Anorganik kimyo
Ag20 + H 20 2 —> 2Ag + O, + H ,0
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Ag20 + H 20 2 —> 2Ag + O, + H ,0 H 20 2—2e -» 2H + + 0 2 Ag20 + H 20 + 2 е н . 2Ag + 2 0 H “ H 20 2 + A g ,0 + H ,0 = 2Ag + 2 H ,0 + O, 2. N eytral va ish q oriy m u h itd a O H - ion larin i biriktirib suv va kislorod h o sil qiladi: H 20 2 + 2 0 H - - 2e = 2H 20 + 0 2 2K3[F e (C N )J + H20 2 + 2 K 0 H = 2K4[F e (C N )J + 0 2+ 2H 20 [F e (C N )J 3- + le -> [F e (C N )J 4- H 20 2 + 2 0 H - - 2e -> 2H 20 + 0 2 Olinishi. V od orod peroksid natriy yok i bariy peroksidlarga kislota ta ’sir ettirib olinadi: NajOj + H2S 0 4 = N a ,S 0 4 + H20 , B a02 + H ,S 0 4 = BaS04 + H20 2 D u n y o d a ishlab chiqariladigan vod o rod peroksidlarning 30%i 50%li su lfat k islotan i elek troliz qilish orqali olinadi: 2H SO, = 2H + + 2 H S 0 - 2 4 4 katodda 2H+ + 2e -> H2 anodda 2 H S 0 4~ — 2e -> = H 2S20 8 peroksodisulfat kislota H2S20 # + 2H 20 = H20 2 + 2H 2S 0 4 Ishlatilishi. 30% li vod orod peroksid eritm asi (p ergid rol) va 73 —90%li eritm alari sotilad i. V o d orod peroksid k o ‘p b o ‘yoqlarni oqartiradi. S h u xossasi tufayli 6% vod orod p erok sidi ipak, so c h , par va boshqalarni oqartirish u ch u n ishlatilad i. U harbiy va raketa texnik asid a, 3% li eritm asi tib biyotd a d ezin fek siy a lo v ch i m od d a sifatida qo'llaniladi. H 20 2 n in g ish la tilish i u n in g o k sid lo v c h ilik xossa lariga va qaytarilish m a h su lotlarin in g m u tlaq o bezararligiga asoslan g an . Yaralarga ish lov berilganda ajraladigan kislorod: m ikroblarga, teri rangiga qarshi va yarani tozala sh , k o ‘pik h o sil q ilish h am d a teri to'qim alarini parchalash xossalariga ega. 30% li vodorod peroksidi eritmasi kosm etikada o'smirlarda hosil bo'ladigan xafsiz o ‘sm a va yunglarni olib tashlashda ham ishlatiladi. 15.4. I A guruh elementlari B u guruh elem en tlariga litiy, natriy, kaliy, rubidiy, se z iy va fransiy kiradi. Barcha guruh a ’zola rin in g tashqi elektron qavatida bittadan 5 elektronlar bor. U larning asosiy kattaliklari 31- jadvalda berilgan. E lem ent tartib n om eri ortishi bilan atom va ionlarning radiusi ortadi. Shu m etallarning suyuqlanish harorati kam ayadi. M etallar n in g eng yen g ili litiydir. F aq at litiyn in g tashqaridan ik k in ch i qavatida ikkita elek tron bo'lsa, boshqa ishqoriy metallarning tashqaridan 2-qavatida 8 tadan elek tro n bor. S h u n in g u ch u n h am litiy n in g xossalari b o sh q a ish q oriy m etallardan k im yoviy xossalari jih a td a n farq boM ishiga olib keladi. B u m etallarning ishqoriy m etallar d eyilish i, arabchadan ish q o r «yem iru vch i» d egan m a ’n o beradi. 3 1 - ja d v a l I A guruh metallarining eng muhim kattaliklari Asosiy kattaliklar Li Na
Rb Cs
