Anorganik kimyo

2-10-3

2-10  6

2-1 0 4

1 • IO4

В

3 - 1 0 4

5 - 1 0 4

5-10-*

1 - 1 0 4

M O 5

Li

5 ■

 10"3

3-10 3

1,5-1 0'5

1  10 5

I - 10-4

I

3-10-5

5  1 0 4

M O '6

1 1 0  s

©

I

p

M o

1,5-10-2

ЗЧО"

1 ■

 1 0 7

2 - 1 0 5

10-6—10 5

As

5-10-4

4 - 10'4

1,5-1 O'6

3 - io -5

IO-6—1 0 5

Br

1

О

2-10-4

7-1 0°

—

1 - 1 0 4

Se

6 ’ 1 0 5

1 • 10-6

4 -1 0'7

1 ■

 1 0 7

—

Hg

7-10-6

1  10'6

з -io-9

M O -7

о

T

о

Ag

1 1 0   s

—

io-9

—

3 - 10-6- 5 - 1 0 5

A u

5-10-7

—

4 1 0   10

—

M 0 - 7

T ab iiy  tan lan ish   natijasida  tirik  organ izm larn in g  a so sin i  6  ta 

ele m e n t  tashkil  qiladi:  u g le ro d ,  k islorod ,  vod o ro d ,  a zo t,  fosfor, 

va  oltin gugu rt.  B u  elem en tla r  o rg a n ogen lar  deb  ataladi.

U la rn in g   o rgan izm d agi  m assa  u lu sh i  97,4%   ni  tashkil  etadi.

S h u b h a s iz ,  e n g   m u h im   o r g a n o g e n   u g le r o d d ir .  U g le r o d  

m u stah kam  k ovalent b og'lar h o sil  qilish  xossasiga ega.  K islorod va 

v o d o ro d   organ ik   b irik m a la m in g   o k sid lo v ch ilik   va  q ay ta m v ch ilik  

x o ssa la r in i  m u ja ssa m la sh tira d i.  B io m o le k u la d a g i  k islo r o d   va 

v o d o r o d n in g   n isb a ti  m o d d a n in g   d isp ro p o rsia la n ish g a   va  tirik 

o rg a n izm   m u h iti  b o 'lm ish   suv  b ilan   ta ’sirlashish ga  m o y illig in i 

b elgilayd i.  O rganogenlar  su vda  yaxsh i  eriyd igan   birikm alar  h osil 

qiladi.  Bu ularning oiganizm d a konsentrlanishiga im koniyat yaratadi.

O rgan ogen lar  va  b a ’zi  m eta llar  h a m   (tem ir,  m ag n iy)  turli 

xil  b o g 'la r  h o sil  q ila  o lad i.  B u  esa  tirik  organ izm d agi  b io m o le - 

k u la la m in g  tu rli-tu m a n  b o 'lis h ig a  o lib  k eladi.

13.2.  Odam  organizmida  makro-  va  mikroelementlar

O dam   organizm idagi  k im y oviy  elem en tla m i sinflarga ajratish- 

ning bir n ech a  turlari mavjud. V .I.V em ad skiy kim yoviy elem en tlam i 

tirik o rgan izm d agi  m assa u lushlariga b in o a n  quyidagi u ch   guruhga 

b o 'ld i  (28-jad val):

28-jadval

O d a m  org an izm id ag i kimyoviy  e le m e n tla rn in g  m iqdori

Elementlarning massa ulushlari,  %

Kimyoviy  elementlar(  mass.  %)

10 va undan  ko‘p

0(62),  C(21),  H(10)

1 -1 0

N(3),  Ca(2),  P (l)

0,01- 1,0

K(0,23)S(0,16), 1(0,1),  a 0,08),Mg(0,027)

io-3—10-2

Fe(0,01)

10^—103

Zn,Sr

10-5—10°

Cu,Co,Br,  Cs,  Si

T

о

7«I

О

I

о

т

о

Mn,  V,  B,  Cr,  Al,  Ba

р

о 1

Mo,  Pb,  Ti

10-**—10-5

Be,  Ag

10-7- 10-5

N i,G a,  Ge,  As,  Hg,  Bi

Ю-’- Ю -6

Th

IO-'2—10i

Ru

—  makroelementlar. 

