Anorganik kimyo
q o 'z g 'a lish va tin ch lan tirish jarayon larin i m e ’yoriga keltiradi
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
|
q o 'z g 'a lish va tin ch lan tirish jarayon larin i m e ’yoriga keltiradi. N atriy yodid ( N a l) bo'qoq va endokrin kasalliklarini davolashda tavsiya etiladi. 15.5. II A guruh elementlari Bu guruh m etallari qatoriga b erilliy, m a gn iy, kalsiy, stronsiy, bariy va radiy kiradi. U lar erkin holatda ishqoriy m etallaiga nisbatan qattiqroq. U lar yengil m etallar, a m m o ishqoriy m etallardan suyuq- lanih harorati balandroq. X ossalari jih a tid a n b erilliy a lu m in iyg a o 'x sh a b ketadi. U lard a d iagon al o 'x sh a sh lik k uzatiladi. B u guruh e lem en tla rin in g en g a so siy k o'rsatk ichlari 32-jad vald a keltirilgan. Bu guruh elem en tla rin in g ok sid la n ish darajasi + 2 . U larn in g sirtqi qavatida n s2 h o la td a 2 tad an elektron b or. B u guruh m etallarinin g xossalari ishq oriy m etallarnikiga qaraganda k u ch siz. A to m radiusi k attalashgan sari qaytaruvchi xossalari k u ch ay ib boradi. B e2+, M g2+, C a2+, Sr2+, Ba2+, Ra2+ qatorida ionlarning radiusi ortib, sh u m etallar gidrok sid larin in g a so slik xossalari k uchayadi. K alsiy, stronsiy va bariy q adim dan ish q oriy-yer m etallari n o m i bilan m ashhur. B un d ay n o m m etallarnin g gidroksidlarini ishqoriy xossaga ega ligid a n kelib chiqqan. B erilliy. Berilliyni 1827-yild a V eller berilliy xloridni kaliy bilan qaytarib olgan . Yer sharida kam tarqalgan. A so sa n berill m inerali holatida uchraydi [B eyA l^SiO j^], uning tarkibida 14% BeO mavjud. Aleksandrit (xrizoberill) m inerali quyidagi tarkibga ega B eO A120 3 (F en ak it) m inerali h am bor b o ‘lib, u n in g form u lasi 2B eO S i 0 2. M etall holatdagi berilliy uning birikmalarini elektroliz qilib olinadi. Elektroliz u ch u n o lin g a n su yuq lanm a 50% B e C l2 va 50% N a C l (m ass. %) bunda aralash m an in g suyuqlanish harorati 300°C g ach a kam ayadi (B e C l2 niki 440°C ). Tabiatda uchraydigan berilliy izotop in in g m assa soni 9 ga teng. 32-jadval IIA guruh elementlarining asosiy kattaliklari Asosiy kattaliklar Be Mg
S r Ba Ra Atom massa 9,01
12,31 40,08
87,62 137,3
[226] Elektron’ formulasi 2s2 3 s2
4s2 5s2
6s2 7s2
Atom radiusi,nm 0,113
0,160 0,197
0,215 0,221
0,235 Me2+ion radiusi, nm 0,034 0,074
0,104 0,120
0,193 0,194
Suyuql. harorati,°C 1283
650 847
720 718
— Zichligi, g/sm 3 1,85 1,74
1,54 2,63
3,76 — Ionlanish energiyasi, M ->■ M e+ 9,323
7,645 6,133
5,695 5,212
5,28 Yer po‘stlog‘ida tarqalishi, % 3,8-10"
1,9 3,3
3,4-102 6,5-102
l-lO"' X ossalari. B erilliy kul rang tusli yen gil m etall. Qattiq va m o ‘rt m od d a. M e ta lln in g sirti ok sid parda b ila n q op lan gan i u ch u n k im yoviy faolligi kam . Q izdirilganda kislorod va havoda berilliy oksidini hosil qiladi: 2 B e + 0 3= 2 B e0 O z isitilganda galogen lar, oltin gugu rt va a zo t b ilan ta ’sirlashib an ch a barqaror birikm alar h o sil qiladi: B e+ F 2= B eF 2 B e+ C l2= B eC l2 B e+ S = B eS 3 B e+ N 2= B e3N 2 Suyultirilgan sulfat va xlorid kislotada eriydi. Issiq nitrat kislotada eriyd i, lekin soviq nitrat k islotad a passivlashadi: B e + H 2S 0 4= B e S 0 4+ H 2 B erilliy ishqorlarda eriydi va gidroksoberillatlar