Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
İki Devletin Bayezid Hakkındaki Muamelesi
Download 6.7 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- D.Sultan Süleyman’ın Tahmasb’a Mektubu
- E. Çekişmelerin Sona Ermesi ve Bayezid’in Teslim Edilmesi
|
İki Devletin Bayezid Hakkındaki Muamelesi Tarihte meydana gelen hiçbir siyasi olay iktisat etkisinden arî değildir. Bunun yanında iktisadi olaylar da siyasetten bağımsız zuhur etmez. Bu nedenle bu iki konu birbirlerine sıkısıkıya bağlı olup tek yönlü baktığımızda her zaman olayın diğer boyutunu göz ardı etmiĢ oluruz. Bunun yanında iktidar dinin asıl fonksiyonunu bir kenara bırakarak kendi siyasi ve iktisadi çıkarlarına göre dini araçsallaĢtırıp din ve ulemayı arkalarına alarak dinden de yararlanmıĢtır. Bayezid‟in vakaası temelde siyasi bir olay olarak baĢlamıĢ ancak iktisadi çıkar olarak sona ermiĢtir. Safevi PadiĢahlar arasında Tahmasb diğerlerine göre daha dindar ve taasup sahibi bir Ģii idi. Bir türlü Kerbela ve Necef‟ten vazgeçemiyordu. Her zaman bu türbeleri özgürce ziyaret etmeyi istiyordu. Tahmasb, Bayezid‟ın esir düĢmesinden yararlanıp Sultan Süleyman‟dan iki vekilinin Kerbela ve Necef‟te olmasını istemiĢtir. Sultan Süleyman da kendi iktidarıyla uyuĢmayan oğlu Bayezid‟i kendine engel görüyordu. Bu nedenle oğlunu ortadan kaldırmak için Tahmasb‟ın bu isteğini kabul etti. Ancak bu elçilerin orada olmalarının ġiaları kıĢkırtmalarına neden olacağını düĢünüyordu. Bu nedenle Sultan Süleyman bu elçilerin Bağdat‟ta ikamet etmesini istemiĢti. Çünkü böylece onları kontrol altına alabilirdi. Osmanlılar Safeviler‟in iktidara geçmesinden beri ġia Ģehirlerinde sürekli problem yaĢıyorlardı. Bu nedenle Sultan Süleyman‟a göre Kerbela ve Necef‟te olmaları Safeviler‟in Osmanlı devletine sızmaları manasına geliyordu. 2448
Tahmasb, Sultan Süleyman‟ın öfkesinden çok ondan imtiyaz almayı düĢünüyordu. Bu nedenle Gürcistan sürekli Osmanlı ve Ġran tarafından saldırıya uğruyordu. Tahmasb kendi tezkiresinde, Sultan Süleyman dördüncü saldırısında gelin savaĢalım demiĢti, bu ifadeninSultan Süleyman‟ın savaĢ
2448
ġerefettin Turan, a.g.e s. 214. 786
istemediğianlaĢıyordu ve O, Osmanlı‟ya dönmek istiyordu. Ama Sultan Süleyman bize ben savaĢ istiyorum ama Ġranlılar savaĢa gelmeyip kaçtılardemiĢti. 2449
Bu durum bize anlatıyor ki Sultan Süleyman Ġran ile dört kez savaĢtıktan sonra bir daha Ġran ile savaĢ istemiyordu ve Nahcıvan‟a saldırdıktan sonra Osmanalı‟ya döndü. Bu Tahmasb için kesindi ki Süleyman bir daha Ġran‟a saldırı düzenlemeyecekti. Özellikle Bayezid Ġran‟da hapisteyken. 2450
Tahmasb‟ın devam ettiği barıĢ politikası Sultan Süleyman‟ın da Ġran ile dostluk politikasının yürütmesini sağladı. Ġki tarafın birçok defa mektuplaĢması bize onların barıĢ politikasını uygulamak istediklerini gösteriyor. Özellikle Sultan Süleyman barıĢ istemiĢtir. Önceden söylediğimiz gibi Sultan Süleyman Van‟ı Tahmasb‟ın oğluna bırakmayı reddetmiĢti. Bu kez ġah Tahmasb Bağdat‟ın kendi egemenliğinde olmasını istemiĢtir ve isteğini Tabat Ağa aracılığıyla birçok değerli hediyelerle Sultan Süleyman‟a ulaĢtırmıĢtı. Tabat Ağa Osmanlı sarayında ġah Tahmasb‟ın isteğini Osmanlı büyüklerinin yanında söylemiĢti. Ama Osmanlı sadrazamı Rüstem PaĢa Tabat Ağa‟nın sözünü kesip ona kızarak “gel toplantıdan dışarıya çıkalım senin bu sözünün cevabı bendendir” demiĢtir. 2451
ġunu hatırlatmalıyız ġerefettin Turan diyor ki “ġah Tahmasb
2449 Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 71. 2450 ġerefettin Turan, Bayezid Vakaası s. 214. ġerefetti Turan diyor ki Osmanlı-Safevi iletiĢiminde bu kadar iki ülkenin arasında elçi gidip gelmeği ve mektuplaĢmaları sabıkasızdır. Aynı sayfa; Purgeshtal, a.g.e, s. 1255-1256. 2451 Purgeshtal, a.g.e, s. 1257. Purgeshtal yanlıĢça Tahmasb‟ın elçisinin adını Turbet Ağa yazıyor, Tabat Ağa Doğrudur, ġerefettin Turan da Peçevi tarihe kitabına dayanarak Tabüt Ağa yazıyor. ġerefettin Turan da Bağdat‟ın Ġran elçisi Tabat Ağa‟nın devredilme önerisini Rüstem PaĢa reddedilmesini istiyor. S. 218; Bitlisi
787
Tezkeresinde iĢaret ettiği gibi Sultan Süleyman‟dan Bağdat ve onun etrafındaki bölgeleri oğlu Hayder Mirza‟ya devretmesini ve Sultan Süleyman‟in Kars Kalesinin sürekli viran kalmasını kabul etmesini” istemiĢtir. Halbu ki böyle bir ifade, Hint muzesin de olan ġah Tahmasb‟ın Tezkeresinde (asil kıtap) ve Emrullah Seferi‟nin çevirip yeniden bastığı kitabında mevcut değildir. Amasya anlaĢmasında Bağdat konusu değil ama Kars Kalesi‟nin viran kalmasını iki taraf da kabul ettiği için kimsenin orada oturmayacağı ve kalenin tarafsız bir bölge olarak kalacağı Amasya anlaĢmasında yazmaktadır. 2452
Bu nedenden dolayı Tahmasb‟ın elçisi Tabat Ağa aracılığıyla Bağdat konusunu Osmanlı Sarayında kâğıt veya kıtapta değil sözlü olarak önermesi doğrudur. Rüstem PaĢa Tabat Ağa‟ya Ģöyle demiĢtir: Eğer Tahmasb, Bayezid‟ı Osmanlı‟ya teslim etmezse bizim dostluğumuz düĢmanlığa dönüĢecek ve Osmanlı ordusuna hiçbir Ģey engel olamayacak. Eğer Sultan Süleyman‟ın istediği yapılırsa bizim dostluğumuz sağlamlaĢacaktır ve Tahmasb mükâfatını alacaktır. Böylece Tahmasb Bağdat‟ı geri almaktan vazgeçti ve sadece Bayezid‟ı teslim etmesi karĢılığında Sultan Süleyman‟dan alacağı mükâfatı düĢündü. 2453
diyor ki Tahmasb Osmanlı elçileri vasıtasıyla (Tabat Ağa değil) Bayezid‟ın teslim edilmesi karĢılığında Bağdat‟ı oğlu Hayder Mirza‟ya devredilmesini yazıyor, s. 217.