U la r n in g   o r g a n iz m d a g i  m a ssa   u lu sh i 

IO'2  %  dan  yuqori.  U larga  О ,  H ,  C ,  N ,   P ,  S,  C a,  M g ,  N a ,  К  va 

Cl  kiradi;

—  mikroelementlar. 

U la r n in g   o r g a n iz m d a g i  m a ssa   u lu sh i 

10  5  %  dan  10‘2  %  g a ch a  boradi.  B u  elem en tlarga  F e,  I,  C u,  A s,

F ,  Br,  Sr,  B a,  C o  kiritiladi;

—  ultramikroelementlar. 

U la r n in g   o r g a n iz m d a g i  m iq d o r i 

10  3  %  dan  kam   b o'lad i.

B u  e le m e n tla r g a   H g ,  A u ,  U ,  T h ,  R a  k ab i  e le m e n tla r  

tegishlidir.

H ozirgi paytda ultram ikroelem entlarni  h am   m ik roelem en tlar 

ju m lasiga kiritilm oqda.  28-jadvalda od am   organizm idagi  kim yoviy 

elem en tla rn in g   m assa  ulushlari  k eltirilgan .B u n d ay  sin flash   o rga­

n izm d agi  k im yoviy elem en tlarn ing  faqat m iqdorinigina  ifodalaydi, 

lek in   ularning  b io lo g ik  ah am iyatin i  k o'rsatm aydi.

V.V.  K ovalskiy  k im y o v iy   elem en tla m i  ularning  h a y o t  u ch u n  

m u h im lig i jih atid an   u ch   guruhga  b o ‘ldi:

—  h ayot u ch un   eng  zarur elem en tlar.  U lar o d a m   organ izm id a 

d o im o   m avjud.  U la r  ferm entlar,  go rm on lar,  vitam in lar  tarkibiga

kiradi:  С ,  H ,  N ,  Р ,  S,  С а,  M g ,  N a ,  К ,  C l,  I,  F e,  M n ,  C u , 

C o ,  Z n ,  M o ,  V .  B u  elem en tla rn in g  yetish m a slig i  kishi  o rg a n izm i 

faoliy a tin in g  b uzulish iga olib   keladi;

—  aralash  elem en tlar.  U la r  o d a m  va  h ayvon   o rg a n izm id a   har 

d o im  bor,  ularning b io lo g ik  ah am iy ati  to ‘la o ‘rganilgan em as:  G a , 

S b ,  Sr,  Br,  F ,  B,  B e,  L i,  S i,  S n ,  C s,  A l,  B a,  C e ,  A s,  P b, 

R a,  B i,  C d ,  N i ,  T i,  A g,  T h ,  H g ,  U ,  Se.

—  o d a m  va  hayvonlar o rg a n izm id a  top ilg a n ,  lek in  m iq d ori  va 

b io lo g ik   ah am iya ti  a n iq la n m a g a n   elem entlar:  S c ,  TI,  In ,  L a,  Pr, 

S m ,  W ,  R e,  T h  va  boshqalar.

Turli x il hujayra va o rg a n izm la m in g  tu zilishi  va h a y o t faoliyati 

u ch u n   zarur  b o ‘lgan   e le m e n tla m i  b io g e n   elem en tla r  d eyila d i.

B io g e n   elem en tla rn in g   a n iq   so n in i  k o'rsatish   h o zirg i  vaq td a 

ju d a  m u sh ku l  ish,  ch u nk i  ju d a  o z   m iq dorda  b o 'la d ig a n   m ik ro - 

elem en tla rn i  an iq lash ,  ularnin g  b io lo g ik   ah am iyatin i  k o ‘rsatish 

nih oyatd a  murakkabdir.  H ozirgi p aytd a 24  ta elem en tn in g  b io lo g ik  

aham iyati t o ‘la aniqlangan b o ‘lib,  bu elem entlarga yuqoridagi h ayot 

u c h u n   zarur  elem en tla r  va  aralash  elem en tla r  kiradi.

13.3.  Odam  organizmida  biogen 

elementlarning  joylanishi

O dam   organizm ining t o ‘qim alarida va a ’zolarida  makro  ham da 

m ik ro elem en tla r  turli  m iq d o rd a   t o ‘p lan ad i.  K o ‘p ch ilik   m ik r o ­

elem en tlar suyak, jigar va m uskul  t o ‘qim alarida y ig ‘iladi.  B u a ’zolar 

o rg a n izm n in g   m ik ro elem en tla r  sa q lo v c h i  zaxiralari  h iso b la n a d i.

