Anorganik kimyo
o k s id lo v c h ila r k islo r o d , g a lo g en la r, m e ta lln in g io n la r i, n o d ir
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- K u ch li qaytaruvchilar ishq oriy yer m etalla ri, rux va m a g n iy ta ’sirida, fosfit k islota fosfin gach a qaytariladi
- F osforn in g (V ) birikm alari. P 2 0 5 — o q kristall m od d a. U o so n
- Fosfor (V) oksid molekulasining tuzilishi. B u n d an tashqari, p o lim er m o d ifik a tsiy a li P 2 0 5
- 47-rasm . Ortofosfat kislota molekulasining tuzilishi.
- 0 ‘g ‘itlar ishlab chiqarish.
- F o sfo r va u nin g b irikm alarini tib b iyotd agi ah am iya ti.
- 2 4 . 7 . M i s h y a k
- M ish y a k (A r sen icu m )
- V odorodli birikm alari.
- 48-rasm . O z m iqdordagi mishyak birikmalarini tahlil qilish uchun ishlatiladigan qurilma.
- Surm a (S tib iu m ). K um ush rang o q m e ta ll, q attiq, m o ‘rt, su yu q lan ish harorati 630°C , q ayn a sh harorati 1640°C , elektr va
- — an tim an it. Sb — q adim za m on d an m a ’lum . T abiiy surm a ikkita barqaror izo to p d a n iborat ^ l Sb (57,25% ), 5
- Sb q otish m alarga qattiqlik b erish u ch u n q o sh ila d i. Sb, Pd, Sn q o sh ilg a n q otish m alar tip o grafik m eta ll d ey ila d i yok i gart va
|
o k s id lo v c h ila r k islo r o d , g a lo g en la r, m e ta lln in g io n la r i, n o d ir m etall ionlari fo sfit k islotan i ortofosfat k islo ta sig a c h a oksidlaydi: H 2 H P 0 3 + 2 A g N 0 3 + H 20 = H 3 P 0
4 + 2Ag + 2 H N 0 3
H ,H P O , + 3Zn + 3 H ,S 0 = 3 Z n S O , + P H , + 3 H ,0 2 3
4 4 3 2 F osforn in g (V ) birikm alari. P 2 0 5 — o q kristall m od d a. U o so n b u g ‘lanadi (b u g'lan ish harorati 3 5 9 °C ), va P 4 O 10 tarkibli m o le k u lar kristall panjara h o sil qiladi. P —O — b o g 'la r in in g u zu n lig i 0 ,1 6 2 n m b o 'lsa , P = 0 b og'lari qisqaroq va 0 ,1 3 9 n m g a teng (4 6 -ra sm ). О О 46-rasm. Fosfor (V) oksid molekulasining tuzilishi. B u n d an tashqari, p o lim er m o d ifik a tsiy a li P 2 0 5 h a m m a ’lum . U a n ch a yu q ori su yu q lan ish haroratiga eg a (su yu q lan ish harorati ta x m in a n 580°C ) va k im yoviy fa o llig i kam roq . P 2 0 5 su v b ila n shiddatli ta ’sir etib fosfat kislota h o sil q ilad i. S h u n in g u ch un undan gazlarni q uritish d a foyd alan ilad i. A gar fo sfo r (V ) ok sid so v u q suv b ilan ta ’sir etsa m etafosfat k islota h o s il qiladi: P 4 O l0 + 2H 20 = ( H P 0 3) 4 P 2 0 5 n in g issiq suv bilan ta’sirida p iro fosfat kislota h osil bo'ladi: P 4 O ,0 + 4 H 20 = 2 H 4 P , 0
7 A gar P 20 5 qaynoq kislota bilan t a ’sirlashsa ortofosfat kislotaga aylanadi: P P 20 5 — aso slar va asosli o k sid lar bilan fosfat kislota tu zla rin i hosil qiladi:
6NaO H + P20 5 = 2Na3P 0 4 + 3H20 3BaO + P20 5 = Ba3( P 0 4)2
P20 . — fosfom i h avoda to ‘la yonishi natijasida hosil b o 'lad i: P4 + 5 0 2 = 2P20 5
O r to - , m e ta - , p iro fo s fa t k is lo ta la rn in g b ir - b ir ig a o ‘tis h sxem asi:
2 H 3P 0 4 — ~Hl° > H 4P20 7 — ~H2° ^ 2 H P 0 3 H 3P 0 4 — kam m iq d o rd a suv bilan aralash tirilg an d a q iy o m si-
m o n suyuqlik hosil b o 'la d i. M e ta -, p iro -, orto fosfat k islotalarn ing anionlarini farqlash u ch u n A g N 0 3 bilan reaksiyasidan foydalaniladi.