h osil qiladi: B e + 2 N a 0 H + 2 H 20 = N a 2[B e ( O H )4] + H 2 B eO (tsyUq.2560°C) va B e (O H )2 h a m am foterlik xo ssasig a ega. B e F 2 ishq oriy m eta lla r ftoridlari b ila n ftor berillatlar h o sil q ila d i. B e F 2 suvda o z eriydi: B e F , + 2 K F = K 2[B e F 4] B e O + 2 N a O H = N a 2[B e ( O H )4] B e ( O H ) 2 + 2 N a O H = N a 2[B e ( O H )4] B erilliy tuzlari o s o n g id rolizga u ch rayd i, bu tuzlar zah arli, lek in shirin ta ’m li b o 'la d i. K islo ta li m u h itd a [B e (H 20 ) 4]2+ akva k om p lek s h o sil b o 'la d i. Ish q oriy m u h u td a b o 'lsa [B e ( O H )4]2_ gidrokso kom plekslar barqaror b o'la d i. B erilliy va u n in g birikm alari ch an g holatda atm osferada tarqalgani juda xavfli. B e H 2 p o lim er strukturali qattiq m od d a. U b erilliy x lo rid n in g efirdagi eritm asiga litiy gidridi ta ’sir qilib olinadi: B e C l2+ 2 L iH = B e H 2+ 2 L iC l B erilliy karbidlari o 'zg a ru v ch a n tarkibga e g a (B e 2C va B e C 2): 2Be + C = B e ,C Y uqori haroratda berilliyga a tsetilen ta ’siridan olinad i: B e+ C 2H 2= B eC 2+ H 2 B e C 2 gid rolizid a a tsetilen h o sil b o'lad i.A gar B e2C ga su v ta ’sir ettirilsa: B e2C + 4 H 20 = 2 B e ( 0 H ) 2+ C H 4 B e C l2 suvda yax sh i eriydigan. O 'zig a suv tortu vch i rangsiz m odda. B erilliy k o'p m eta lla r b ilan q o tish m a la r h o sil qiladi. B erilliy asosid a inter m etall birikm alar b erillid lar olin g an . Bu q o tish m ala r yu qori haroratda su yu q lan ad i. B u n d a y q otish m a lar s a m o ly o tso z - likda ish latilad i (T iB e 12, M o B 12, N b B e 12 va b oshqlar). B erilliy birikm alari o 'sim lik lar u ch u n xavfsiz, lekin tirik orga- n izm u ch u n zaharli. O rgan izm d a berilliy eruvchan fosfatlar h o sil qilgani u ch u n ham suyakni b o'sh va m o'rt qilib q o 'ya d i. B erilliy birikm alari teriga t a ’sir etadi. Magniy. M agniy tabiatda keng tarqalgan. U n i 1808-yilda X .D evi m agn iy sulfatini elektroliz qilib olgan. A sosiy minerallari m agn ezit M g C 0 3; d o lo m it M g C 0 3 • C a C 0 3; k am allit KC1 M g C l2 6 H 20 . D e n g iz suvida M g C l2 n in g m iqdori 0,38 % ga boradi, lek in b a ’zi ko'llarda uning m iqdori 30% ga h am yetadi. M agn iynin g yer p o 'st- log'id agi m iqdori 2 % atrofida b o'lad i. T abiatda m agniyning uchta izotopi bor: 1224M g (78,6% ), 1225M g (1 0 ,1 1 % ), 1226M g (1 1 ,2 9 % ). U n in g u ch ta s u n ’iy iz o to p i h am olin gan . Olinishi. M a g n iy M g C l2 yok i su vsizla n tirilg a n k arn allitn i elek troliz qilib olin ad i. M a g n iy oksidi yuqori haroratda k o'm ir bilan qaytarilishi orqali h am o lin is h i m um kin: MgO + С = Mg + CO M a g n iy olish u ch u n yuqori haroratda (1 2 0 0 — 1300°C ) elektr p ech lard a va vakuum da d o lo m itn i p archalab, h o sil b o 'lg a n m a h - sulotlarga k rem n iy ta ’sir ettiriladi: 2 C aO M g O + S i= C a 2S i 0 4+ 2 M g Xossalari. M a g n iy oq , k u m u sh sim o n , yen gil m etall. H av od a kam o 'zg a ra d i, u n in g u stini ok sid pardasi qoplagan. M a g n iy kislotalardan o s o n v od o ro d n i siqib chiqaradi. Suv bilan qaynatilganda o so n ta’sir etadi. H avoda qizdirilganda M gO va ozgin a M g 3N 2 hosil qiladi. M a g n iy gidridi M g H 2 k u m ush