E lem en tla r  m a ’lu m   a ’z o g a   n isb atan   m o y illik   ko'rsatadi  va 

ularning konsentratsiyasi yuqori bo'ladi.  M a ’lumJki,  rux —  o sh q o zo n  

o sti  b e z id a ,  y o d   q a lq o n sim o n   b e z d a ,  ftor tish   em a lid a ,  a lu m in iy , 

m ish yak,  v an n a d iy  so c h  va tirn oq lard a,  k ad m iy ,  sim o b ,  m o lib d e n  

buyrakda,  qalay ich ak  t o ‘qim alarida b rom ,  m aigan es,  xrom  g ip o fiz  

b e z id a   y ig ‘iladi.  B a ’zi  m a k ro -  va  m ik ro ele m en tla rn in g   o d a m  

organ izm id a joylan ish i  2 9 -ra sm d a  keltirilgan.

O rganizm da m ik roelem en tlar b o g 'lan gan  h old a h a m   erkin  ion  

h o lid a   h a m  u ch rayd i.  K rem n iy,  a lu m in iy ,  m is va  titan  b o sh   m iy a  

t o ‘qim alarida oqsil  komplekslari tarkibida,  marganes esa ion shaklida 

b o'lish i aniqlangan.

soch 

Al,  As.  V

dentin  va  tisli  emali 

(ЖМ£,Ғ 

"  

lish 

1 0

‘qimasi 

Ca. P

miya

N a.M g .K

ацюГи 

Zn.Br.Mn.Cr 

ko'z  suyuqligi 

Sa

qalqonsimon  bez 

I.Zn.Br

ko'nclaU.ng 

larg‘il  muskullar

l.i.Mg.K. 

musku]

Li. Mg, К 

suvak  lo'qimn

Na.CarM g .K ,P ^  

qon 

^   /

T e .n a .U C a A

jignr

Li.Se.Mo.Zn, 

Cajng.K.Cu

isliqo/on  ti^ii  he/i 

Mg

buyniK 

Li.Sc,C?,Na,Mg. 

К.МоЛ cl.Mu

oiqn  rmyya  suyiq.ici 

Na

hizm   shirisi 

Nh

iinsiv  bc/lar

Zn,  Br

29-  rasm.  Odam  organizmida kimyoviy elementlarning  tarqalishi.

V o d o ro d  va kislorod  m akroelem entlardir.  U lar o d a m   o rg an iz­

m ida  o ‘rtacha  65%  ni  tashkil  q ilad igan   suv  tarkibiga  kiradi.  Suv 

kishi  tanasida turlicha taqsim langan.  O sh q ozon  shirasida,  s o ‘lakda, 

q on   p la zm asid a,  lim fad a  su vnin g  m assa  u lu sh i  9 0 — 9 9 ,5   %  gach a 

boradi.  S iyd ik d a,  m iy a n in g   oq   m o d d a sid a ,  jigarda,  terid a,  orqa 

m iyad a,  m u skullarda,  o'p k ad a,  yurakda  7 0 — 80%  suv  bor.  S uv­

n in g  suyakdagi  m assa ulushi  40% ga yetadi.

U g le r o d ,  v o d o ro d ,  k islo ro d ,  a z o t,  oltin g u g u rt,  fo sfo r  kabi 

m ak roelem en tlar organizm dagi  oq sil,  nuklein  kislotalari  va boshqa 

b io lo g ik   faol  m od d alar tarkibiga  kiradi.  O qsild a  (29 -ja d v a l)  u g le ­

rodning  m assa  u lu sh i  5 1 — 55%  ,  k islorod n ik i  2 3 — 24% ,  azotn ik i 

15— 18%,  v o d o r o d n ik i  6 ,5 — 7%  o ltin g u g u r tn ik i  0 ,3 — 2 ,5   %, 

fosfornik i  esa   0,5%  ga yaqin b o ‘ladi.  O dam   va h a y v o n la m in g   turli 

xil  a ’zo  va  to 'q im alarid a  o q siln in g  m iq dori  jad vald a  keltirilgan. 

