Anorganik kimyo

Ichki sferadagi  neytral  molekulalar yoki  ionlar,  ya’ni ligandlar 

sekin-asta  boshqa  ligandlarga  almashinishi  mumkin.  Masalan: 

[C o(N H

3

)

6

]Cl

3

  molekulasidagi  ammiak  N 0 2~  ionlariga  alma- 

shinishidan  [ C o (N H ,) ,N O ,] C l2,  [C o (N H

3

)

4

C l ( N 0

2

)]C l, 

K[Co(NH

3

)

2

( N 0 2)4],  K

3

[C o (N 0 2)6]  lar  hosil  bo'ladi.

Bunda  kompleks  birikma  ichki  sfera  zaryadi  3+  dan  3-  ga 

o'zgaradi.  [C o(N H 3)6]3+  dan  [C o (N 0 2)6]3‘ga  aylanadi.

12.2.  Kompeks  birikmalaming  nomlanishi

Kompleks  birikmalarda  tuzlarga  o'xshash  dastlab  kation, 

so'ngra anion nomlanadi. Agar ligandlar bir necha marta takrorlansa 

grekcha  di(2),  tri(3),  tetra  (4),  penta(5),  geksa(

6

)  so'zlari  qo'lla- 

nilib,  awal  manfiy  zaryadli  ligandlar,  keyin  neytral  ligandlar 

o'qiladi.

Manfiy zaryadli ligandlar oxiriga «о» qo'shimchasi qo'shiladi. 

F-   —  ftoro,  Cl-   —  xloro,  Br-   —  bromo,  I-   —  iodo,  C N ”  — 

siano,  S 0 42'  —  sulfato,  S

2

 0  32-  —  tiosulfato,  C 0

32

  —  kabonato, 

CH

3

COO~  —  asetato,  OH-   —  gidrokso,  -O -O -  —  perokso, 

H-   gidrido  va  hokazo.  Neytral  ligandlar suv  —  akva,  ammiak  — 

ammin,  CO—karbonil,  NO—nitrozil,  I,—iodo,  S—tiova hokazo.

Kompleks  birikmalar  kompleks  ion  zaryadiga  qarab  kation, 

anion va neytral komlekslarga bo'linadi.

Kation  komplekslami  nomlashda dastlab ligandlar soni va nomi 

o'qilib, so'ngra kompleks hosil qiluvchining o'zbekcha nomi o'qiladi

H O O C -

CH,COOH

va qavs ichida uning valentligi yoki oksidlanish darajasi ko‘rsatiladi. 

Ligandlarni  nomlashda  aw al  anion,  so'ngra  neytral  ligandlar va 

oxirida  tashqi  sfera  ionlari  o'qiladi.  Ular  ikki  so'zni  hosil  qiladi, 

masalan,  [Cu(NH

3

)

4

]S 0

4

  —  tetramminmis  (II)  sulfat;

[Pt(NH

3

).ClJCl

3

 — xloropentaamminplatina (IV) xlorid;

[Co(NH,)

5

Br]S0

4

 — bromopentaamminkobalt  (III)  sulfat.

Agar markaziy atom o'zgarmas oksidlanish darajasiga ega bo'lsa, 

(Ag,  Al,  Mg,  Zn)  uning  valentligi  ko'rsatilmasa  ham  bo'ladi: 

|Ag(NH

3

)J N 0 3diamminkumush nitrat; 

[Al(H

2

0 )

6

]Cl3geksaakvaaluminiy xlorid.

Anion  komplekslarni  nomlashda  dastlab  tashqi  sfera  kationi 

o'qilib, so'ngra ligandlar soni va nomi o'qiladi.  Oxirida kompleks 

hosil qiluvchining lotincha  nomiga - at qo'shimchasi qo'shiladi va 

oksidlanish darajasi ko'rsatiladi. Anionlami nomlashda dastlab oddiy 

anion,  keyin  esa  ko'p  atomli  anionlar aytiladi.  Masalan: 

K[Ag(CN)2l  — kaliy disianoargentat;

K

3

[Fe(CN)J  — kaliy geksasianoferrat (III);

K

4

[Fe(CN)6] — kaliy geksasianoferrat (II);

H[CuCl2J — vodorod dixlorokuprat  (I);

K

3

[Be(OH)4| — kaliy tetragidroksoberillat (II);

Na[BiJ4| — natriy tetraiodovismutat (III);

(NH

4

)

2

[Pt(OH)

2

Cl4l — ammoniy tetraxlorodigidroksoplatinat (IV);

Ba[Cr(NH

3

)

2

(SCN)4]2— bariy tetrarodanidodiamminxromat  (III).

