorum böylece sizin birliğinizden halk yararlanır” 2400
. Tahmasb diyor ki bu mektupta insafıma riayet ettim ve yazdıklarım sadakat ve hakikat üzerindedir. Tahmasb Sultan Süleyman‟dan istediği gibi Selim‟den de Bayezid‟e Ģefaat istedi ve Bayezid canının korkusundan Ġran‟a sığınmıĢtı ve benden araç olmamı istemiĢti. Allah‟a Ģükür Osmanlı devletinin düĢmanlarının yanına gitmemiĢtir. Belki dost bir devlet olarak Ġran‟a gelmiĢtir. Bayezid yaptıklarından piĢman olmuĢ ve kendi cezasını çekmiĢtir. Sizin iyi sıfatlarınızdan dolayı sizden Ģefaat diliyor. Selim‟den de Bayezid‟i affetmesi için bir mektup yazmasını ve Tahmasb‟a göndermesini istemiĢtir. 2401
ġah Tahmasb mektupların Sultan Süleyman‟a ve Selim‟e yazdıktan sonra onlar cevap yazmıĢtır.
2400 Hattı Nusha Sup. 1838. Paris Milli Kütüphanesi, Naklen Nevayi, s. 361-368. 2401 Hattı Nusha Sup. 1838. Paris Milli Kütüphanesi, Naklen Nevayi, s. 387-389. |