ġerefettin Turan, Bayezid Vaakası, s. 214; Petroshevsky, Pigoloskaya ve Digaran, Tarih-i İran, s. 485. 2453
Nowel Barber, Fermandehane Şah-ı Zerrin, s. 211; Hammer Purgeshtal, a.g.e, s. 1257-1258.
788
Bundan sonra Sultan Süleyman iki tane mektup yazarak Erzurum valisi Mustafa PaĢa‟nın adamları aracılığıyla ġah Tahmasb‟a gönderir. Bu mektup günümüzde mevcut değildir ve MünĢaatus-Selâtin Feridun Bey‟de ve MünĢaatı Haydar Evoğlu‟da da kaydolmamıĢtır. Ama Tahmasb‟ın verdiği cevaptan anlıyoruz ki Sultan Süleyman, Tahmasb‟a Bayezid‟ı öldürüp oğullarını Osmanlı‟ya göndermemesinden dolayı. Tahmasb, Sultan Süleyman‟a yazdığı mektupta ona çok saygılı unvanlarla hitap ediyor ve onu mücahid ve cihad eden Gazi, Müslüman iĢlerini tam anlamıyla yapan biri olarak gösteriyor. Yazdığı mektup hem nesir hem de Ģiirdir. Burada Ģiirin birkaç beytini örnek yazabiliriz. Beyit: ٌايهك هیو ُُیيو یٔن ًّْ ٌاًیهٌ ٌٕچ كيا ّک یْآُِّ ُْاگ ّیکذ ىیٕگ ّچهْوا ٌٔىك ُْاگ ّیکذ وناچ ؾهچ واهك و لاٌا ٔ هلک ٌایي یكٌ قٕت وایانق ٔا غیكن هٕه نق یقّٕگ یک دؼان ىّچ ان ٌآظ یقٕثَ میاؼ ٌایي نق كٌ ٌاهگا دٌا ٌاظ ٔ ًَا ٌاظ وهؼ ُی اػق دٌا ٌايا ٔ ٍيا ّیاي َُاقٕچ “Süleyman gibi gelen padişah Bütün âlem fermanındadır Senin oturduğun mekân feleğin dördüncü katının üstündedir Sen‟in makam ve şerefin hakkında ne kadar söylesem yeterli değildir Dönem‟de senin yüce sarayın Kâfirlik ve küfürle İslam arasında bir settir Eğer o set islamla küfür arasında ayrımcılık yapmasaydı Tüm dünya; dünya gözüyle rahat edemezdi. Süleyman bilim gibi emniyet vericidir 789
Tahmasb mektubunda Ģöyle devam ediyor: “Sultan Süleyman‟a bir hizmette
yanımda bulundurmam size bağlıdır, Maveraunnehir ve Hint Sultanların‟a göre değildir. Tahmasb Sultan Süleyman‟ın merakını bertaraf etmek için, “Bayezid ona
2454 Feridun Bey, a.g.e, s. 46-48; Nevayi, a.g.e, s. 422-428. 790
Sultan Süleyman bir mektup yazarak Mektubu MaraĢ hâkimi Ali PaĢa ve Hasan Ağa Kapıcı‟yla birlikte 760 kiĢilik bir grupla Miladi 1561 yılı Nisan ayının 8. Günü (Hicri 968 Recep ayının 22. Günü) Ġran‟a gönderdi. 2455
Bu grup hediyelerle birlikte Safevi‟nin baĢkenti Kazvin‟e ulaĢtılar. Tahmasb da onlara sevgisini gösterdi. 2456
Tezkiresinde de buna iĢaret etmiĢtir. 2457
Mektupta Sultan Süleyman Tahmasb‟a Ġskender, Kayser, Feridun ve Hz. Peygamber‟in çocuğu demiĢtir. Sultan Süleyman mektubunda Tahmasb‟dan Bayezid‟ı ve 4 oğlunu kendi elçilerine teslim etmesini istemiĢtir. Sultan Süleyman mektubun sonunda Tahmasb‟dan Ģikayetci olarak diyor ki “Anlaşmaya uymak değerli padişahların görevidir. Böylece dünya
ġah Tahmasb‟ın elçileri Sultan Süleyman‟ı elçilerini birkaç ay misafir ettikten sonra onlara birçok hediye sundular ve aynı zamanda birçok at verdiler. Tahmasb Ustaclu Cafer Beyle birlikte bir mektubu Osmanlı sarayına gönderdi. Bu mektupta Tahmasb, Bayezid‟in Ġran‟a nasıl geldiğini ve Bayezid ÇavuĢbaĢısı Ali Ağa‟yı Tahmasb‟a gönderdiğini ve TahmasbYüzbaĢı Hasan Bey‟iBayezid‟in yanına gönderdiğini ve o Tahmasb tarafından Bayezid‟e kör etmeyeceğini, öldürmeyeceğini ve Süleyman‟ın adamlarına teslm etmeyeceğine dair
2455
Rumlu, a.g.e, s. 415; Ahmet Gumi, s. 417; Ahmet Gaffari, Tarih-i Cıhanara, s. 306.
2456 Rumlu, a.g.e, s. 415; Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 417; Ahmet Gaffari, a.g.e, s. 306; Ġskender Bek, Alemaraye Abbasi, s. 115; Bitlisi, Şerefname, s. 216. 2457
Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 80. 2458
Feridun Bey, a.g.e, s. 42-43. 791
yemin ettiğini belirtmiĢtir. 2459 Tahmasb Bayezid‟a sığınma hakkını vermesinin nedenini onun gidip baĢka bir yere sığınmasını ve Sultan Süleyman‟ın bu iĢten rahatsız olmasını önlemek için yaptığını söyler. Bayezid‟i teslim etmeyeceğine dairyemin eden Tahmasb onu teslim etmek için bir yol arıyordu. Sonunda Bayezid‟i teslim etmek için Ģöyle bir yol buldu: “Ben ġehzade Selim‟e yemin etmedim”. Tahmasb Ģöyle diyordu: “Ben yeminimi bozmuyorum eğer Şehzade Selim‟in
Mektupta unvanlar
2459
Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 420. 2460
Ahmet Gumi, a.g.e, aynı sf. 2461
ġerefettin Turan, Bayezid Vakaası, s. 214.