O q siln in g  m iq d orid an ,  ulardagi  С ,  H ,  N ,  S,  P  la m in g   ta x m in iy 

tarkibi  haqid a xu losa  chiqarish  m u m k in .

H a y v o n la r va  o d a m n in g   tu rli  a ’z o la rid a   oqsilning  m iq d o ri 

(q u ru q   m a s s a g a   n isb a ta n ,  %  la rd a )

A’zolar va 

to‘qimalar

Oqsilning  massa 

ulushi,%

A’zolar va 

to ‘qimalar

Oqsilning  massa 

ulushi,%

Taloq

84

Bosh  miya

45

0 ‘pka

82

Ichak

63

Muskul

80

Teri

63

Buyrak

72

Suyak

28

Jigar

57

Tish

24

Oqsilning  eng  ko‘p  miqdori  taloqda,  o'pkada,  muskullarda 

joylashgan.  Suyak va tishda esa uning miqdori eng oz ( 24%).

Uglerod, vodorod va  kislorod uglevodlar tarkibiga ham kiradi. 

Lekin uglevodlaming organizmdagi miqdori ko'p emas,  taxminan

2  %  ga  yaqin.  Bu  elementlar  lipidlar  (yog'lar)  tarkibiga  kiradi. 

Fosfolipidlar tarkibida fosfor bo'ladi.  Eng ko‘p lipidlar bosh  miyada 

(12%), so'ngra jigarda (5%) va qon tarkibida (0,6%)  bor.

Fosforning  asosiy  qismi  suyak  to'qimalarida  to'plangan.  Bu 

odam organizmidagi barcha fosforning 85 % ini tashkil etadi.  Fosfor 

tishning qattiq to'qimalarida Ca5(P 0 4)3X shaklda yig'iladi  (X=F, 

Cl,  OH).  Kalsiy asosan suyak va tish to'qimalarida yig'iladi.

Natriy  va  xlor  asosan  tashqi  hujayraviy  suyuqlikda  yig'iladi. 

Ftoridlar  holatida  natriy  va  kaliy  suyak  hamda  tish  to'qimalari 

tarkibiga kiradi. Magniy esa fosfat holatida tishning qattiq to'qimalari 

tarkibiga kirishi aniqlangan.

Tirik  organizm uchun  zarur bo'lgan  10 ta metall  «hayot  me- 

tallari»  deb  nom  olgan.  Massasi  70  kg  bo'lgan  odamda  hayot 

metallanning  miqdori  quyidagicha:  1700g-Ca,  250  g-K,  70  g- 

Na,  42  g-M g,  5  g-Fe,  3  g-Zn,  0,2  g-Cu,  0,1  g  yaqin  Mn,  Mo, 

va  Co  bo'ladi.  Katta  odam  tanasida  3 kg ga  yaqin  mineral  tuzlar 

bo'lib,  uning 2,5  kg suyak to'qimalariga to'g'ri keladi.

Ba’zi  makroelementlar(Mg,  Ca)  va  ko'pchilik  mikroele­

mentlar  organizmdagi  bioligandlar-  aminokislotalar,  oqsillar,

n uk lein   kislotalar,  gorm onlar,  vitam in lar  bilan  k om p lek s  birik­

m alar  h osil  qiladi.  M asalan,  F e2+ kom p leks  h osil  q ilu vch i  sifatid a 

g e m o g lo b in   tarkibida,  C o 2+  vitam in   B 12  tarkibida,  M g2+  xlorofil 

tarkibida  b o'lad i.  B oshq a  elem en tlarn in g   (C u ,  Z n ,  M o   va  b o sh ­

qalar)  h am   biok om p lek slari  organ izm d a  m u h im   rol  o 'y n a y d i.

T urli  xil  kasalliklar  k im yoviy  elem en tlarn in g  organ izm d agi 

m iq d origa ta’sir ko'rsatadi.  M asalan,  raxit kasalligida fosfor-k alsiy 

a lm a sh in ish   jarayon i  b u zu lib ,  o rgan izm d a  k alsiyn in g   m iq d ori 

kam ayad i.  N e frit kasalligida b o 'lsa,  elektrolit alm a sh in u v jarayoni 

b u zu lib   organ izm d a  kalsiy,  natriy  va  xlorn in g  m iqdori  kam ayib, 

m a g n iy  va  kaliylarning  m iqdori  ortib ketadi.  O rgan izm d a  m ak ro- 

va m ikroelem entlam ing miqdorini  m a ’lum  m e’yorda ushlab turishda 

g o rm o n la r h am   qatnashadi.