Neytral  kompleks  birikmalarni  nomlashda  dastlab  ligandlar 

soni  va  nomi  o'qilib,  songra  markaziy atom o'qiladi,  lekin  uning 

valentligi  yoki  oksidlanish  darajasi  ko'rsatilmaydi.  Neytral 

komplekslar bir so'z bilan nomlanadi.Masalan:

[Cr(H

2

0 )

3

P04]  — fosfatotriakvaxrom;

[Cu(NH

3

)

2

(SCN)2] — dirodanidodiamminmis;

[Fe(CO)5]  — pentakarboniltemir;

[Pt(NH

3

)

2

Cl4] — tetraxlorodiamminplatina.

12.3.  Kompleks  birikmalaming  molekular 

tuzilishini  aniqlash

K o m p lek s  b ir ik m a la m in g   tu zilish in i  bir  n e c h a   usul  b ila n  

an iq lash   m u m k in .

A lm a sh in ish   r e a k siy a si  o rq a li  q u y id a g i  k o m p le k s la r n in g  

tu zilish i  an iq lan gan:

C o C l

3

- 5 N H

3

  b irik m aga   sovu q   h old a  k u m u sh   n itrat  t a ’sir 

ettirilsa  2  m o l A g C l  c h o 'k a d i.  Bu  esa  k om p lek s b irikm a  form u lasi 

[ C o ( N H

3

),C1]C1

2

  b o 'lish i  m u m k in ligin i  ko'rsatad i.

Tarkibida  1  m o l  P tC l

4

 

6

N H

3

 tutgan eritmaga ortiqcha m iqdorda 

A g N 0

3

  eritm a sid a n   q o ‘sh ilsa,  4  m o l  A gC l  c h o ‘k m aga  tu sh gan . 

D e m a k ,  h a m m a   C l-   ion lari  tashqi  sferada joylash gan : 

[P t(N H

3

)

6

]Cl

4

  о   [P t(N H

3

) J 4+  +  4C1- 

geksaaminplatina  (IV)  xlorid

Agar C rC l

3

-6 H 20   eritm asiga ortiqcha A g N 0

3

  q o 'sh ilsa ,  3  m o l 

A g C l  ch o 'k m a g a   tu sh g a n .  D e m a k ,  k o m p lek s  q uyid agi  form u laga 

ega:

[Cr  (H

2

0 )

6

]C1

3

  о   Cr(H

2

0 ) 61+ +  3C1- 

geksaakvaxrom(III)  xlorid

PtC l

4

-2 N H

3

  eritm a sig a   kum ush  nitrat  er itm a sid a n   q o 'sh ilsa , 

c h o 'k m a   h o sil b o 'lm a y d i,  ch u n k i  xlor  io n la rin in g   h a m m a si  ich ki 

sferada joylash gan.

[ P t ( N H

3)2

  C1J  d iam in tetraxlorop latin a  -n ey tra l  k om p leksd ir.

P tC l/2 K C l  eritm asid a  ham   kum ush  nitrat  ta ’siridan  c h o 'k m a

ч

h o sil  b o 'lm a g a n .  D e m a k ,  b arch a xlor  ionlari  ich k i  sferadadir: 

K JP tC lJ  =   2K+  +  [P tC lJ

2 

kaliy geksaxloroplatina (IV)

B u n d a n  ta sh q ari,  k om p lek s  b irik m a la m in g  tu z ilish in i  m olar 

elek tr o 'tk a zu vch a n lik   (ц )  va  rentgenstrukturaviy tah lil  orqali  ham  

an iq lash   m u m k in .

1

  m ol  m od d a eritm asin in g elektr o'tk azu vch an lig i  m olar elektr 

o'tk azu vch an lik  d eyiladi.  U n in g  birligi  O nr'-srr^m ol

' 1

  g a te n g .