792
Kazvin‟e gelmeleri istemiştir. Mektupta ayrıca Şah Tahmasb‟ın Sultan Süleyman‟ın elçilerine verdiği hediyeden ve önceki yılların hatıralarından konuşulmuştur. Şah Tahmasb‟ın Bayezid hakkında gecikmelerinden dolayı özür dilemiş ve onun suçlu olduğu söylenmiştir. Şah Tahmasb kendisinin Sultan Süleyman‟a yazdığı mektuplarda onu çok övmüş ve onun kişiliğiyle ilgiliçok şey yazmıştır. Ama yukarı da kişiler yazdıkları mektuplarda ki bu mektuplar da Şah Tahmasb‟ın emiriyle yazılıyordu Sultan Süleyman‟dan öfkelenmek kahır duymaktan ve lütufsuz zararlardan başka bir şey görmedikerini söylemiştir. Onlar bu altı yıllık barışta elçilerinidört kere birçok hediyelerle Sultan süleyman‟ın sarayına gönderdikleriniama Sulatan Süleyman‟ın bir kere bile hediye vererek onları yüceltmediğini ve bahşiş ve enam vermediğini yazmışlardır. Mektıup ġah Tahmasb‟ın isteğiyle yazılmıĢtır ġah Tahmasb‟ın Sultan Süleyman‟dan çok Ģikâyetçi olduğunu göstermektedir. Tahmasb Osmanlı ile barıĢı sağlama almak için haddinden çok çalıĢmıĢtır. Normalde Ġran padiĢahları barıĢ için bu kadar çok çalıĢmazlardı. Bundan Ģunu anlıyoruz ki ġah Tahmasb Sultan Süleyman‟ın gönderdiği hediyelere karĢı Sultan Süleyman ona hiç bir hediye göndermemiĢtir. Saraylar arasında ki gelenekten dolayı hükümdarlar hediyeler gönderiyorlardı ama Sultan Süleyman hediye göndermemiĢtir. Sultan Süleyman Tahmasb‟ı ikiyüzlü bir adam olarak görmüĢtür. Çünkü o mektupta baĢka bir Ģeyler söylüyor ardından farklı Ģeyler yapıyordu. Tahmasb da Ģunu anlamıĢtı ki Sultan Süleyman‟la iletiĢimde dost kalmak istiyordu. Bu nedenle Sultan Süleyman‟ın ona göndermediği hediye ye karĢı bir söz söylemiyordu. Tahmasb‟ın bu yıllarda kafası çok karıĢıktı. Sultan
793
Süleyman‟a karĢı bir tepki iradesi göstermiyordu. Kendi kiĢiliğini ona kabul ettiremiyordu. Bu nedenle kendi komutanlarından Osmanlı komutanlarına bir mektup yazmaların ve onlardan Ģikâyetçi olmalarını istedi. Onlar da Ģikâyeti Sultan Süleyman‟a ulaĢtırsınlar. Tahmasb‟ın komutanları Ģikâyet ettikten sonra Tahmasb‟ın Osmanlıya bağlılığından söz edip Sultan Süleyman‟ın üzülmemesini, eninde sonunda sonunda Tahmasb‟ın Bayezid‟ı teslim edeceğini ifade ediyordu. Mektuplarda ġah Tahmasb‟ın Sultan Süleyman‟la çok sadakatle iletiĢim kurduğunu ki bu iletiĢimi Sultan Süleyman‟a kimse kurmuyor yalnızca Tahmasb kuruyordu demiĢlerdi. Tahmasb mektubunda Bayezid‟ın ve çocuklarının teslim edilmesinde biraz gecikme olduğundan bahs etmektedir. Fakat devamında bu konuda bir sorun olmadığını tolerans nedeniyle Bayezid‟ın tesliminin geciktiğini söylemiĢtir. ġah Tahmasb diyor ki Sultan Süleyman‟ın istediği ġah Tahmasb‟ın merhametine bağlıdır. Beyit:
یّک ییٕي ّت یهیك ّک یَإذ یِٕـ ٔ قطن ٔ یَ اتو ٍیهیِ ّت “Hoş görü ve tatlı dille mutlulukla bir fili bir kıl ile çekebilirsin” Tahmasb‟ın bu ifadelerle Sultan Süleyman‟ın Bayezid hakkında zor durumda kaldığını göstermek istiyordu. Sonra mektupta Ģöyle devam etmitir: Eğer Sultan
794
istemişlerdi” 2462 . Bu esnada Vezir-i azam Rüstem PaĢa vefat etti ve Ali PaĢa onun yerine geçti. Ali PaĢa Türkçe tarihsiz bir mektup yazarak Cafer Sultan aracılığıyla Tahmasb‟a ileterek hoĢnutluğunu ifade etmiĢtir. Mektupta Sultan Süleyman‟ın Amasya anlaĢmasını bozmayacağını, Tahmasb‟ın aleyhine herhangi bir Ģey yapmayacağını söylemiĢtir. Mektupta Ģöyle yazmaktadır: “Bayezid‟ın Sultan Süleyman‟a tesliminin gecikmesi durumunu Şah Tahmasb mektubunda Sultan Süleyman‟a bildirmiştir” Sonra devamında: “Bayezid teslim edildikten sonra aramızdaki 29 yıllık düşmanlık sona erecek, size birçok ihsan ve enam verilecektir. Mektupta Bayezid‟ın isyanı hakkında açıklama yapılmiş ve mektup, Osmanlı padişahları hizmet bittikten sonra hizmetin ihsanını ve enamını verecekler şeklinde devam etmektedir. Kısacası mektupta Bayezid‟ı teslim etmeden hiçbir ihsan ve enam beklememelerini belirtmektedir” 2463 .
