Annotatsiya ushbu ma’ruza matnda, mavzular haqida tushuncha, ularning tasnifi, dori preparatlarining yangi avlodlari, tibbiyot amaliyotida eng ko’p qo’llaniladigan xillari haqida axborot berilgan

Qalqonsimon bezning gormonal moddalari 
Endokrin 
kasalliklar kalkonsimon bez faoliyati o`zgarishi oqibatida kelib chiqadi.
Bu kasalliklar qalqonsimon bez gormonlari yetishmasligi va ularning oshishiga bogliq
bo`ladi. Gipertireoz ayniqsa oolalar urtasida kup uchraidi, ounda antitireoid moddalar
qo`llanadi. Qalqonsimon bez ikki turdagi gormonlarni hosil qiladi: tarkibida yod
bo`ladigan gormonlar va kalsitoninlar.
Qalkonsimon bezning yod tutadigan gormonlari hosil bo`lishi uchun yod kerak
bo`ladi. Yod organizmga suv, oziqovqat bilan tushadi va tanlab qalqonsimon bezga
o`tadi, u yerda tirozin bilan bog`lanib, monodiyodtirozin hosil qiladi. Ulardan tireoid
gormonlar — tiroksin va triyodtironin hosil bo`ladi va tireoglobulin oqsili tarkibida
kalkonsimon bez follikulalarida to`planadi. Proteolitik fermentlar tufayli tireoglobulindan
tiroksin ajralib qonga o`tadi. Bu jarayonlarni gipofiziold bo`limining AQTG gormoni
boshqaradi.