At. m. 6,94 22,99 39,1 85,47 132,9 [223] Elektron form ulasi 2 s 1 3 s 1 4 s 1 5sl 6 s 1 7s 1 At. rad.,nm 0,155 0,189 0,236 0,248 0,268 0,280 Ion rad,nm 0,066 0,095 0,133 0,148 0,268 — S. h.,°C 180 97,8 63,5 38,7 28,5 — Zic hlig i, g / s m 3 0,53 0,97 0,86 1,53 1,9 — Ioni. eneigiyasi M -* M e ’ 5,39 5,14 4,34 4,17 3,89 3,98 Yer po'stlog'ida 3,7 10-* ta rqalishi,% 3,4- IO3 2,64 2,6 1,5- JO2 -- B arch a ish q oriy m etallar n s 1 valen t elek tro n g a ega, lek in bu elek tron yadro b ilan b o'sh b o g 'la n g a n . U la r birikm alarda + 1 ok sid lan ish darajasini n am oyon etadi. L itiydan seziygach a m etallik xossalari k uchayad i. F ran siy barcha ishq oriy m etallardan en g fa o li va o g'iri h iso b lanad i. R a d io a k tiv u n in g yarim yem irilish davri 22 m in u t. T ab iatd a u ch rash i. Ishqoriy m etallar k im y o v iy faolligi y u q ori- ligi sababli faqat birikm alar h olid a u ch rayd i.T abiatd a u ch rayd igan izotop la ri: 37Li (9 2 ,5 % ), 36Li (7,3% ). L itiyn in g birikm alari n ih oyatd a k o ‘p. U n in g 150 dan ortiq m inerallari bor. T ex n ik ah am iyatga sp o d u m e n L iA l( S i0 3) 2 va litiy sm o la si yok i le p id o lit K L i2Al (S i6O 10) (F , O H )2, p eta lit (L i, N a )A lS i4O J0. N a tr iy birikm alari keng tarqalgan. O sh tu zi N a C l; G la u b er tu zi N a 2S 0 4- 1 0 H 20 , h in d selitrasi K N 0 3, natriy selitrasi, k riolit N a 3[A lF J ; bura N a 2B 40 / 1 0 H 20 . Kaliy birikmalaridan silvinit KCl-NaCl; kamallit K C lM g C l2 6H 20 ; yer sh arin in g a so siy p o ‘stlo g ‘i-o rto k la z I^O-ALjOj^SiC^ R u b id iy va seziy , natriy h am d a kaliy bilan birga lek in kam roq uch rayd i. Olinishi. N atriy, litiy va kaliy asosan elektroliz usuli yordam ida olin a d i. E lek trolizga tuzlar yoki gidroksidlar u ch ratilad i. R u b id iy va se z iy u n u n g xlorid larid an k alsiy m etali bilan qaytarish orqali olinadi. Xossalari. Ish qoriy m etallar kub krislall panjaraga ega. Y an gi kesilgan m etallar k o ‘rinishi odatdagi metallarga o'xshaydi. M etallik yaltiroqlikka ega. B archa ishqoriy m etallar kerosin (se z iy h a vo d a portlaydi) ostida yoki inert gaz m uhitida saqlanadi. Ishqoriy metallar y en g il m e ta lla r h iso b la n ib , p ic h o q b ilan o s o n k esila d i. L itiy kerosindan yengil, shuning uchun parafin ostida berk idishga yg'iladi. U larn in g ich id a en g qattiq h olatd a uchraydigani kaliy u yuqori issiq va elektr o ‘tkazuvchanlikka ega. Ish q o riy m etallar bilan ishlash da nih oyatd a eh tiy o t b o 'lish kerak. U la r o s o n y o n ib k etad i, suv bilan sh id d a tli ta ’sir etadi. A yniqsa kaliy kerosin ostida u zoq saqlansa superoksid qatlam i bilan q op lan gan b o 'lib suv bilan ta ’sir etganda sh id d a tli ta ’sirlan ib , yo n a d i va atrofga suv sachratadi. O rtiqcha ish q oriy m etallar q o l diqlari etil spirtga tashlab yo'q qilinadi va alkagolatlarga aylantiriladi. Litiy. Odatdagi sharoitda oq, yaltiroq, yum shoq va yengil metall. LiCl va KC1 aralashm asini suyuqlanm adan elektroliz qilib olin ad i. A n od sifatida grafit va katod sifatida tem ir olinadi. B un d an tashqari, Li20 ni k rem niy yord am id a qaytarish: 2 L i20 + S i = 4 L i + S i 0 2 O datda, bu jarayonda toza litiy oksidi va krem niy o lin ish i shart em as. Q aytaruvchi sifatida alum iniy h am ishlatiladi. X o n a haroratida kislorod billan ta ’sirlasib litiy o k sid in i h o sil qiladi: 4 L i + 0 2= 2 L i20 L itiy ok sid i kul rangli, suvda yaxshi eriydi. L itiy od atd agi sharoitda