Anorganik kimyo
N 0 3_ a m m o n iy li selitradir
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
|
4 N 0 3_ a m m o n iy li selitradir. K aliy nitratga olitin gu gu rt va uglerod q o 'sh ilsa , qora p orox h o sil b o'lad i. Q ora p oroxn in g portlash reaksiyasi: 2 K N 0 3 + S + 3C = K2S + N 2 + 3 C 0 2 + 707 kJ Bu reaksiyada k o'p m iq dorda issiqlik ch iq a d i, sh u n in g u c h u n portlash sod ir b o 'lad i. Eng aktiv m etallarnin g (m ag n iyd an ch a p d a turgan) nitratlari parchalansa nitritlar va kislorod h o sil bo'ladi: 2 K N 0 3 = 2 K N 0 2 + 0 2 Agar m etalln in g aktivligi kam roq va m etall M g va C u orasida joylash gan b o 'lsa bu m etallarning nitratlari p arch alanish ida m etall o k sid i, N 0 2 va k islorod h o sil bo'ladi: 2 Z n (N 0 3)2 = 2ZnO + 4 N 0 2 + 0 2 A gar m etallar aktivligi kam b o 'lsa , nitratlarning p a rch a la n ish id a m eta lln in g o 'z i, N 0 2 va kislorod h osil qiladi: 2 A g N 0 3 = Ag + 2 N 0 2 + 0 2 H g (N 0 3)2 = Hg + 2 N 0 2 + 0 2 Ish la tilish i. N itra t k islota nitratlar, m ineral og'itlar, selitralar o lish u ch u n x o m a sh y o sifatid a ishlatiladi. A norganik va organik nitritlar q o n tom irini kengaytirish u ch u n ish latilad i. Ularga natriy nitrit, erin it, n itriglitserin kiradi. N a tr iy nitrit b osh q a birikm alar b ila n aralashm a h o la tid a n afas o lish yo'llarin in g m u shaklarini kengaytirishda q o'lla n ilad i. A m m on iy xlorid tuzi eritmasidan peshob haydovchi va balg'am ko'chiruvchi om il sifatida foydalaniladi. B a’zan nitrat kislotadan kosmetologlarso'gallami kuydiruvchi vosita sifatida ham foydalanishadi. A zotli o ‘g ‘itlar. O 'g'itlar sifatid a k alsiy nitrat — C a ( N 0 3)2 ishlatiladi. Ohakni nitrat kislota bilan neytrallash natijasida olin ad i. N a triy nitrat — N a N 0 3 c h ili selitrasi d eyilad i. T a b iiy h o ld a faqat C hilida juda katta zaxira holda uchraydi. K aliyli selitra — K N 0 3 h in d selitrasi d eyilad i. S u n ’iy ravishda kaliy xlorid va natriy nitrat ta ’siridan o lin ad i. F o sfo r (P h o s p h o r u s ). F o sfo r keng tarqalgan e le m e n t, yer sharining 0 ,0 4 % ni tashkil qiladi. O son oksidlangani u ch un tabiatda erkin h o ld a u ch ram ayd i. T abiatd a ap p atit m in erali 3 C a 3 ( P 0 4)2 C a F 2 yoki C a C l 2 va f o s f o r i t l a r C a 3 ( P 0 4)2 va h a r x il q o ‘s h i m c h a l a r b o ‘ la d i. 3C a 3 ( P 0 4)2 C a C l 2 — xlorli apatit. F o sforitlar va ap atitlar fosforli m in eral o ‘g ‘itlar o lish d a o ‘g ‘it sifatida ishlatiladi. A ppatidam ing katta m iqdorda K ola yarim orolida, U ral, M arkaziy O siyod a Qora to g ‘da bor. F o sfo r tirik o rg a n izm u ch u n kerakli elem en t: q o n , m iya, nerv s iste m a si to 'q im a la r id a b o 'la d i. K o 'p m iq d o r d a fo sfo r C a 3 ( P 0 4)2 h olid a hayvonlar suyagida uchraydi. Suyak yoq ilsa uning tarkibidagi h a m m a organ ik m o d d alar y o n a d i, q o lg a n m o d d a C a 3 ( P 0 4)2 b o'lad i. O d am o ig a n iz m id a fosfornin g u m u m iy m iqdori 4 ,0 % ga boradi. B irin ch i marta erkin fosfor 1669-yild a gam burglik alkim yogar B rand to m o n id a n o lin g a n . F o sfo r faqat b itta izo to p g a ega b o 'lg a n elem en t; ?