2462
Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, s. 59-61; Nevayi, a.g. e, 437-441. 2463
Feridun Bey, a.g. e, s. 61-63. 795
Tahmasb Osmanlı yönetiminin Bayezid‟ın teslim edilmesine karĢılık hiçbir toprak vermeyeceklerini anlamıĢtı. Bu nedenle altın ve para karĢılığında Bayezid‟ı teslim etmeyi düĢündü. Tahmasb‟ın cimri bir kiĢiliği vardı; önce Bayezid‟ı Sultan Süleyman‟a bağıĢlamak istiyordu ama Bayezid‟ın komplosundan sonra bu düĢüncesinden vazgeçmiĢti. Bundan sonra Tahmasb kendi isteğini hiç utanmadan direk söylüyordu ve MaraĢ hâkimi Ali PaĢa ve Hasan Ağa Kapıcı, Sultan Süleyman tarafından Bayezid‟ın öldürülmesinde hükümleri vardı. Tahmasb onlara dedi ki ,Sultan Süleyman ne isterse onu yapacağım ama buna karĢılık Sultan Süleyman‟dan bu iĢe layık olarak kadar caize ve „Celdü‟ 2464
istiyorum. 2465
ġah Tahmasb çok zengin bir padiĢahtı ve islamdan sonra hiçbir padiĢah onun kadar hazinelerini altın ve gümüĢlerle doldurmamıĢtı. 2466
Tahmasb parasız bir adam değildi ama kendi kiĢiliğini para ve mal alma konusunda mahvetti ve sonunda o kadar mektuplaĢma münazara ve yeminleĢme ile Amasya analaĢmasını bozmadansonra parayı her Ģeye tercih etti. Tahmasb Sultan Süleyman‟a yazdığı mektupta ondan Bayezid hakkında müzakere etmek için yüce elçilerini Ġran sarayına göndermesini ve bu büyük problemin çözülmesini ve bu iĢ için gerekli haracı Sultan Süleyman ödemsini istedi. Osmanlı
2464
Kemalettin Abdulrezak Semerkantı, Metleu Sedeyn ve Mecmeu Behreyn, Muhammed ġefi Ketkeni çalıĢması, C. II, s. 1538. Muhammed ġefi Ketkeni Celdü sözcüğünü Moğol ve Türkçe kelimeler bilip ve anlamını caize, hediye, enam, bir hizmete karĢı ödemek ve bahĢiĢ yazıyor. Aynı sayfa, Dıh Hoda Sözlüğü, C harfı kıtabı, s. 76. Dıh Hoda da aynı zikretmektedir. 2465
Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 81. 2466
Bitlisi, Şerefname, C. II, s. 252. 796
sarayı anladı ki Ġran ġah‟ı Bayezid‟ı teslim etmek için para istiyordu. Onlarda Ġranla savaĢmak istemiyordu ve para ödemeyi düĢünüyordu. Bu nedenle Sultan Süleyman Hasan Ağa‟yı ihtiyar paĢalarla birlikte Ġran sarayına gönderdi. 2467
iki yüz kiĢi Bayezid‟i teslim almak için Kazvin‟e geldikten sonra onların yazdıkları mektuptan Tahmasb‟ın para istediği belli olmaktadır. Önceden söylediğimiz gibi Tahmasb Selim‟in adamlarının gelip Bayezid‟i teslim almasını istiyordu. Bu nedenle en son gelen elçiler Selim‟in adamlarıydılar. Önemli olan Ģudur ki onlar gelmeden önce Tahmasb Hasan Ali Kapıcı BaĢı ve Ali PaĢa‟yı yani Bayezid‟i teslim almaya gelen Osmanlı PaĢalarına Bayezid‟i teslim etmemiĢti. Ama birkaç ay onları misafirperverlikle ağırlamıĢtı. 2468
Tahmasb tezkiresinde diyor ki MaraĢ hâkimi Ali PaĢa Hasan Ağa Kapıcı BaĢı 706 kiĢi ve birçok hediye ile Kazvin‟e gelmiĢtiler ve o hediyeleri KızılbaĢ emirlerine getirmiĢtiler. Tahmasb kendisi için hiçbir hediye almamıĢtı ama istediğini elçisi Cafer Bek Kangarlu aracılığıyla Sultan Süleyman‟a iletmiĢti. Süleyman‟a dedi ki Ben sana yemin ettim Selim‟e yemin etmedim bu nedenle büyük bir heyeti Van hâkimi Hüsrev PaĢa Sinan Ağa ÇaĢniğir, Ali Ağa Kapıcı BaĢı ve Firuz Bey‟i Selim tarafından 200 kiĢi ile birlikte Tahmasb‟ın sarayına gönderdi. Önceden Ustaclu Emir Geyb, kardeĢi Veli Bek YasavulbaĢı ki önceden Ġran tarafından elçi olarak Osmanlı‟ya gönderilmiĢti. Bu heyetle birlikte Ġran‟a döndü. ġunu demeliyiz ki, Amasya barıĢ anlaĢmasının bir maddesinde siyasi nedenden de olsa iki taraf da mültecileri geri göndermediler Ģeklinde yazılmıĢtır. Bu konu sulhun devam ettirilmesi için önemli bir konuydu. Bu imzalanan önemli barıĢ
2467
Ozjber Beusbeuk, Osmanlı Yolculukları, s. 263. Naklen Ebulkasim Tahırı, s. 196. 2468
Ahmet Gumi, a.g.e, s. 420. 797
maddesine rağmen Sultan Süleyman ġah Tahmasb‟a gönderdiği elçilerle bunu Tahmasb‟a anlatamamıĢtı ki barıĢ maddesini sağlamlaĢtırması gereklidir. 2469
Ama Tahmasb bunu yapmıyordu ve Amasya anlaĢmasının hükümlerini yerine getirmiyordu. Bundan dolayı Süleyman bahĢiĢ ve ödül vermeyi kabul etti. Ödemesini Bayezid‟in tesliminden sonra vermeyi düĢünüyordu. Bu nedenle Süleyman‟ın gönderdiği hediyeleri Erzurum da sakladılar. 2470
Sultan Süleyman kendi eliyle Türkçe yazdığı bir mektubu Hasan Ağa Kapıcı BaĢı aracılığıyla Tahmasb‟a gönderdi ve Ģöyle dedi: ,Yeminle söylemiĢtiniz ki Bayezid‟in yakalanması bana bağlıdır ve sizin emrinize hiçbir muhalefetim yoktur. SöylemiĢtiniz ki bu hizmete karĢı büyük bir ihsan beklentim var çünkü bütün dinlerde yemin etmek itibarlıdır. Ġslam‟la küfrün arasındaki fark yemin etmektir. Bu nedenle benim hüsrevane inayetimden dört yüz bin altın sikkesi, değerli çocuğum Selim Han‟dan da yüz bin altın sikke Erzurum‟a gönderdim. Siz de benim güvenli adamlarımın aracılığıyla Bayezid ve oğullarını bize gönderirseniz benim söylediğim enamlar size teslim edilecektir. ĠstemiĢsiniz ki Kars‟ı size geri vereyim. Eğer o taraftan bir değiĢiklik olmasa nesilden nesille sizinle bizim aramızda muhalefet ve
2469 Ġskender Bek, Alemaray-ı Abbasi, s. 104; Ahmet Gumi, a.g.e, s. 433; Rumlu, a.g.e, s. 417. 2470