13.4.  Organizmdagi  kimyoviy  elementlarning 

biologik  o'rni

O rganizm da  m ak roelem en tlam in g asosiy vazifasi  to 'q im a la m i 

h osil  q ilish ,  sh u n in gd ek   o sm o tik   b o sim n i,  ion  va  k islo ta -a so s 

tarkibini  m e ’yorida  ushlab  turishdir.

M ik r o e le m e n tla r   esa  fe rm e n tla r ,  g o r m o n la r ,  v ita m in la r , 

b io lo g ik   faol  m od d alar  tarkibiga  k om p leks  h o sil  q ilu vch i  yoki 

faollashtiruvchi  sifatida kirib m odda alm ashinish,  to'q im an in g nafas 

o lis h i,  zaharli  m od d alarnin g  zararsizlantirishi  kabi  jarayonlard a 

q a tn a sh a d i.  M ik ro ele m en tla r  q o n   h o sil  b o 'lis h ,  o k sid la n is h - 

qaytarilish,  a ’zo va to'qim alarning  oksidlanuvchanligi  kabi jarayon- 

larga  faol  ta ’sir  ko'rsatadi.  K alsiy,  fosfor,  ftor,  y od ,  a lu m in iy, 

k rem n iy  kabi  m akro  va  m ik roelem en tlar  suyak  to'q im alarin in g 

sh ak llan ish in i  ta ’m inlaydi.

O dam   organ izm id a  k im y o v iy   elem en tlar  m iq d orin in g  y osh  

o 'tish ig a   qarab o'zgarish i  aniqlangan.  M asalan ,  buyrakda k ad m iy 

m iq d o ri,  jigarda  m olib d en   m iqdori  yosh   u lg'ayish i  b ila n   ortar 

ekan.  O rgan izm d a  ruxning  m iqdori  jin siy   k am o lotga   y etish ish  

davrida  m ak sim al  qiym atga  yetad i,  so'ngra  y o sh   u lg'ayish i  bilan 

k a m a y ib   b o ra d i.  Y o sh   u lg 'a y ish i  b ila n   o r g a n iz m d a g i  x ro m , 

vannadiy kabi  m ikroelem entlar m iqdori  ham   kam ayishi  kuzatiladi.

O rgan izm d a  m ik ro ele m en tla m in g  y etish m asligi yok i  o rtiq ch a  

to'planishi hisobiga vujudga keladigan turli xil  kasalliklar aniqlangan. 

F tornin g  y etish m asligi  tish   kariysiga,  yod n in g  yetish m a slig i  e n d e - 

m ik  b o'q oq  kasalligiga,  m olib d en n in g ortiqchaligi  en d em ik   padagra 

kasalligiga olib  keladi.  B unday q on u n iyat od am  o rgan izm id a h a y o t 

u c h u n  zarur b o ‘lgan   m in eral  m o d d a lar konsentratsiyasi  o sh g a n d a  

zararli  t a ’sir  k o'rsatad i.

Bir q ancha  elem en tla r  (k u m u sh ,  sim o b ,  k adm iy va b osh q alar) 

zaharli  hisoblanadi,  chunki ularning  organizm ga o z  m iqdorda kirishi 

h am   og 'ir kasalliklarga  olib   keladi.

O rgan izm d a  b io g e n   elem en tla rn in g   y etish m asligi  tu fayli  turli 

kasalliklar  p ayd o  b o 'lsa ,  b io g en   elem en tlarn in g  ortiq ch alig i  h a m  

nojo'ya ta’sirlam i yuzaga keltirib k im yoviy gem ostaz hosil b o'lish iga 

olib  keladi. Agar organizm ga o ziq  m oddalar bilan ortiqcha m arganes 

kiritilsa p lazm ad a m is  m iq dori ortadi( M n  va C u  sin ergizm i),  lek in  

buyrakda  m is  m id ori  k a m a y a d i(a n ta g o n ism ).  O ziq   m od d a lard a 

m o lib d e n   m iq d o r in in g   ortish i  jigard a  m is  m iq d o rin i  o rtish ig a 

sababchi bo'ladi.  O ziq m oddalarda rux m iqdorining ortishi tarkibida 

te m ir  tu tgan   ferm en tlar  fa o liy a tin i  susaytirib  y u b orad i(  Z n   va  F e 

antagonizm i).