^Р U n in g su n ’iy izotop lari h a m m avjud. O linishi. H ozirgi paytda kalsiy fosfatdan olinad i. B uning uchun k alsiy fosfat q um , k o 'm ir bilan havo k irm ayd igan jo y d a — elektr pechlarida qizdiriladi. K etayotgan ja r a y o n n i ta sa w u r q ilish u c h u n k alsiy fosfatd an fosforga o'tiladi: 3C aO ■ P 2
2 = 3 C a S i0 3 + P
2 0 5 P 2 0 5 + 5C = 2P + 5C O C a 3
4) 2 + 3 S i0 2 + 5C = 3 C a S i0 3 + 5C O + 2P t P+5 + 5e po I
2 C ° - 2 e t C +2
Ajralib c h iq a y o tg a n fo sfo r bug'lari suv b ila n u sh lan ad i. F izik x o s s a la r i: F o sfo r elek tro n la r s o n ig a k o 'ra a z o tn in g analogi hisoblanadi. L ekin fosfor 3-d avr e le m e n ti, 3d orbitallari valent elek tron rolini o ‘yn aydi. F o sfo r u ch u n sp 3 d 2, sp 3 d ', sp 3 gib rid lan ish xarakterli. F osforn in g m ak sim al k oord in a tsio n so n i 6 ga teng. 0 ‘n bitta allotropik shakl o'zgarish i borligi an iq lan gan. F o sfo r atom lari ikki atom li P 2, t o ‘rt a to m li P 4 yoki p o lim er P b o'lish i m um kin. n
2 m olek u lasi 1000°C dan yu qorid a m avjud. M olek u lad a gi P 2 bog'Ian ish energiyasi ju d a katta (450 k j /m o l) , u n in g atom larin in g p arch alan ish i 2000°C sod ir b o'lad i. Oq fo sfo r. Suyu q erigan h old a h a m d a 1000°C dan pastda P 4 m olekulalari barqaror, u tetraedr konfiguratsiyasiga ega. Fosfor bug' larining k on d en satsiyasid a oq fosfor h o sil b o'la d i ( p = 1,8 g / s m 3). U m olek u lar kristall panjaraga ega, kristall panjara u ch larid a P 4 turadi. Oq fo sfo r — oq a m o r f m od d a. U o so n su yuq lanad i. Suyuq holda ham qattiq holda ham P 4 h olda b o'lad i. Suyuqlanish harorati 4 4 ,5 °C , q ayn ash harorati 2 7 5 °C , u c h u v c h a n , C S 2 va b o sh q a organik erituvchilarda eriydi. O q fosfor ju d a zaharli (o d a m u ch u n o 'ld irish d ozasi 0 ,lg ) . Suv ostid a saqlansa sarg'ayib q olad i. F osforn in g hidi sarim soq p iy o z h id ig a o 'xsh ayd i. P 4 m olek u lasid a b og'lar o so n u zilad i (2 0 0 k J /m o l). S h u n in g u ch u n oq fosfor k im yov iy aktiv, u turaverib p o lim er shakl o'zgarish ga o'tad i. P o lim e r shakl o'zgarish lar ich id a en g barqarori q izil va qora fosfor. T ashq i ko'rinishi jih atidan qora fosfor (p = 2 ,7 g /s m 3) grafitga o 'x sh a y d i, uni oq fosfordan 200°C va 1200 atm . b o sim d a olish m u m k in: P + 1 6 ,7 k J/m o l oq qora
1 '