rang qattiq m o d d a . U 175°C da m ag n iy d im etiln in g parchalanishidan h o sil bo'ladi: M g(C H 3)2= M g H 2+ C 2H 4 M agniyga vodorod ta’sir ettilganda ham agar katalizator sifatida m agn iy io d id ishlatilsa m agn iy gidridi h osil b o'lad i. M g O M g C 0 3 dan o lin a d i. U kuydirilgan m a g n ez iy d eyiladi. M a g n iy ok sid i 2800°C da su yuq lanad igan kristall m od d a. U n d a n o 'tg a c h id a m li buyum lar, idish lar va tugel yasaladi. M g (O H )2 suvda karri eriyd igan , o 'rta ca h a k uchli elektrolit: E K = 1 ,2 1 0 “ . M g ( O H )2 m a g n iy tu zlariga ish q orlar t a ’sir ettirilib o lin a d i. M a g n iy tu z la r ig a so d a q o 's ilg a n d a g id r o k sik a rb o n a tla r h o sil b o 'la d i. B u tu z oq m a g n e z iy n o m i b ila n tib b iy o td a is h la t i lad i .T ab iatd ag i silik atlard an talk 3 M g 0 4 S i 0 2 H 20 b o la la r u p a si tarkibiga kiradi. A sb est C a 0 - 3 M g 0 4 S i 0 2 issiq sa q lov ch i m aterial sifatida ishlatiladi. M g C l2-6H 20 d en giz suvidan olin a d i. U n in g asosid a m agn ezial se m e n t tayyorlan ad i. M a g n iy sulfat — M g S 0 4 7 H 20 gep ta gidrat, taxir tuz d eyiladi. M a g n iy karbid M g C 2 a tsetilen id la r ju m la sig a kiradi. M agniyning suvda y o m o n eriydigan tuzlari qatoriga M g3( P 0 4) 2, M g C 0 3, M g F 2 kiritish m u m k in . M agniyning kom pleks birikmalari o'sim liklar va hayvonlar hayo- tida m u h im o'rin tutadi. M a g n iy o'sim liklarda yashil rang beruvchi xlorofildagi asosiy kom pleks hosil qiluvchi io n hisoblanadi (35-rasm): 35-rasm. Magniyning kompleks birikmasi xlorofilning tuzilishi: R, — gidrofil radikal; R, — gidrofob radikal. B u k om p lek sd a M g 2+ m arkaziy io n u n u n g k o ord in a tsion son i 4 ga ten g . L igand sifatid a turli guruhlar b ilan b og 'la n g a n pirrol halqalari turadi. I I A guruhdagi barcha kationlar ich id a M g 2+ ionida azot atom i tutgan birikm alar bilan koordinatsion b o g 1 h osil qilishga m o y illik k uchli b o'lsa, bu gu ru hn ing qolgan elem en tla rid a b o'lsa kislorod bilan koordinatsiyalanishga m oyillik yuqoridir. K alsiyni tabiatda u ch rash i C a C 0 3, m arm ar o xa k to sh g ip s — C a S 0 4 2 H 20 , fosforitlar — C a3( P 0 4)2 m a ’lum . K alsiy ftoridlar va ap atitlar h o lid a h am keng tarqalgan. K a siy gid ro k a rb o n a t C a ( H C 0 3) 2, m a g n iy g id r o k a r b o n a t M g ( H C 0 3) 2 va k am ro q F e ( H C 0 3)2 tab iiy suv tarkibidagi. Kalsiy guruhchasi. Bu gu ru hchaga kalsiy, stron siy, bariy va radiyni kiritish m u m k in . Y er p o 'stlo g 'id a k alsiy m iq dori 3 %. T abiatda o h a k to sh , m arm ar- m uvaqqat qattiqlikni h o s il qiladi. Y er qobig'ida kalsiyning oltita, stronsiyning to'rtta va bariyning yettita turg'un iz o to p i bor. E ng ko'p tarqalgan izotop larga: 2°C a (9 6 ,9 7 % ), sjjSr (82,56% ) va 3 “ B a (71,66% ). Ish q o riy -y er m etallarinin g galogen idlari, nitratlari va b osh q a tuzlari deyarli gid rolizlan m ayd i. Bariy tabiatda og 'ir sh p at B a S 0 4 h olid a, viterit h o lid a B a C 0 3 uch rayd i. S tron siy n in g m u h im m inerallari stronsian it S r C 0 3 v a selestin S r S 0 4 h isob lan adi. G a lo g en id la r am m iak ta ’sirida am m iakatlar h o sil q ilad i. A