B o ig en   elem en tla r  q ish lo q   xo 'ja lig id a   ham   keng  q o 'lla n ila d i. 

T uproqqa  o z m iq d ord a bor,  m is,  m arganes,  rux,  kobalt,  m o lib d e n  

kabi  m ik roelem en tlar q o'sh ilsa,  k o'p gin a o'sim liklarning  h o sild o r- 

ligi  keskin  ortadi.

M ik r o e le m e n tla r   o 'sim lik la r d a g i  fe rm en tla rn in g   fa o llig in i 

osh irib,  oqsillar,  vitam in lar,  n u k lein  kislotalar,  uglevodlar sin tezin i 

ta ’m inlaydi.  K im yoviy elem entlarning b a ’zilari  fotosin tezjarayon iga 

ijo b iy   t a ’sir  q ilib ,  o 's im lik la r n in g   o 's is h i  va  r iv o jla n is h in i, 

u ru g'larn in g  y etilish in i  tezlash tirad i.  M ik roelem en tla r  h ay v o n la r 

ovqatiga h am  qo'shiladi.

Turli  xil  k im y o v iy   elem en tla rn in g   birikm alari  dori  m od d a 

sifatid a k en g  q o 'lla n ila d i.  K im y o v iy  elem en tla rn in g  b io lo g ik   rolini 

o 'rgan ish ,  u larnin g b io lo g ik  faol  m oddalar —  ferm entlar,  g o r m o n ­

lar,  v ita m in la r  bilan  ta ’sirlan ish in i  an iq lash   —  yan gi  d ori  m o d ­

dalari  yaratish  im k o n iy a tla rin i kengaytiradi.

M etallar  u ch un   u m u m iy   xususiyatlardan  biri  ularning  tashqi 

elek tron   p og'on alarid a  1  tadan  3  tagach a  elek tron   b o ‘lishidir. 

Metallarga barcha s-  elem entlar kiradi  (vodorod va geliydan tashqari). 

M etallarga barcha d -  va f-elem en tlar h am  m ansub.  IV A  guruhdagi 

barcha p -e le m e n tla r   h am   (b ord an  tashqari)  m etallar h isob lan ad i.

IV   A   va  V A   guruhdagi  p -elem en tla r  - G e ,  S n ,  Pb,  A s,  Sb  va  Bi 

h a m   m e ta lla r   va  u la r n in g   ta sh q i  v a le n t  e le k tr o n la r i  4   ta  y o k i 

5  ta d a n   ek an ligin i  inob atga  olish  kerak.

M etallar  u ch u n   xos  b o ‘lgan  u m u m iy   fizik   xossalarga:  o ‘ziga 

x o s  yaltiroq lik ,  elektr  tokini  o'tk azu vch an lik ,  sim   h o sil  q ilish i, 

o so n   p arch in lan ish i  va  m etallik  kristall  panjarali  tu zilishga  ega 

b o ‘lishidir.

M etalla r  u ch u n   en g  m u h im   xossalard an   biri  m etallga  xos 

yaltiroq lik  va  qattiqlik.  S im o b d a n   tashqari  barcha  m etallar  qattiq 

h old a uchraydi.  M etallar orasida en g qattig‘i xrom .  Bu  m etall hatto 

oyn ani  kesadi.  Eng  yengil  m etallar ju m lasiga  kaliy,  a ib id iy  va seziy 

kiradi.Bu  m etallarni  y o g ‘ga o ‘xshatib p ic h o q  bilan kesish  m um kin.

M e ta lla rn in g   b o lg ‘a la n ish i  h a m   m u h im   k o ‘rsatkichlardan 

biridir.  B o lg ‘alanish  deganda  og'ir narsalar bilan  urilganda shaklini 

o 'zg a rish i,  yupqa  qatlam   h o sil  q ilish i  va  sim ga  aylanishi  nazarda 

tu tilad i.  B o lg 'a la n ish   paytida  m eta lln in g   kristall  panjarasi  biri 

ikkinchisiga  nisbatan su r u la d i.  M etallarning bolg'alanishi  quyidagi