a zo t bilan ta ’sirlashib oq rangli litiy nitridini h osil q ilish i kuzatiladi: 6Li + N , = 2Li3N Q izd irilgan d a galog en la r C l2, Br2 va I2 b ilan k u ch li alanga berib y o n a d i va L iC l, LiBr h am d a Li Г ni h osil q ilad i. B irikm alaridan L iF , L i2C 0 3 v a L i3P 0 4 su vd a kam eriydi. Peroksidlari Li20 2, persulfidlari Li2S 2, perkarbidlari L i2C 2 m a ’lum . L itiyn in g tarkibida k islorod tu tgan h osilalari (L iO H , L i N 0 3, Li2C 0 3) q izd irilsa nitritlar h osil q ilib em a s, balki o k sid h o sil qilgan h old a parchalanadi: 2 L i0 H = L i20 + H 20 ; 4 L iN 0 3= 2L i20 + 4 N 0 2+ 0 2 L iO H ni o lish u ch u n L iC l n in g suvdagi eritm asi elek tro liz qilinadi: 2LiC l+2H 20 = 2 L i0 H + H 2+Cl2 L itiy io n i en g k ichik o ‘lch a m g a ega b o'lib , en g yuqori gu tb la - n uvchan ligi bilan boshqa ish q oriy m etallardan farqlanadi. S h u n in g u ch u n u k oord in a tsio n so n i 4 b o ‘lgan [L i(H 20 ) 4] + akvakom p.- lekslar h o sil qiladi. L itiy v o d o ro d atm osferasid a q izd irilgan d a litiy g id r id in i h osil qiladi: 2 L i + H = 2 L i H L itiy gidridi oq kristall m o d d a , 680°C su yu q lan a d ig an io n bogM anishli birikm a. B o s h q a is h q o r iy m e ta lla r . T a b ia td a u c h r a y d ig a n n a tr iy iz o to p in in g m assa son i 23. K aliy u c h xil a to m m a ssali iz o to p h olatid a uchraydi: 39, 4 0 va 41. B archa ish q oriy m etalla r k u ch li qaytaruvchilardir. U la r ju d a o so n + 1 zaryadli ion laiga o ‘tadi. Ion lan ish entalpiyasining kichikli- g i, io n la r n in g sh a r sim o n lig i, kam q u tb la n u v c h a n lig i u larn in g k im yoviy xossalarini belgilaydi. K ova len t b o g ‘ h o sil qilish qobiliyati litiyda en g yuqori. M etallarning b u g ‘larida Li2, N a 2 h o sil b o'lish id a b o g ‘ k ovalent. B oshq a bog'larda ion b o g ‘ hissasi ortib boradi. K islorod d a y o n d irilgan d a faqat litiy oksid h o sil q ilib boshq a ishqoriy m etallar peroksidlar va superoksidlarga aylanishi kuzatiladi: 2 N a + 0 2= N a 20 2 K + 0 2 = K 0 2 R b + O ^ R b O , C s + O ^ C s O ,’ P eroksidlarning suv bilan ta ’siridan vod o ro d p eroksidi y ok i kislorod h o sil b o ‘ladi: N a20 2 + 2H 20 = 2NaOH + H 20 2 2 K 0 2+ 2 H 20 = 2 K 0 H + H 20 2+ 0 2 P ero k sid la r y o p iq sistem a la rd a k islo r o d m a n b asi sifa tid a ishlatiladi: 2N a20 2+ 2 C 0 2= 2N a2C 0 3+ 0 2 4 K 0 2+ 2 C 0 = 2 K 2C 0 3+ 3 0 2 Peroksidlardan oksidlarni m etallar q o ‘shib o lish m u m k in : N a ,0 ,+ 2 N a = 2 N a ,0 К ,0 ,+ 2 К = 2 Қ 0 Natriy va kaliy oksidlari oq rangli, rubidiy ham da seziy oksidlari sariq rangli. Ish qoriy m etallar oksidlari suv b ilan sh id d a tli ta ’sir- lashadi. O ksidlarning faolligi Li20 dan C s20 ga qarab ortib boradi. Ishqoriy metallarning gidroksidlari oq qattiq moddalar. U lar tabiatda u ch ram ayd i. U la r ish q oriy m etallar xlorid larin in g eritm alarin i elek troliz q ilish orqali olinadi: 2M eCl+2H 20 = 2 M e 0 H + H 2+C l2 Eng k o‘p q o ila n ila d ig a n natriy gidroksidi o lish u ch u n ohakka sod a q o 'sh ib o lin a d i(sh u n in g u ch u n kaustik soda): N a2C 