m - miakatlarda ishqoriy-yer m etallarining k.s. 8 ga teng. [C a (N H 3)8]C l2; [S r ( N H 3) J C l 2 va [B a ( N H 3) J C l2. A m m iakatlarnin g barqarorligi kalsiydan bariyga qarab zaiflashadi. C a -S r -B a qatorida m etallarnin g suv b ilan ta ’sirid agi faolligi ortib boradi. O lin is h i. K alsiy, stronsiy va bariy asosan suyqlanm alar elektro lizi orqali o lin ad i. Bu m etallar erkin h olda alu m in oterm iy a usulida h a m elektr pech lard a vakuum da o lin ish i m um kin: 3 M e 0 + 2 A l= A lj0 3+ 3 M e M e ta lla rn in g fa o llig i yuqori. S h u n in g u ch u n bu m eta lla r ish q oriy m etallarga o 'x sh a sh saqlanadi. Xossalari. Erkin h old a kalsiy, stronsiy, bariy o q k um u sh sim on metallardir. H avoda ularning sirti tezda oksid parda b ilan qoplanadi. K alsiy a n ch a g in a qattiq. S tron siy va b ariy q attiqligi q o 'r g 'o sh in g a o'x sh a b ketadi. M etallarn in g fa o llig i С а -S r -B a -R a qatorid a ortib boradi. K alsiy va u n in g analoglari p erok sid lar ( M e 0 2) va su p erok - sidlar ( M e 0 4) h o sil qiladi. KaJsiy. H avoda kalsiy sirti oksid parda bilan q op lan ad i. B unda u n in g ok sid i h o sil bo'lad i: 2 C a + 0 2= 2 C a 0 C aO oq qattiq m od d a suvda kam eriydi. S a n o atd a oh a k to sh n i parchalab olinadi: C a C 0 3= C a 0 + C 0 2 K alsiy ok sid i kuydirilgan oh ak yok i so 'n d irilm a g a n o h a k n o m i bilan m a ’lu m . K a lsiy ok sid i su v b ilan ta ’sirlash ib so 'n d irilg a n o h ak n i h o sil qiladi: C a 0 + H 20 = C a ( 0 H ) 2 Q izdirilganda kalsiy oksidi ta’sirida k alsiy karbidi h o sil bo'ladi: CaO +3C=CaC2+C O K alsiy karbidi gid rolizlan gan d a atsetilen ajralib chiqadi: CaC2+ 2H 20 = C a ( 0 H )2+ C 2H2 Bu reksiyadan texn ik ad a a tsetilen o lis h u ch u n ish latila d i. V o d orod atm osferasid a qizdirilsa kalsiy gidridini h o sil qiladi: C a + H 2= C a H 2 K alsiy gidridi o so n gidrolizga uchraydi h am d a kalsiy gidroksidi va vod orod h osil qiladi: CaH2+ 2H 20 = C a ( 0 H )2+ 2H 2 K alsiy k islotalar va suv b ilan sh id d a tli t a ’sirlashad i h am d a bu jarayonlarda vod o rod ajraladi: C a + 2 H C l= C a C l2+ H 2 C a + 2 H 20 = C a ( 0 H ) 2+ H 2 K alsiy gid rok sid i k u ch li asos. Bir litr su vd a 1 ,56 g k alsiy gidroksidi eriydi. Bu asosn in g to'yin gan eritm asi ohakli su v deyiladi va q urulishda ish latilad i. Agar o h a k li su vdan karbonat angidrid C 0 2 o 'tk a zilsa , o q c h o 'k m a h osil b o'lad i: Agar С 0 2 o'tk azish davom ettirilsa c h o ‘km a erib, kalsiy g id ro karbonat h osil bo'ladi: C a C 0 3+ C 0 2+ H 20 = C a ( H C 0 3) 2 K alsiy silikat va kalsiy alum inatlar asosid a sem en t h osil b o'lib , bulard an p o r tla n d s e m e n t q u y id a g i tarkibga ega: C a 5 8 — 66% ; S i 0 2 1 8 - 2 6 % ; S 0 3 0 , 5 - 2 , 5 %; M gO 1 - 5 % , F e 20 3 2 - 5 % , N a va К 2% gacha. K alsiyning eng m u h im tuzlari qatoriga kalsiy karbonat C a C 0 3 kiradi. K alsiyn in g sulfidlari, fosfatlari y o m o n eriydi. IIA guruh elementlarining tibbiyotdagi ahamiyati. O rganizm da m a g n iy io n i y etish m a sa y u rak -q on tom irlar fao liy ati b u zilib , kasallikka ch a lin ish e h tim o llig i ortadi. Tarkibida m a gn iy tutgan k o 'p d an -k o'p m oddalar tibbiyotda dori sifatida