ġerefettin Turan, Bayezid Vaakası, s. 222; Pourgeshtal, a.g.e, s. 1262; Bitlisi diyor ki Osmanlı memurları hediyeleri Kazvin‟e getirdiler. Ama nakit parayı Erzurum da sakladılar ki Bayezid ve oğullarını teslim ettikten sonra ġah Tahmasb‟a versinler, Bitlisi, c. II, s. 218. 798
arkadaĢlıktan baĢka bir Ģey olmayacaktır. Cömert olan insan sözünü tutar ona karĢı bir Ģey yapmaz. Vesselam. Bu name tarihsizdir. 2471
Osmanlı elçileri Miladi 1562 yılı Haziran ayının 16. günü (Hicri 969 yılı Zilhacca ayının 14. Günü) Kazvin‟e vardılar. 2472
Tahmasb bir gün sonra onları huzuruna kabul etti. Tahmasb ayın 21.si PerĢembe günü Bayezid ve oğullarını gönderilen elçilere teslim etti. Tahmasb Sinan Ağa ÇaĢnigir‟den Bayezid‟i tanıyıp tanımadığını sordu. Sinan Ağa da cevap verdi gençliğimde onu görmüĢtüm o zamanlar sakalsız bir gençti. Tahmasb‟ın adamları onun emriyle, bu bahaneyle ġehzade Bayezid‟a yakıĢmayan davranıĢlarda bulundular ve onun saçlarıyla sakallarını kestiler ve ona eski elbiseler giydirdiler. ÇürümüĢ elbise ve belinde bir ip vardı ve onunla birlikte dört oğlunu Selim‟in askerlerine teslim ettiler. 2473 Selim‟in gönderdikleri de Miladi 1562 yılı (Haziran) ayının 24. Günü (Hicri 969 yılı Zilkade ayının 22. Günü Cuma) , Bayezid ve oğullarını Kazvin ġehri‟nin At meydanında boğarak öldürdüler. 2474
Bayezid‟in böyle öldürülmesi insanlığın üzüntülü
2471 Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, s. 43; Ahmet Gumi, s. 432; Nevayi, s. 446. (Nevayi Feridun Bey‟in metinini getirmiĢ). Bunlar yanlıĢca Sultan Süleyman‟ın gönderdiği caizeyi 900,000 ve Selim‟in gönderdiğini 300,000 altın sikke yazmıĢlardı. 2472 Ahmet Gaffari, s. 308; Abdi Bek, s. 659; Ahmet Gumi, s. 431. 2473 Purgeshtal, a.g.e, s. 1263. 2474 Abdi Bek, Tekmeletul-Ahbar, s. 659; Ahmet Gaffari, Tarih-i Cihanara, s. 308; Rumlu, a.g.e, s. 417; Budag Kazvini, Cevahirul-Ahbar, s. 331; Budag MunĢi Kazvini Zilkade ayı PerĢembe gününü ama tarihsiz yazıyor; ġerefettin Turan Zilkade ayınım 22. Günü zikrediyor, s. 222; Huseyin Esterabadi, “onlar Zilkade ayının 29. Günü PerĢembe” Osmanlı elçilerine teslim edildiler, yazıyor, s. 86; UzunçarĢılı, “Bayezid 799
sahnelerinden biriydi. Bayezid‟in boğazına onu boğmak için kement attıklarında ona can vermeden önce bir isteğin var mı diye sordular. O da çocuklarını görmek istediğini söyledi ve “çocuklarımı öpeyim sonra öldürün” dedi. Bayezid‟in cellâttan tek isteği oğullarıyla vedalaĢması ve öpüĢmesiydi. Ama ne yazık ki dünya ona yüzünü çevirmiĢti. Osmanlı memurları onu oğullarını öpüp koklamasına izin vermediler. Bayezid‟le birlikte dört oğlunu de öldürdüler. 2475
BeĢinci ve son oğlu üç yaĢındaydı ve Bursa‟da kalmıĢtı. Sultan Süleyman cellâtları Ġran‟a göndermeden önce emir vererek onu boğdurmuĢtu. 2476
Bu arada ġah Tahmasb Osmanlı görevlilerinden Bayezid ve oğullarını Osmanlı‟ya götürmelerini ve Sultan Süleyman ne istiyorsa orada yapmasını isteyebilirdi. Ama Tahmasb kendine sığınanlara kendi ülkesinden baĢka bir ülkenin görevlileri tarafından öldürülmesini ve sadece ödülüne eriĢmek istiyordu. Hatta Tahmasb Bayezid gibi dertli bir babanın ki bilmeyerek dört oğlunun ölümüne neden olmuĢtu onun son isteğine ve çocuklarıyla vedalaĢmasına da izin vermedi. Hatta onun son vasiyetini yapmasına bir ikdam yapmadı. Tahmasb Bayezid‟in yaĢamının son anında çocuklarını görüp öpmesine izin vermedi. Bayezid Miladi 1560 yılı ekim ayının 24. günü (Hicri 967 yılı Muharrem ayının 21. Günü)
ve oğullarını Hicri 969 yılının Muharrem ayında boğdular” diyor, s. 439; Ferid Bek, Hicri 969 yılı Muharrem ayının 15. Günü Miladi 1561 yılı Septamber (Eylül) ayı 20. Günüyle denktir, Bayezid‟ın oğullarını öldürülmesini yazıyor. S. 112. Ama Hicri 969 yılı Muharrem ayının 15. Günü Miladi 1561 yılı 26 Septamberle (Eylül) denktir, Edward Browne “onlar Miladi 1562 yılı Ekim ayının 30. Günü” (Hicri 969 yılı Rabiyülevvel ayının 2. Günü) öldürüldüler, yazıyor, s. 90. 2475
Ġsmail Hami DanıĢmend, Osmanlı Koronolojisi, c. II. T.T.K. 1947, s. 361. 2476
Hammer Purgsthal, a.g.e, CemĢid Kiyanfar baskısı, s. 1264. 800
Kazvin‟e vardı. Miladi 1560 yılı Nisan ayının 19. günü (Hicri 967 yılı Recep ayının 22. Günü) hapse atıldı. Miladi 1562 yılı Haziran ayının 24. Günü Hicri 969 yılı Zilhicce ayının 22. Günü yani 2 yıl ve 4 ay hapiste kaldıktan sonra Miladi tarihine göre 2 yıl 3 ay ve 5 gün hapiste kaldıktan sonra asla çocuklarını görmemiĢti ve gayriinsanî bir Ģekilde katledildi. 2477 Bayezid ve dört oğlunu Ġmam Hüseyin‟in Ģehadet günü olan AĢure yasında öldürüldüler. 2478
Bu gayri insani iĢin kötülüğü o kadar Ģiddetliydi ki Kazvin halkının tümü Ģiddetle ağladı. Özellikle dört bebeğin ölmesi çok zorlarına gitmiĢti. Baba ve oğullarının AĢure günü öldürülmelerini halk Kerbela faciasına benzetiyordu. Kazvin halkı bu iĢten o kadar öfkelenmiĢti ki Osmanlı askerini nerede görseler onları taĢladılar. 2479