0 3 + Ca(OH) = 2 N a 0 H + C a C 0 3 i Ishqoriy m etallar gidroksidlari rangsiz kristall m oddalar. U la r n in g su yuq lanish harorati n isbatan past (C sO H 346°C ). B u m o d dalar suvda yaxshi eriydi. N a O H va K O H k o'p in ch a o ‘yuvchi kaliy va natriy deb yuritiladi. Ishqorlar o 'z ig a suv yutadi va h avod an o ‘z tarkibiga C 0 2 ni ushlab qoladi. N a m d an tozalash u ch u n ishqorlar kuchli qizdiriladi. K arbonatlardan tozalash u ch u n esa ishqorlar etil spirtdan qayta kristallanadi, ch u nk i karbonatlar spirtda am ald a erim aydi. Q attiq h old agi va k onsentrlangan isqorlar bilan ishlaganda a lo h id a e h tiy o t ch ora la rin i k o ‘rish kerak. B u m o d d a la r tirik t o ‘q im a la m i yem irad i, ayniqsa qattiq ishq or zarrachalarini k o ‘zga sach rash idan e h tiy o t b o 'lish kerak (k ish in i k o ‘r q ilad i). Ishqorlar bilan ish lagan d a, m asalan ishqorlarni m a y d a la yo tg an d a, h im o y a k o'zoyn ak lari, rezina q o'lq op la rid a n foyd a la n ish zarur. Ishqorlar syuqlantirilganda shisha va chinni b uym lam i yem iradi. K islorod ishtirokid a p latin an i h a m yem iradi. Ishqorlar k um ush, nikel va tem irdan yasalgan idishlarda suyqlantiriladi. A gar ishqorlar sh liflan gan idishlarda saqlansa ular yop ish ib q oladi. Soda olish usullari keyinchalik uglerod m avzusida alohida ko'rib chiqiladi. Ishqoriy m etallar g alog en la r bilan sh id d atli va issiqlik ch iqish i b ilan ta ’sirlashadi: 2M e+ F 2= 2M eF Juda o so n ishq oriy m eta lla rn in g sulfidlari h o s il bo'lad i: 2M e+ S = M e2S M e 2S la m i oltin gu gu rt b ilan q o'sh ib su yu q lan tirilsa, p ersul- fid lar h o sil bo'lad i: N a 2S, N a 2S2, N a 2S4, N a 2Sn п= 1н-6; Ish q oriy m etallar v o d o r o d bilan o so n ta ’sirlashad i. B un d a m etall gidridlari h o sil b o 'la d i. U la rn in g b o g 'la n ish i io n tabiatli. S u y u q a m m ia k b ila n ish q o r iy m e ta lla r n in g rea k siy a sid a am id lar, im id lar va nitridlar h o sil bo'ladi: 2N a+2N H 3= 2N aN H 3+ H 2 2N a+ N H 3= N a 2 N H + H , 6N a+ 2N H 3=2N a3N + 3 H 2 N atriy va boshqa ishqoriy metallar sim obda eriydi va intermetallik birikm alar- am algam alarga aylanadi. Litiy — alangani q izil-b in afsh a rangga bo'yaydi. N atriy ishtiro kida alanga sa riq -g'ish t rangga b o'yalad i. K aliy alangani b inafsha- siy o h rangga , rubidiy q izil, se z iy esa bin afsh a tu sga b o'y ay d i. Shu u sul b ilan bu m etallar b orligi an iq lan adi. Ishqoriy metallarning tuzlari. D eyarli barcha k islotalar bilan tuzlari m a ’lu m . B u tu zlar su vda yaxsh i eriy d ig an , io n li kristall panjaraga ega birikmalardir. A n alitik k im y o d a litiy va n atriyn ing tu zlarid an 4 ,4 '-d im e til- a m in o d ife n il m e ta n n in g m e ta n o ld a g i eritm asi h o la tid a ch o 'k tiri- sh i m u m k in . N a tr iy va ru x n in g aralash u ran ilatsetatlari h am [ N a Z n ( U 0 2 ) 3 (C H 3 C 0 0 ) 9 -6H 2 0 ] suyultirilgan sirka k islotasidan ch o'k tirilad i. K aliy tuzlaridan K H C 4 H 4 0 6 (gidrotartaratlar) va K 3 [ C o ( N 0 2)6] suvda y o m o n eriydi. U la r ish q o riy m etallarning sifat va m iqdoriy tahlilida ishlatiladi. K alsinirlangan sod a ( N a 2 C 0 3), kristall sod a ( N a 2 C 0 3 10H 2 0 ) , ic h im lik sod asi ( N a H C 0 3) k o ‘p ishlab ch iqarilad i. N a tr iy gidroksidi so v u n tayyorlashda, to 'q im a c h ilik va k o ‘n - chilikda organik m oddalar olishda va boshqa m aqsadlarda ishlatiladi. N a triy gidroksidi 328°C da suyuqlanadi. 