ц  —  q iy m a ti  500  b o 'lish i  (2 6 -ja d val)  uni  tarkibidagi  ionlar 

so n i  5  ta  ek a n lig in i  k o'rsatad i.  [P t (N H

3

)

6

]Cl^  yoki  K J ( F e ( C N ) 6]

—  sh u   fo r m u la g a   ja v o b   b e r a d i.  [ P t ( N  H

3

)

5

C1]C 1

3

  d a   y o k i 

[ C r ( H ,0 )

6

]C l

3

  da  ionlar  son i  4  p.—4 0 0   ga  ten g .  K

2

[P tC l4]  dan 

[ P t ( N H

3

)

2

C l4]  ga  o ‘tgan  sari  ц —  n in g  q iym ati  k am ayib   b o 'ra d i.

26-jadval

B a ’zi  k om p lek s  b irik m alam ing  m olar  e le k tr   o ‘tk azu vch an lik   q iym ati

Kompleks  birikma

H osil bo'ladigan 

ionlar  soni

M olar elektr  o ‘tkazuvchanlik, 

O nr1 ■ sm2  mol-1  (ц)

[Ag(NH3)3]Cl

2

1 0 0

K

2

[PtCl,]

3

250

lCr(H,0)

6

]Cl

1

4

400

K

4

|(Fe(CN)fJ

5

500

K o'pin ch a  kom pleks birikmalar tuzilishini aniqlashda bir necha 

usullar  q o 'lla n ila d i  va  ular  b ir-b irini  t o ‘ldiradi.  M a sa la n ,  m olar 

elek tr  o ‘tk a z u v c h a n lik   orqali  P C l.  R e C l

5

  (P -fo s fo r ;  R e -r e n iy ) 

kom p leksid a  ikkita  ion  borligi  aniqlangan.  Shu asosda birikm aning 

form ulasi  [P C l

4

]+[R eC l6]~  deb  tax m in   q ilin g a n ,  shu  m o d d a n in g  

in fr a -q iz il  sp ek trin i  o lish   an a  s h u n d a y   fo r m u la   t o ‘g ‘r ilig in i 

tasdiqlagan.

K om p lek s birikm alam ing krioskopik  usulda  m olek u lar m assa­

sini  eritm ad a  aniqlash  orqali  tu zilish in i  tasdiqlash  keng  ishlatiladi. 

B u  m od d alarn in g  infra-q izil,  u ltra-b in afsh a,  elek tron  spektrlarini 

h am d a yad ro-m a gn it  rezonans usuldagi tekshiruv usullarini  q o 'lla- 

n ilib   m olek u la r tu zilish i  yanada  oyd in lash tirilad i.

A y n iq sa  in fra-q izil  spektrda  ad ab iyotlar  ta h lili  birikm alarda 

qanday koordinatsiya yuzaga kelganini  h am  aniqlab berishi  m um kin. 

M asalan ,  nitrit  io n id a   k oord in atsiya  k islorod   a to m i  orqali  sod ir 

b o ‘lsa  in fra -q izil  spektrda  1460  s m

' 1

  va  1065  s n r

1

  x o s  b elgilar 

k u zatilsa,  agar  koordinatsiya  a zot  orq ali  b o 'lsa   14 30 ,  1315  va  825 

s m

-1

  da  yu tilish   m anbalari  kuzatiladi.

R e n tg en o stru k tu ra v iy   u su ld a  k o m p le k s  b irik m a larn i  tah lil 

qilish  u ch u n   k om p ek s birikm asini  a n ch a g in a   katta  kristali  olingan  

b o 'lis h i  kerak.  S h u n d a  kristall  m o d d a d a   jo y la sh g a n   a to m   va 

m o le k u la la m in g   joylan ish   tartibini  an iq lash   m u m k in.

K om p lek s h osil q ilu vch i  ionn in g koord in atsion  so n i 

0

‘zgarm as 

q iym at  e m a s,  ayn i  ligan d n in g  tabiatiga  b o g 'liq ,  u n in g   elektrik 

xossalari  b ila n   b elgilan ad i.  B u n d an   tash q ari,  k oo rd in a tsio n   so n  

ayni  kom pleks hosil qiluvchi va ligandning agregat  holatiga,  k onsen­

tratsiyasiga va  ular orasidagi ta ’sirga  h am  b o g ‘liq.