ishlatiladi. M a gn iy sulfati ( M g S 0 4 7 H 20 ) tinchlantiruvchi va o g ‘riq qoldiruvchi ham da surgi sifatida buyuriladi. M agn iy oksidi (M gO ) va m agniy karbonati ( M g C 0 3) m e d a -ic h a k kasalliklarida dori sifatida q o'llan ilad i. M a g n iy ayniqsa o'sim lik la r h ayotida m u h im rol o 'y n a y d i. M agniy o'simliklardagi yashil m odda xlorofil tarkibiga kiradi. Xlorofil yordam ida o'sim lik lard a fo to sin tez jarayoni ro'y beradi. K alsiyning tirik organ izm u ch un o'rni beqiyos. O dam organ iz m id a 1,4 % gach a kalsiy b o'lad i (70 kg ga 1400 g .). O rgan izm d agi k alsiy n in g 99% su yak to'q im a la rid a jo y la sh g a n . S uyak d a kalsiy asosan C a 3( P 0 4)2 va C a C 0 3 h olatida b o'ladi.O dam organ izm in ing kalsiyga b o'lgan eh tiyoji kuniga 1 g ni tashkil etadi. Kalsiy to'q im a mem branalari va m ushaklam ing normal ishlashi u ch u n zarur, u q o n n in g ivishiga ta ’sir etadi. Q on d agi kalsiy m iq d o rin i gorm on lar tartibga solib turadi. Tarkibida kalsiy b o'lgan k o'p dori m oddalari bor. K alsiy xlorid (C a C l2-6 H 20 ) allergik, raxit, sh am o lla sh va teri kasalliklarida buyuriladi. B undan tashqari, k alsiy gluk on at, k alsiy laktat, k alsiy gliserofosfal va b osh q alar tibbiyotda dori m od d a sifatid a keng q o'llan ilm oqd a. B ariy su lfa ti B a S 0 4 rentgen kontrast m od d a sifatid a is h la ti ladi. M gO va ( M g 0 H ) 2C 0 3 osh q ozon n in g kislotaligi ortib ketganida ic h ish u ch u n b uyuriladi. M g S 0 4-7H 20 — a c h iq tu z yoki in g lizla r tu zi n o m i b ilan mashur. Bu m od d a tinchlantiruvchi, qaqshashga qarshi, sp azm olotik ta ’sirga ega b o'lib, surgi sifatida h am tavsiya etiladi. K a lsiy va str o n siy n in g xossalari ju d a yaq in ligi tufayli suyak to'q im alarid agi a lm a sh in ish reaksiyalarida k alsiy o'rn ig a stro n siy q o la d i. B u borada ayn iq sa stron siyn in g radioaktiv izo to p la ri ju d a xavfli b o 'lib , ular yadro reaksiyalarida h osil b o'la d i. 15.6. Suvning qattiqligi va uni yo‘qotish usullari Tabiatdagi suv tarkibida kalsiy va m agniy tuzlarining m avjudligi su v n in g q attiq ligin i y u za g a keltiradi. S u vn in g qattiq ligi ikkiga b o'lin a d i: vaq tin ch alik qattiq lik va d o im iy qattiqlik. V a q tin ch a lik qattiq lik sababi suvda gidrokarbon atlarnin g b orligid ir. D o im iy qattiqlikka sabab k alsiy v a m a g n iy sulfatlari h am d a x lo rid larin in g suv tarkibida b o 'lish i h iso b la n a d i. S u vn in g q attiqligi b ir litr suvdagi erigan C a2+ va M g 2+ io n la r i n in g m g -ek v . (m illig ra m m ek vivalen t) m iq dori bilan o 'lc h a n a d i. S u vn in g qattiqligi q u yid agich a hisoblanadi: [Q a ttiq lik ]= m ( C a ^ ) + _m(Mg2+) 2 0 ,0 4 V 12,16 V b u n d a : m (C a 1+) — kalsiy io n la rin in g m assasi, m g; m (M g 2+) — m agniy io n la rin in g m assasi; V — su v n in g e ritm a d a g i hajm i.
C a ( H C 0 3)2= C a C 0 3l + C 0 2t + H 20 Q attiqlik kim yoviy ishlov berish orqali ham y o ‘qotiladi. Buning u ch u n qattiq suvga so'n d irilgan oh ak yok i sod a q o 'sh ila d i. O hak asosan su vnin g vaq tinchalik q attiqligini yo'qotadi: C a(H C 03)2+ C a (0 H )2= 2 C a C 0 3i+ 2 H 20 Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|