Kazvin halkının öfkelenmesi o kadar Ģiddetliydi ki Osmanlı ordusu sadece sekiz gün Kazvin de kaldıktan sonra dönmek zorunda kaldı. Tarih boyunca Osmanlı ordusu Ġran‟da bu kadar kısa bir süre kalmak zorunda kalmamıĢtı. Özellikle de kalmaları için Ġran Devleti tarafından bir sakınca yoktu. O zamanın Ģartlarına göre Osmanlı askerleri sekiz gün kaldıktan sonra yolculuğa çıkmaları imkânsızdı. Osmanlı ordusu sekiz gün sonra Zilhicce ayının 30. günü Temmuz ayının 1. günü katledilen cesetlerle Osmanlıya döndüler. 2480
Öyle kalmadı böyle de kalmayacak, kim ne yaparsa baĢına gelecek, Ģimdiye kadar kimse hayatın kıssasından kaçamadı. Söz konusu devran ve dönem döndü ve kendi yüzünü
2477 Ġsmail Hami DanıĢmend, a.g.e, s. 361-362. 2478 Hammer Purgsthal, a.g.e, s. 1263. 2479 Mustafa A‟li, Konhul-Ahbar, Ankara yüniversitesi Edebiyat Fakültesi Hattı Nusha, Numara, 1-1783, Naklen Huseyin Mir Caferi, s. 35; ġerefettin Turan, s. 222. 2480 Ahmet Gumi, a.g.e, s. 433. 801
gösterdi; kimsenin ondan kaçma Ģansı yoktur; Bayezid‟in oğullarını öldürüldüğü At meydanında, aynı mekân ve aynı saat da Tahmasb‟ın oğulları da II. Ġsmail‟in elinde katledildiler? 2481 “Ne ekersen onu biçersin” demiĢler. ġah Tahmasb öldürülenleri Ġstanbul‟a götürenler aracılığıyla, yedi sayfalık hem nesir hem 67 beyitlik ve iki dörtlük iki de tek beyit bir mektup yazarak Sultan Süleyman‟a gönderdi. Mektupta onun kiĢiliğini fazla abartmıĢtır. Çin Hakanlarını Sultan Süleyman‟ın kulu, eski Ġran‟ın meĢhur padiĢahı Feridun‟u onun hizmetçisi olarak yazmıĢtır. Mektupta Erzurum da saklanan hediyeleri almak için kendisini bir derviĢ olarak gösteriyor ve enama ihtiyacı olduğunu söylüyor. Devamında Sultan Süleyman‟ın adaletiyle tarihte adalete tanılan EnüĢirvan‟ın adaletinden daha yukarıdır, onun bahĢiĢleri tüm dünyayı kapsamaktadır. Tahmasb bu dönemlerde yaĢlanmıĢ ve kiĢiliğinde zaaflar ortaya çıkmıĢtır. Yaptığı eğlencelerden dolayı millete dalkavukluk yapmıĢtır. Van beylerbeyi Hüsrev PaĢa ve Sinan Bey ÇaĢnigir 8 gün Kazvin de kaldıktan sonra orayı terk edip Osmanlı‟ya geldiler. Tahmasb bunları çok abartılı unvanlarla övmüĢtür. Hâlbuki onlar Kazvin de az bir süre kalmıĢtılar ve o Masum çocukların katiliydiler ve hatta çocukların babalarını son bir kez görmelerine izin vermemiĢtiler. Tahmasb onları zamanın Feridun‟u, çok yetenekli insanlar olarak göstermiĢti. Hâlbuki sekiz günde onları nasıl tanıyabilirdi ki. 2482
Bayezid ve oğullarının cesetlerini Purgesthall‟ın söylediğine göre cesedini Bursa‟nın kuzey kapısının yanında bir yol kenarına gömdüler. 2483
Ama Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Ferid Bey, Hüseyin Mir
2481 Bitlisi, a.g.e, s. 219. 2482 Ġran Meclis‟i Hattı Nusha, Numara 606, s. 100-107. Naklen Nevayi, a.g.e, s. 429- 436. 2483
Hammer Purgeshtal, a.g.e, s. 1263. 802
Caferi ve Bitlisi diyorlar ki onların cesetlerini Sivas da defnettiler. 2484 Sultan
Süleyman‟ın cesetler Erzurum‟dan geçtikten sonra Hediye ve paraları Kazvin‟e göndereceğim, 2485 demiĢtir. Böylece Karahisar valisi Ġlyas Bey ve Mahmut Ağa KapıcıbaĢı ödül ve paraları Erzurum‟dan Kazvin‟e getirdiler. 2486
Miladi 1562 yılı Ekim ayının 18. günü (Hicri 970 yılı Sefer ayının 19. Günü) onlar hediyeleri ġah Tahmasb‟a bıraktılar. Elçiler Sultan Süleyman‟ın yazdığı iki satır mektubu ġah Tahmasb‟a verdiler. Bu mektup Ģöyledir: “Oğlum Şah Tahmasb Hazretleri selam ve duamdan sonra senin istediğin meyle göre yaptık sizin ömrünüz devamlı olsun. Umarız barış ve sulh kıyamete kadar devam etsin. Allah‟ın hakkına, Allah kulu Süleyman” 2487 . Hediyeler çok değerli teberrüklerdendi; 500 bin altın sikkesi, 40 tane hızlı at, atların eyerleri altından atın semerialtından dikilen kumaĢtandı ve dünyanın her yerinden nefis ve değerli eĢyalar Kazvin‟in çilsutun eyvanı da Tahmasb‟a bırakıldı. 2488
Ġskender Bey onu beĢ yüz bin florin altın sikke, 2489
Emir ġeref Bitlisi Selim‟in payını 100 bin florin, Süleyman‟ın payını 400 bin florin yazıyor.
2484
UzunçarĢılı, a.g.e, s. 439; Ferid Bek, s. 112; Huseyin Mir Caferi, s. 35; Bitlisi, s. 219.
2485 Ahmet Gummi, Hulesetul-Tevarih, s. 436. 2486 Hammer Porgsthal, a.g.e, s 1264. 2487 Hammer Porgsthal, a.g.e, s. 437. 2488 Rumlu, a.g.e, s. 419; Ahmet Gumi, a.g.e, s. 436-437; Ahmet Gaffari, a.g.e, s. 308. Ahmet Gaffari para hakkında 15000 Kıbrıs EĢrefi (altın sikke) idi, diyor. Aynı sayfa. 2489
Ġskender Bek, Alemarayı Abbasi, s. 116. 803
Gönderilen Parayı hesaplayanlar onu saymaktan yanılmıĢlardı. 2490 Ġngiliz Antoni Jenkinson, bu elçiler Osmanlıya döndükten az bir süre sonra Kazvin‟e gelmiĢti. O hediyelerin değerini 40 bin Ġngiliz lirası yazmıĢtı. 2491 ġah Tahmasb bu hediyelerin bir bölümünü yanındaki insanlara; seyitler, ulemalar, faziletli insanlar ve makamlı koruculara verdi. Hem de Maveraünnehir Sultanı Pir Muhammed Han, Belh Hâkimi, Abdullah Han Buhara hâkimi, Sultan Seyyid Han, Semerkand hâkimi gibi sultanlara da bu hediyelerden gönderdi. ġunu demeliyiz ki ġah Tahmasb‟ın yanındakilere hediyelerden pay vermesinin nedeni yaptığı çirkin hareketten dolayıdır. Bu bahĢiĢlerle onların rızasını almak ve onları susturmak istiyordu.