20°C da suvda 109 g natriy gidroksid eriydi. U k uchli ishqor, sh u n in g u ch u n o 'y u v c h i natriy deb ataladi. Ishqor teriga tushsa terini kuydiradi. O sh tu zi N a C l- natriy m etali, xlor, natriy gid rok sid , xlorid kislota ishlab chiqarishda xom ashyo. N atriy sulfat glauber tuzi yoki mirabilit holatida N 32804 -10 H 2O holid a uchraydi. Tibbiyotda va shisha ishlab chiqarishda ishlatiladi. K aliy tuzlaridan KC1, K N 0 3, K 2 S 0 4 kaliyli o ‘g ‘itlardir. K aliy n itra t qora p o r o x n in g tark ib iga kiradi: K N 0 3 — 68 %; C -1 7 % ; S - 15%. S e z iy va rubidiy fo to e le m e n tla r tayyorlash d a ish la tila d i. N u r t a ’sirid a Rb va C s n in g v a len t elek tro n la rin in g o so n ajralishi y o r u g ‘lik en ergiyasin i elektr en ergiyasiga aylantirish im k on iya tin i beradi. Ishqoriy metallarning tibbiyotda va farmatsiyada ishlatilishi. H ozirg i paytda litiy io n in in g organ izm d agi o ‘rni a n ch a yaxshi o ‘rganilgan. Litiy ionlari inson psixikasidagi o ‘zgarishlarda asqotishi topilgan. 0 ‘rtacha odam vazniga(70 kg) nisbatan organizm da kaliy 250 g, n atriy 70 g ni tashkil etadi. N a tr iy birikm alari o r g a n iz m d a a so sa n h ujayra atrofid agi suyuqliklarda mavjud (qonda, lim fa va ovqat h azm qilish shiralarida). N a C l h isob iga organ izm d agi q on b osim i b oshqarilib turadi. K aliy ion i organ izm d a hujayra ich id agi ion h iso b la n a d i. U k o 'p g in a b io k im y o v iy va fizio lo g ik jarayonlarda, m asalan nerv im p u lsla rin in g harakatida ishtirok etadi. K a liy io n in in g qond a m o'tad il m iqdorda bo'lish i yurakning n orm al ishlashi u ch un kerak. Bir sutkada 2— 3 g kaliy kerak b o 'la d i. N a tr iy gid rok arb on at ( N a H C 0 3) ich d a n a n ta tsid m o d d a sifatid a buyuriladi, sh u n in gd ek in g alatsiy a, ch a y ish , u vish u ch u n tavsiya etilad i. T ib b iy o t a m a liy o tid a n atriyn in g (xlorid i, b rom id i, io d id i, su lfati, tiosu lfati, nitriti va b .) h a m d a k aliyn ing (x lo rid i, b rom id i, iodid i va b .) keng q o 'llan ilad i. N a tr iy xlorid n in g (N a C l) su vdagi 0,9% li eritm asi iz o to n ik eritm a d eyilad i. U org a n izm k o 'p su yu q lik y o 'q o tg a n d a q u yilad i. 3—5 — 10% li eritmalari gipertonik eritm a deyiladi va yaralarga yiring tortu vch i v osita sifatid a q o 'y ila d i. 2 — 5% li N a C l A g N 0 3 bilan zah arlan ish so d ir b o 'lg a n d a buyuriladi, sh u n d a A gC l ch o 'k m a si h o sil b o 'lish i h isob iga zah arlan ish oqibatlari tezda so 'n a d i. N a tr iy b rom id (N a B r ) va k aliy b rom id (K B r) tib b iy o td a tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. U la r bosh miya qobig'idagi Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|