fosfor sovitilsa oq fosforga aylanib qoladi. Q izil fosforni bir q ancha shakl o'zgarish lari bor. U larn in g tu zilish i hali to'la an iq lan m agan . U lar p o lim e r m od d alar, o 'za ro p iram id al b og'lan g an . O lin ish usuliga qarab q izil fosfor har xil xossaga ega. M a sa la n , u n in g zich lig i 2 ,0 — 2 ,4 g /s m 3, su yu q lan ish harorati 5 8 5 —600°C orasida rangi to 'q jigard an q iz il, bin afsh aga o'zgaradi. Q izil fo sfo r eritm aga o ‘tk azilish i u ch u n p o lim er sh akl o 'z g a - rish dagi b og'larn i u z ish kerak. S h u n in g u ch u n p o lim e r shakl o 'z g a r is h la r h e c h q a n a q a er itu v c h ila rd a e r im a y d i va y u q ori su y u q la n ish h aroratiga e g a . S h u n in g u c h u n fo s fo r b u g'la rin i k o n d en sa tsiy a q ilgan d a q izil em a s, o q fosfo r h o sil b o 'la d i. Q o ra fo sfo r . O q fo sfo rn i yuqori haroratda b o sim o stid a u zo q qizdirishdan hosil b o'lad i. Q ora fosfor C S 2 da erim aydi. L ekin elektr to k in i o'tk a zad i. Q izil va qora fo sfo r k im y o v iy jih atd an an ch a barqaror. Agar o q fosfor h a v o d a o 'z -o 'z id a n 50°C a la n g a la n sa , q izil fo sfo r 25 0°C , qora fo sfo r 4 0 0 °C alangalanadi. O q fosfordan farqli p o lim e r shakl o'zgarish lar zah arli em a s. K im yoviy x o s s a la r i. K u k u n h o la td a g i o q fo sfo r o d a td a g i haroratda y o n ib ketadi: 4 P + 5 0 2 = 2 P 2 0 5 + 2985 kj Q ora v a qizil fo sfo rla rn in g aktivligi kam . F o sfo r 60 0 °C da suv b o g 'i bilan ta ’sirlashib: 2P + 8H 20 = 2H 3 P 0 4+ 5H 2 F o sfo r xlor b ila n od a td a g i sh aroitd ayoq t a ’sirlashadi: 2P + 3C1, = 2PC1 3 2P + 5C 1,= 2PC1 3 F o sfo r v o d o ro d b ila n to 'g 'rid a n to'g'ri ta ’sir etm a y d i. F o sfin ( P H 3) fo sfid la r n in g g id r o liz i yok i ularga H CI t a ’sir ettirib o l i nadi: Ca 3 P 2 + 6HC1 = 3CaCl, + 2PH 3 S uyu ltirilgan H N 0 3 t a ’sirid a fosfor H 3 P 0 4 g a ch a ok sid lan adi: 3P + 5 H N 0 3 + 2 H ,0 = 3H 3 PO, + 5NO 3 2 3 4
tuzlari h o sil bo'lad i: P + 2KOH + H 20 = PH 3 + K 2 H P 0 3 F osfldlar: yuqori haroratda fosfor h am m a m etallarni ok sid lab , o 'z i fosfid largach a qaytariladi. M agn iyn in g fosfor b ila n ta ’siridan: M a g n iy fosfidi h o sil b o ‘ladi. U la r tu zsim o n birikm alar, io n - k ovalent tu zilish ga ega. N a 3 P, K3P va N a 3P suv h am d a kislotalar ta ’siridan o son parchalanadi. d -elem en tla r fosfidlari o'zgaruvchan tarkibli M e P , M e 2 P, M e3P tarkibga ega fosfidlar h osil qiladi. Ularda bog'Ianish m etallsim on tabiatga ega. Bu m oddalar kim yoviy jihatdan inert, elek tr tokini o'tk azad i yoki yarim o'tk azgichlard ir. F osforn in g vodorodli birikm alari. P H 3 — fo sfin ga z m od d a. U n in g q ay n a sh harorati -8 5 ° C , -1 3 3 ° C da s u y u q la n a d ig a n , sarim soq p iy o z hidi k elad igan gaz. M o lek u la tu zilish i p ram id al, am m iakka o'xshash . Beqaror birikm a b o'lib , qizdirilganda parcha lanadi: 2PH 3
2
2
5
3
4
2
4
3
4
4
2
4