Hüseyin Fesayi, ,Bayezid‟in teslim edilmesi barıĢı sağlamlaĢtırmak içindir, demiĢ ve Bayezid‟in hakkında Ģu iki beyiti söylemiĢtir; Beyit:
نایصـا ىْ ّت كَقهک ٕچ ػهٔ ن اکي اک ِّ ؤن ِّقاپ هیـ ػهٕنا ّک كُکكا ّهـهؿ هی ق ُّک ٍیا نق ل اثها یُٓي “Rum ve Ġran padiĢahı Özgürce birbiriyle barıĢtılar Bu dünya da Ģans çığırıcısı
2490 Pourgeshtal, a.g.e, s. 1264; Pourgeshtal Sultan Süleyman‟ın payını 300,000 altın sikke, Selim‟im payını 100,000 altın sikke yazıyor. Aynı sayfa; Bitlisi, s. 218; Harold Lamp diyor ki 400,000 altından sikke bir Mir Gazab vesilesiyle ġah Tahmasb‟a gönderdiler, Lamp, s. 224; Rıza Kulu Han Hidayet diyor ki, 100 tane at ve 45000 tümene kadar hediyeler ve bir adet 14 mıskallık Lal, zikrediyor, s. 117. 2491 Anthoney jenkinson, Evvelcilik Sefernameler, c. I, s. 198, Naklen Ebulkasim Tahır‟ı, London 1886. 804
Söyledi el sulhu heyr” 2492
Bayezid‟in ölümünden sonra Ġran ile Osmanlı arasındaki herhangi bir çatıĢma ihtimali ortadan kalktı. Ataullah Veramini Beyazıt‟ın ölüm tarihi hakkında Ģu Ģiiri söylemiĢtir. Beyit: ٌايا ٔ ٍيا ِق ژي ىْ ّت ِقاق ٌاي ق اِ الٔ ٔ ػهٔ ٍیاوا یوهـ ىهه ىركهگ ؿیناذ یپ ٌٕچ
ىهن ٍیا وُْٕ کهک وا ِقواَ
هیـ ػهٕنا ّک كُکكا ّهـهؿ هی ق ُّک ٍیا نق ل اثها یُٓي “ Bu barıĢ ve sefadan halk mutludur Bu barıĢtan birbirine emniyet müjdesi verdiler Bunun tarihini yazmak için elime kalem aldım Benim kalemimden hala bir tarih yazılmadı ġans çığırcısı bu dünyada Dedi ki, el sulh u hayır” “El sulhu‟l hayr” ifadesi Amasya barıĢ antlaĢmasında kullanılmıĢtır ve ebcet harfleriyle Miladi 1562, (Hicri 969‟ye denk gelir). 2493 Bu ifadeyi Bayezid‟in 2492
Huseyini Fesayi diyor ki, Çünkü Beyazıd‟ı teslim etmesi barıĢı sağlamlaĢtırıyordu bu iki beyti söylediler, yazıyoe. Huseyini Fesayi; Farsnameyi Nasiri, s. 110; Rıza Kulu Hidayet, s. 100. Iza Kulu Hidayet bu iki beyti Amasya barıĢ andlaĢmasına ait yazıyor. Aynı sayfa. 2493 Ahmet Gumi bu beyitleri (beĢ beyit) Bayezid ve oğullarının öldürülmesi niteliğinde zikrediyor. Ġskender Bek ve Ahmet Gaffari gibi Tarihçiler “Elsulhu Hayır” ibaretini Amasya anlaĢması için kullanmıĢlardı, Ahmet Gaffari, Tarih-i Cihanara, s. 247; Ġskender Bek, a.g.e, s. 79. 805
ölümüne de kullandılar. Bu bize Ģunu anlatır, bu konu o kadar önemliymiĢ ki eğer Beyazıt‟a teslim edilmemiĢ olsaydı Osmanlı Ġran‟a kesin saldıracaktı ve Amasya anlaĢması ortadan kalkacaktı. El-sulhu‟l hayr ifadesini Ġran tarihçisi Ahmed Gafferi, Amasya barıĢ antlaĢması için kullanmıĢtır. Tarihçi Ġskender Bek Türkmen de Osmanlı zümresinden 5 gün eksik olarak Amasya barıĢ anlamasının tarihini yazmıĢtı. Tarihçi Abdi Bek Bayezid‟in tarihi hakkında üç beyit Ģiir söylemiĢtir. Beyit:
ٌایػ ین اؼ ةعؼنإت كِ ىعػ نق بهػ ؿیناذ وا َّ ٔ دِٕ ٔ كَٕٓ ٌایي ٔن ٌ ایي وا كُركهگ هت ٔا قلأا وا ٍذن آچٔ كیىیات ٌایَ اًصػ ِهيو واهرًک طُپ كِ ّک ُفیناذ یٕظ اًؼي ٍیو “Arap tarihinde 969 yılı ġaĢırtıcı bir olay Acem diyarında ortaya çıktı Bayezid ve onun evlatlarından dördünü Rumlular öldürdüler ġu muammayı ara ki onun tarihi Osmanlı zümresinde 5 gün eksiktir” 2494
. Osmanlı zümresinden beĢ gün az ibaresi El-sulhu‟l hayır anlamına geliyor ki Sultan Süleyman‟ın Bayezid‟in teslim edilmemesinden rahatsızlığını gösteriyor. Eğer onu teslim etmeseydiler Süleyman Ġran‟a saldıracaktı. Ahmet Gumi, Ġskender Bek
2494 Abdi Bek, a.g.e, “Zümreyi Osmanıyan” ebced harflara göre Hicri 974 yılı olur. Ondan beĢ azaltırsak olur Hicri 969 yılı, Miladi 1562 yılı, Ġskender Bek sadece, Osmanlı zümresinden beĢ eksik, yazıyor. Ġskender Bek, a.g.e, s. 104.
806
Türkmen, Mirza Muhammed Masum kendi kitaplarında Süleyman‟ın Bayezid‟ın zindanı olması ve ġah Tahmasb‟ı övmesi üzerine iki beyit Ģiir söylemiĢlerdir. Beyit:
یگقٌٕا قٕت ٌاٌ ٍیو ان نهـ دن كػ ٔ موػىک ٌٔهت خهکِ ِكٓػ وا یٍک كیا ٌ اٍچ اْاِ یگ قٕن ا ٕذ ؾیذ یَ هثـ قناق ٕذ دٌق یَ هٌو یقهک ٍیک ؾیذ یتهٌ ّتهٌان ٍی ق یاكػا “Ey padiĢah senin iyiliklerine karĢılık Ģükründen çıkamayız Senin adalet ve aklından halk böyle rahatlıkta olduğu için Din düĢmanlarının kinsiz kılıcıyla birer baĢtanbaĢa kaldırdın bu yaptığın iĢ yanlıĢ değildi” 2495 .
yaptığı iĢ ahlaklı değildir. Tahmasb Sultan Süleyman ve Selim‟e mektup yazmıĢtı ve Bayezid‟in affedilmesi ve bir bölgede hâkimiyet sürmesi için ısrar etmiĢti. Tahmasb çok cimri olmasına rağmen Bayezid hapse düĢtüğü zamana kadar her defasında yirmi beĢ bin tümen altın para ve çeĢitli kumaĢlardan ona vermiĢti ve altı ay onun ve ordusunun ağır hazinelerini ödemiĢti. Sultan Süleyman Amasya hâkimiyetini Bayezid‟a vermeye hazırdı. Eğer Bayezid tarafından ki ġerafettin Turan teyit etmektedir, Tahmasb‟a karĢı bir komplo düzenlenmeseydi Amasya hükümeti ona devredilirdi. Diğer açıdan bakarsak Tahmasb‟ın Sultan Süleyman‟a karĢı gösterdiği direniĢ, yirmi yıllık tahrip politikasını bu bahaneyle barıĢı sağlamıĢtır. Tahmasb ona ağır bir zarar vermiĢtir ve bu değerli barıĢı gerçekleĢmiĢtir. Bu Tahmasb için büyük bir kazançtır.