---

Qalqonsimon bez gormonlari asosiy moddalar almashinuvini, kislorodning

to`qimalarda o`zlashtirilishini, oqsillar, yog`lar va uglevodlar almashinuvini yaxshilaydi.
Siydikda azotli mahsulotlar, siydik kislota, ammiak va kreatin miqdori ortib boradi,
jigarda glikogen, qonda xolesterin kamayib boradi. Gormonlar yosh organizmning o`sish
va ulg`ayish jarayonlarini, nerv sistemasi qo`zgaluvchanligini,
yeadrenalin
va
adrenopozitiv moddalarga ni'sbatan sezuvchanligini oshiradi. Puls tezlashadi, odam ko`p
terlaydi, qon bosimi ko`tariladi, miya, buyrak, teri tomirlarida qon aylanishi oshib boradi.
Gormonlar miya, suyak to`qimalari va boshqa a`zolar va usullarning tiklanishiga ta`sir
ko`rsatadi. Bolalarda gormonlar yetishmovchiligida kreatinizm hosil bo`ladi, kattalarda
moddalar almashinuvi susayadi, aqliy va jismoniy mehnat qobiliyati kamayadi, bemor
ruhan eziladi, to`qimalarda shishlar paydo bo`ladi, yurak faoliyati o`zgaradi, bu holat
miksedema deb ataladi. Triyodtironin va tireoidin o`rinbosar davo uchun bolalar
kretinizmida, kattalar miksedemasida qo`llanadi. Tireoidin asosiy modda almashinuvi
susayganda va semizlikda qo`llanadi. Moddalar miqdori oshirilsa, bemor qo`zg`aluvchan
bo`lib qoladi, ko`p terlaydi, ozib ketadi, taxikardiya, tremor paydo bo`ladi. Agar suvda,
ovqatda yod miqdori kamayib ketsa, oddiy yoki endemik buqoq paydo bo`ladi.
Gormonlar yetishmovchiligi tufayli qalqonsimon bez o`z faoliyatiii oshiradi, to`qimalar
gipertrrfiyaga uchraydi, bez hatto 20—30—50 barobar kattalashib boradi. O`zbekistonda
endemik o`choqlar Farg`ona vodiysida, Ko`konda ko`p tarqalgan, bu yerdagi suvda yod
kam bo`lgan. Katta ekspeditsiya ishlari, ommaviy profilaktika tadbirlari tufayli ichimlsh<
suvga, tuzga yod qo`shilgan endemik o`choqlar, buqok kasalligi ancha kamaygan.
Antitireoid moddalar. Yod, diyodtironin, kaliy perxlorat merkazolil. Bu moddalar
qalqonsimon bez faoliyati oshganda — giperfunksiyada ko`llanadi. Giperfunksiyada
tireoid gormonlar ko`p ishlanib chiqadi, organizm tiroksin bilan zaharlanadi—
tireotoksikoz kasalligi paydo bo`ladi. Bu kasallikda asosiy moddalar almashinuvi,
qo`zg`aluvchanlik ortadi — nevroz, taxikardiya ro`y beradi, og`ir holatlarda ko`z
chakchayadi, tremor paydo bo`ladi.
Antitireoid moddalar ta`sir mexanizmi bo`yicha 3 turga bo`linadi:
1.Tireotrop gor.mon hosil bo`lishini kamaytiradigan moddalar: yod, diyodtirozin.
Bular me`daichakdan qonga yaxshi so`riladi, gipofizning tireotrop gormoni hosil
bo`lishini, ajralishini kamantiradi, qalqonsimon bez kichrayadi. Moddalarning biologik
faolligi kamroq, shuning uchun boshqa antitireoid moddalar bilan birga ko`llanadi.
2. Yodning qalqonsimon bezga o`tishiga to`sqinlik qiladigan modda — kaliy
perxlorat. Bu modda anionlari o`lchami yod anionlari o`lchamiga teng, shuning uchun
qalqonsimon bez yod anionlari o`rniga kaliy perxlorat anionlarini o`ziga tortib oladi,
gormonlar ishlanib chiqishi izdan chiqadi. Bu modda tireotoksikozda qo`llanadi,
zaharliligi kam.
3. Qalqonsimon bezda tireoid gormonlar hosil bo`lishini kamaytiradigan moddalar
— merkazol i l . Bu modda yodidlarning oksidlanishiga, yod hosil bo`lishiga, tnrozinning
yodlanishiga to`sqinlik kiladi. Ichish uchun tayinlanadi. Merkazolil ancha faol modda.
Nojo`ya ta`sirlari: leykopeniya, agranulotsitoz, qalqonsimon bez hajmi kamayadi.
Merkazolilni homilador va emizikli ayollarga qo`llash man etiladi, chunki bu modda
platsenta to`sig`idan oson o`tadi, ona suti orqali bolaning rivojlanishiga ta`sir ko`rsatadi,
keyinchalik bolada kretinizm paydo bo`lishi mumkin. Tireotoksikozni davolashda
radioaktiv yod ham qo`llanadi. r* nurlari kalqonsimon bez hujayralarini destruksiya
qiladi, ta`siri 1—3 oydan keyin boshlanadi. Nurlanish mikdori oshsa, mikseda xolatlari
paydo bo`lishi mumkin.

---

Kalsitonin. Bu modda qalqonsimon bezning alohida hujayralarida hosil bo`ladi.

Kalsitonin organizmda kalsiy almashinuvini boshqarib boradi. Asosan suyaklar
dekalsifikatsiyasiga to`sqinlik qiladi, qonda kalsiy mikdori kamayadi, paratgormonning
qaramakarshi moddasi hisoblanadi. Qalsitonin kalsiyning me`daichakdan so`rilishiga va
buyraklardan chiqib ketishiga ta`sir ko`rsatmaydi. Kalsitonin giperkalsiomiyada,
suyaklardan kalsiy qochganda, gipervitaminoz O; osteoporozlarda (glyukokortikoidlar
uzoq muddat mobaynida qo`llanganda), nefrokalsinoz, ginerparatireoidizmda qo`llanadi.
Kalsitonin kalsitrin tarkibida ham mavjud.
Kalsitoninni qo`llashni astasekinlik bilan to`xtatish lozim, chunki bu modda uzoq
muddat qo`llanganda endogen kalsitonin kamayadi. Rivojlanayotgan yosh organizm
kal`sitoninga nisbatan juda sezgir bo`ladi, shuning uchun bu moddalar bolalarga
ehtiyotlik bilan qo`llanishi lozim.