F o sfin d a a sos xossalari a m m ia k d a n zaifroq. L ek in k u ch li kislotalar bilan fo sfo n iy ion i h osil qiladi: PH, + HI = PH J 3 4 S hu n g a o'xsh ash P H 4 C 1 0 4, P H 4 C1 birikm alari h am m a ’lum . B u n d a n tashqari, d ifo sfin h am o lin g a n . B u m o d d a rangsiz suyuqlik. 65°C da q aynayd i, -9 9 °C da kristallanadi. U z o q vaqt saq lan gan d a sariq rangli P 2 H 6 (qattiq m o d d a ) ga aylan ib , P H 3 ajratadi. S ulfid lari. Tarkibi P S tarkibli ( x = 3 ,4 v a >>=3,5,7,10) b o 'lg a n X у qator sulfidlar m a ’lu m . M asala n , P 4 S 3 (q ayn ash harorati 408°C , q o tish harorati 174°C) sariq tusli birikm a. B un d an tashqari, P 4 S 5, P 4 S 7, P 4 S [0 birikm alar h am o lin g a n . B u sulfidlar gugurt c h o 'p i tayyorlashda ishlatiladi. F osforn in g galo g en li birikm alari. PC1 3 — o'tk ir h idli rangsiz suyuqlik, 74, Г С da q ayn ayd i, — 1 1 1 , 8 °C da q otad i. Suvd a to 'liq g id rolizlan ib fosfit k islotasi h am d a H C I hosil qiladi: РС1 3
3
3
РС1 5
birikma ham suv bilan ta’sirlashadi: PCI 5
3
Э 2 3 4
5
3
3
5
rangli qattiq birikmalar. PC1 3
5
H - O v
o H H A n ch a kuchli elek trolit va u bir a so sli k islota ( K = 7 ,9 - 1 0 ’2). G ip o fo sfit k islota tu z la r i(K H 2 P 0 3) k u ch li qaytaruvchidir. A gar fo s fo r ish q o rla r ish tir o k id a q iz d ir ilg a n d a g ip o f o s fit k islo ta n in g tuzlari h o sil b o'lad i: 4 P + 3K O H + 3 H 20 = 3 K H 2 P 0
2 + P H 3
2 H .P O , = P H , + H ,P O , 3 2
3 4
q aytaru vch i b o'lib ok sid lan a d i: H 2 H P 0 2 + 4 A g N 0 3 + 2 H 20 = H 3 P 0
4 + 4Ag + 4 H N 0 3
Q aytaruvchilar ishtirokid a gip o fo sfit k islota o k sid lo v ch i v a z i fasini bajaradi: 2 Zn + H,HPO, + 2H,SO, = 2ZnSO, + PH, + 2H О 2 2 2 4 4 3 2
m od d a d = 2,1 3 ; su yu q lan ish harorati 23,8°C ; qaynash harorati 173°C. P20 3 — zaharli m o d d a h isob lan ad i. P20 3 — u c h u v c h a n m od d a. U n in g m olar m assasi P 40 6 to'g'ri keladigan m olek u la r kristall panjara h osil qiladi (45-ra sm ). P
Fosfor (III) oksid molekulasining tuzilishi. О — P — О burchaklari 99°C ,h ar bir fosfo r kislorod atom lari orqali bog'langan: 200°C yuqorida term ik parchalanadi: 4P О, = P, + 6 P ,0 4 4 6
2 4
2 0 3 — qaytaruvchi m od d a. U 0 2, S, C l2, M n 0 2, P b 0 2, N a 2 0 , va b oshq a o k sid lovch ilar bilan o so n oksidlanadi: P40 6 + 2 0 2 = 2P20 5 S uvd a erigan id a fo sfit k islo ta sin i h o s il q ila d i. F o sfit k islo ta H 3 P 0 3 suvda yaxshi eriydigan kristall m o d d a (p = l,6 5 ; su yuq lanish harorati 73,6°C ): 3 H 20 + P20 3 = 2 H 3P 0 3 U n ga ikkita tau tom er form ula m o s keladi: H - 0
H - C L .H ^ P - O - H ^ p ^ H - Q ^ Н - О ^
O 'rtach a k u ch li elek trolit hisoblanadi: F o sfit k islo ta n in g ( K ,= 1, 6 -10'3; K 2= 6 , 3 1 0 ' 7) ikki xil tuzlari bor: bitta v od orod m etallga alm ashgan - N a H H P 0 3. Ikkala vodorod m etallga alm ash gan - N a 2 H P 0 3. F o sfit k islotan in g u ch ala v o d o ro d m eta llg a a lm ash g an tuzi m a ’lum em as. F o sfit k islota h a m q aytaru vch i, h a m o k sid lo v c h i. K u c h li Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|