2495 Miza Muhammed Masum, Tarih-i Safeviyan, s. 41; Ahmet Gumi, s. 433; Ġskender Bek, Alemarayı Abbasi, s. 104. 807
ġerafettin Turan bize Amasya anlaĢmasının Tahmasb için kazanç ve Osmanlı için diplomatik yenilgi olduğunu anlatmıĢtır. Ayrıca iki taraf antlaĢmada kendilerine sığınanları birbirlerine teslim etme konusunda mutabık olmuĢlardı. 2496
Bu nedenle eğer anlaĢmaya uyum sağlanmasaydı Avrupa‟yı korku içinde tutan güçlü Sultan, kesinlikle Ġran‟a saldıracaktı. ġah Tahmasb bu zor süreci, Bayezid‟ın Ġran‟a gelmesi ve ölmesine kadar yaklaĢık üç yıl sürdürmüĢtür. Hatta Sultan Süleyman‟ın duygularını oğlu Bayezid‟e karĢı tahrik etmiĢ ve bu iĢi sadakatle yapmıĢtı. Hintli tarihçi Molla Ahmet Tetevi Bayezid‟in öldürülmesinden az bir süre sonra 22 yaĢındayken Ġran‟a Hikmet ve Tıp eğitim almak için geldi, bir müddet Tahmasb‟ın sarayında kaldı ve ġah Tahmasb‟ın ölümü zamanın da Ġran‟daydı. Tahmasb‟ın ölümünden beĢ yıl sonra Miladi 1582,(Hicri 989) Hint‟e döndü ve Celalettin Ekber PadiĢah sarayına girdi ve Miladi 1582 yılı (Hicri 989) yılı onun emriyle tarih kitabını yazmaya baĢladı. Fakat Tetev, Miladi 1589,(Hicri 996) yılında öldürüldüğü için onun tarih kitabını Asig Han ve diğerleri Miladi 1593,(Hicri 1000) yılında tamamladılar. Bu kitap Hicri 1000 yılında bitirildiği için, Tarih-i Alfi, diye(Arapça 1000 anlamındadır) adlandırmıĢtır. Tarihi Alfi yazarı diyor ki; “Şah Tahmasb‟ın Padişahlık zamanında halk hiçbir konuda Bayezid konusu kadar gönülsüzlük göstermemiştir” Devam ediyor; Tahmasb da onu teslim etmesinden rahatsızdı ve Tahmasb‟dan tekrarca duymuştu ki, halk benim Bayezid‟i teslim etmemden şikâyetçi
2496 Sır John Melcom, Tarih-i İran, s. 168. Melcom diyor ki, Tahmasb önce Bayezidla çok iyi davranıp muhabbet etti, ama Bayezid ve adamları uyumsuz iĢler yaptıktan sonra onun hapisine ferman verdi, çünkü Sultan Süleymanla aralarında sulh yapılmıĢtı ve birbirine mutaahittiler Bayezid‟ı babasına bıraktı anlaĢmasını yerine getirdi. Ayni eser, c. I, s. 168. 808
dolayı babası tarafından sürülmüştü, bilerek onun muhafaza edilmesinden el çektim, Zira böyle yapmasaydım Sultan Süleyman İran‟a saldıracaktı ve çıkan savaşta iki tarafta çok kayıp verecekti ve İran halkı zor durumda kalacaktı” 2497 . Her kadar Hintli tarihçi Tahmasb bu iĢi savaĢ olmaması için yapmıĢtır derse de Bayezid‟in teslim edilmesi ve onun öldürülme fermanı ki Osmanlı din adamlarının fetvasıyla verilmiĢti, hayâsız bir iĢti bunu herkes doğru bilse bu Tahmasb için iyi olmazdı. Çünkü Ġranlılar tarih boyunca dünyadaki en misafirperver insanlar olarak tanınmıĢlardı. Safevi çağında Ġran‟a gelen birçok seyyah (yaklaĢık 300 kiĢi) Ġranlılar gibi misafirperverdir demiĢlerdi. Azerbaycan‟dan Umman denizin kıyısı yer alan Çabahar‟a kadar her yerde misafirperverlikle karĢılaĢtıklarını söylemektedirler. Tahmasb‟ın yaptığı bu çirkin iĢ Ġranlıların Ģanından uzaktı. Tahmasb‟ın bu yanlıĢına rağmen Kazvin halkının taĢla Osmanlı elçilerine saldırmaları aslında halkın Tahmasb‟ın yaptığı iĢlerden rahatsız olduğunu göstermektedir. Hatta Tahmasb yanlıĢını saklamaya çalıĢsa da bu yaptığı iĢi saklayamadı. Çünkü kendi misafiriyle para alıĢveriĢi yapmıĢtı ve Selim‟in gönderdiklerine teslim ederek hepsinin katline sebep olmuĢtu.
2498 Hintlilerde Tahmasb‟ın yaptığı bu yanlıĢtan Ģikâyetçi oldular. Ebulfezl Mübarek Ekbername kitabının yazarı diyor ki ġah Tahmasb elini misafirinin kanına
2497 Gazi Ahmed Tetevi, Tarihi Alfi, Hattı Nusha, Paris Milli Kütüphanesi, Sup, P. 1326. Naklen Nasrullah Felsefi, Zendeganiye Şah Abbas‟ı Evval, Ġlmi Yayınları, c.I, I. Basım, s. 193. Tahran 1975; ġerefettin Turan, a.g.e, s. 223. 2498 Ferid Bek, a.g.e, s. 112. 809
buladı ve ona karĢılık para ve altın aldı. Bu da gösteriyor ki konu sadece Osmanlı değildir belki para ve mal için Bayezid‟i teslim etmiĢtir. 2499
Hammer Purgestal diyor ki Tahmasb‟ın bu yaptığı bu çirkinlik yani Bayezid‟i paraya karĢılık teslim etmesi Sultan Süleyman ve ġehzade Selim‟in Bayezid ve çocuklarının katli için ısrar etmesine neden olmuĢ ve bu bedbaht olay baĢka hiçbir devletin tarihinde görülmemiĢtir. 2500
Almanyalı tarihçi Roemer, ,Bayezid‟in hainliği çirkin ve nefret edilecek bir iĢ olmuĢ, ġah Tahmasb‟ın para alması da kendi adını kötülemesi manasına gelmiĢtir, der. 2501
Ġngiltereli tarihçi Ser Persi Sayks‟a göre Tahmasb misafirini satarak ne kadar aĢağılık olduğunu gösterdi. 2502 ġah Tahmasb o gariban ve vatanından uzak insanı iki yıl mektuplaĢmadan sonra Türk Sultan‟ına teslim etti ve ona karĢılık 400 bin altın sikke aldı. 2503 Ġran tarihi edebiyatı yazarı Edvard Browne Bayezid‟in teslim edilmesinin hayâsızca bir iĢ olduğunu söylemiĢtir. 2504
insani emeli hiçbir Ģekilde doğru olamazdı. Bu yaptığı hareket onun sırtına yük olmuĢtur.
2499 ġerefettin Turan, Bayezid Vaakası, s. 223; Nasrullah Felsefi, Cengi Çaldıran, c. I, s. 194. 2500
Hammer Pourgeshtal, a.g.e, s. 1255-1256 2501
Roemer, Op. Cilt. P. 284 2502
Sayks, Tarih-i İran, C. II, s. 257. 2503
Petroshefsky, Pigolosgaya da ve Digeran, Tarih-i İran, s. 486. 2504
Edward Browne, Tarihi Edebiyat-ı İran, c. 4, s. 83. |