12.4.  Kompleks  birikmalaming  turlari

K o m p lek s  birikm alar quyidagi  turlarga  boMinadi:

1. 

Ammiakatlar 

—  ularda  ligandlar  rolid a a m m ia k  va  am in lar 

ishtirok etadi:

[C u(N H

3

)

4

] S 0 4,  [A g(N H

3

),]Cl,  [N i(N H

3

)

4

] S 0 4,  [C o(N H

3

)

6

]Clr

Q uyida  g ek sa a m m in k o b a lt(III)  va  k o o rd in a tsio n   so n  

6

  b o ‘l- 

gan d a k om p lek sla rn in g   fazoviy tu zilish i  keltirilgan  (2 3 -r a sm ).

NH,

23-rasm.

  Koordinatsion son  6 bo‘lgandagi amminlarning tuzilishi.

2. 

Akvakomplekslar 

—  ligand lar  v azifasin i  suv  m o lek u lasi 

o ‘taydi.

[C o (H ,0 )

6

]Cl

3

 — geksaakvakobalt  (III) xlorid 

[A1(H

2

0 )

6

]C1

3

  — geksaakvaaluminiy  (III)  xlorid 

[C r (H ,0 )

6

] ( N 0 3)3— geksaakvaxrom(III)  nitrat 

[C o(N H

3

)

6

]Cl

3

 — geksaamminkobalt(III)  xlorid

Ba’zi kristall  h olid agi  akvakom plekslar tarkibiga  krLstallizatsiya 

suvi  ham   kiradi.  K ristallizatsiya  suvlari  b o ‘sh  b o g ‘lan gan i  u ch un  

qizdirilsa chiqib  ketadi.

[Cu(H

2

0 )

4

] S 0

4

  H 20  — tetraakvamis (II)—sulfat gidrati 

[Fe(H

2

0 )

6

] S 0

4

  H

2

0 —geksaakvatemir (II)—sulfat gidrati.

3.  Asidokomplekslar 

—  ligandlari  k islota   q o ld ig ‘i  b o 'lg a n  

k o m p le k s birikm alar:

K

4

[F e(C N )6]  —  kaliy geksatsianoferrat  (II)

K

2

[P t(N 0 2)J  —  kaliy geksanitritoplatinat  (IV)

U larn in g tarkibi  q o 'sh a lo q  tuzlarga  o'xshayd i:

K

4

[Fe(CN)J 

Fe(CN),-4KCN 

K

3

|F e(C N )J 

Fe(C N )‘-3KCN 

K JPtC lJ 

PtCl

4

-2KCl

K2[PtClJ 

PtCl,-2KCl

4. Kompleks kislotalarda 

tashqi  sferada  vod o ro d   ion i  bo'ladi:

H

2

[SiF6]  — geksaftorosilikat kislota 

H

2

[CoCl4]  —  tetraxlorokobaltat  kislota 

H

2

[PtCl6]  — geksaxloroplatinat  kislota

5. Gidroksokomplekslarda 

ligand gidroksil  io n id a n   iborat:

N a

2

[Sn(OH)4l  —  natriy tetragidroksostannat  (II) 

N a

3

[Al(OH)fil  —  natriy geksagidroksoaluminat  (III) 

Na[Al(H

2

0 )

2

( 0 H ) 4]  —  natriy tetragidroksodiakvaaluminat  (III)

6. Siklik yoki xelat kompleks birikmalar. 

U lar tarkibida ikki va 

k o 'p   d e n t a n t li   lig a n d la r   b o 'l a d i .  M a s a la n ,  e t i l e n d i a m i n  

[ C u (N H

2

C H

2

C H

2

N H

2

)

2

]C l

2

  va  g lisin n in g   m is 

(II) 

b ila n   h o sil 

qilgan   k om p lek s  birikm alari  (2 4 -  rasm )  ana  sh u   kom plekslarga 

m isol b o'la oladi:

C u(O H

)2

  +  2 N H

2

C H 2COOH  =   [C u(N H

2

C H

2

- C O O ) 2]  +   H20  

Siklik yok i xelat  k om p lekslar oksalatlardan  h am   h o sil bo'ladi:

y 0 - C = 0

 

N H

2

- C H

2 

Me 

j 

j 

(En)

X 0 - C = 0  

N H

2

- C H

2

24-rasm.

  Dietilendiaminomis  (II)  va diglismatomis  (II) komlekslarining 

hosil  bo'lish  sxemasi.

K

3

[Fe(C

2

0 4) 3]  —  kaliy trioksalatoferrat  (III)

[Pt(En)

3

]Cl

4

  —  tri(etilendiamin)platina (IV)  xlorid

Trilon  В  - etilendiamintetrasirka  kislotaning natriyli tuzi  mis 

bilan kompleks birikma hosil qiladi:

Xelat kompleks birikmalar analitik kimyoda  ishlatiladi.  Xelat 

komplekslar  organizmdan  og‘ir  metallarni  olib  chiqib  ketishda 

amaliy ahamiyatga ega (25-rasm).

25- rasm.

  Trilon В asosidagi xelat komplekslarning H g24  ionlarining 

ushlab qolishi va  organizmdan  olib chiqib ketishi.

Kompleks  hosil  qiluvchi  ionlar  o‘rnida  metallmaslar  bo‘lgan 

birikmalar. 

Bunday  birikmalar juda  ham  ko‘p.  Kompleks  hosil 

qiluvchi  ionlar  sifatida  quyidagi  metallmaslarni  olish  mumkin: 

azot,  bor,  kremniy,  kislorod,  fosfor,  iod  va  boshqalar.  Masalan, 

[NHJC1  —  ammoniy xlorid,  [N

2

HJC1

2

  — gidrazin digidroxlorid, 

[NHJOH  —  ammoniy gidroksid,  N a[B FJ  —  natriy tetraftorbo- 

rat,  N a[BH J  —  natriy  tetragidroborat,  H

2

[SiF6]  —  vodorod 

geksaftorosilikat,  [H

3

0 +|  —  gidroksoniy ioni,  H [PF6]  —  vodorod 

geksaftorofosfat,  K[I3]  —  kaliy triyodat,  K[I5]  —  kaliy pentayodat 

va hokazo.

Н О О С - Г Я

CH.—CH.

C H .-C O O H

о

Г\

Kompleks birikmaning ichki va tashqi  sferalarining barqarorligi 

bir-biridan keskin farq qiladi.  Kompleks birikmalarda tashqi sferada 

turadigan  ionlar  elektrostatik  ta’sir  kuchlari  orqali  bog'langan, 

shuning uchun suvli eritmalarida ichki va tashqi sfera ionlariga to'la 

dissotsiatsiyalanadi:

[C u (N H

3

) J S 0

4

 =   [C u (N H

3

) J 2+  +   SO ,2- 

K

4

[F e(C N )J  =   3K-  +   [F e (C N )J 3_

Ichki sferadagi  ligandlar markaziy atom bilan kuchli  bog'lan­

gan  bo'lib,  ular  kuchsiz  elektrolitlarga  o'xshab  oz  miqdorda 

dissotsiatsiyalanadi:

[C u (N H

3

) J 2+  =   Cu2+  +   4 N H

3 

[Fe(CN)J3- =  Fe3+ + 

6

CN~

Kompleks ionning dissotsiatsiyasiga massalar ta’siri qonunini 

tatbiq  etish  mumkin:

=   [Cu2+]  [N H

3]4

 

_   [Fe3+]  [C N

' ] 6

^  

{[C u (N H

3

)

4

f +} 

be4

 

{[F e(C N )6]3-}

Kompleks  hosil  qiluvchi  ion  va  ligandlar  konsentratsiyalari 

ko'paytmasining kompleks ion konsentratsiyasiga nisbati beqarorlik 

konstantasi  deyiladi.  Beqarorlik  konstantasining  qiymati  qancha 

kichik  bo'lsa,  kompleks  birikma  shuncha  barqaror  bo'ladi  (26- 

jadval).  Beqarorlik  konstantasi  qiymatiga  ko'ra  eng  barqaror 

kompleks  birikma  sifatida  [Co(NH

3

)

6

]Cl

3

  va  K

3

[Fe(CN)6]  olsa 

bo'ladi.  Kumushning  komplerks  birikmalari  ichida  eng  barqarori 

[Ag(CN)2]- ,  eng beqarori  esa  [A g(N 02)2]~  ekan.

26-jadval