M e ta fo s fa t k islo tasi A g + b ila n oq c h o 'k m a h o sil q ila d i. M e ta f o s f a t k is lo ta s i ( H P 0 3) x x = 2 ,3 ,6
tu rd a g i p o l im e r m o d d ala rd ir. O rto - va pirofosfat kislo tasid an farq qilib m etafo sfat
kislota oqsil m o d d alarin i c h o 'k tira d i, b u u n in g p o lim er xarak terin i k o 'rsa ta d i. P irofosfat kislotasi a n io n i oq c h o 'k m a Ag4P 20 7 ni hosil
qiladi. L ekin u tu x u m oqsilini c h o 'k tira olm aydi. O rtofosfat kislota H 3P 0 4 A g N 0 3 b ilan sariq c h o 'k m a hosil qiladi.
O rto fo sfat k islota o 'r ta c h a k uchli ele k tro lit ( K = 7 ,5 2 - 1 0 -3, ^ = 6 , 3 1 ■
1 0 s, K 3= l , 2 6 - 1 0 12) h o sil q ila d i. U n in g tu rli tu z la ri m a ’lu m : N a H 2P 0 4; N a 2H P 0 4; N a 3P 0 4. O rto fo sfat k islo ta n in g
m o le k u la sin in g tu zilish i k o 'rsa tilg a n (4 7 -ra sm ). M arkaziy ato m fosfor sp3 gibridlangan. P—О bog‘ining uzunligi 0,157 n m , P = 0 b o g ‘i b o ‘lsa 0 ,152 n m ga ten g , О — P —О v a le n t b u rc h a k la r 106°C ni tash k il etadi. T e x n ik a d a o rto fo s fa t kislota kalsiy fo sfatni su lfat k islo ta b ila n p a rc h a la sh o rq ali o lin a d i. B u n d a 85% li q iy o m sim o n fosfat kislota hosil b o ‘lib: C a 3
4) 2 + 3H
2 S 0
4 = 3 C a S 0 4 + 2 H
3 P 0
4 Bu usul ekstraksion u su l deyiladi. H osil b o 'lg a n k islo ta C a S 0 4 d a n su v d a eritib ajra tila d i. F iltrlash o rq ali e rim ay d ig a n tu z u sh lab qolinadi. T e rm ik fosfat kislota o lish u c h u n kalsiy fo sfatd an a w a l fosfor, s o 'n g ra fo sfo r (V) oksid u n d a n esa H 3P 0 4 o lin ad i. L a b o ra to riy a d a H 3P 0 4 fosforni 30% li n itra t k islo ta b ila n oksidlaganda hosil b o 'lad i: 3P + 5 H N O , + 2 H ,0 = 3 H ,P O . + 5N O 3 2 3 4 M e ta fo sfa t k islo ta ( H P 0 3) n p o lim e r tu zilish ga ega. B u k islota sh ish a sim o n m o d d ad ir. E ritm a d a p o lim erlar h o latid a m avjud. U la r z a h arli b irik m a larg a kiradi. U n in g tu z la ri N a 3P 30 9, N a 4P 40 12, C a 3(P 3O g) 2 m a ’lum . P iro fo sfa t k islo ta(y o k i d ifo sfat k islo ta) o rto fo sfa t k islo tan i 260°C g a c h a q izd irish da hosil b o 'lad i: 2H..PO, = Н лҚ 0 7 + H , 0 3 ^ 4 4 2 7
2 Bu k islo ta tashq i k o 'rin is h id a n y u m sh o q sh is h a s im o n m o d d a b o 'lib suvda o so n eriydi. K islotaning o 'r ta va n o rd o n tuzlari m a ’lum. B u n d a y tu z la rg a N a 4P 20 7, N a H 3P 20 7, N a 2H 2P 20 7, N a 3H P 20 7 kirad i. T u z la r suvda yaxshi eriydi va kislotali tab ia tg a ega. B a rc h a o rto fo sfa t k islo tasin in g tu zlari tark ib id a n a triy , kaliy va ish q o riy m e ta lla r va a m m o n iy io n lari b o 'ls a , u lar su v d a eriydi. B u tu z la rn in g ta rk ib id a b o sh q a m e ta lla r ( C a 2+, M g 2+, B a 2+ va b o s h q a la r) b o 'ls a , u la r suvda y o m o n eriy di. O rto fo sfa tla rn in g o 'z ig a x os tarafi tu z la rin in g q izd irish g a m u n o sa b a tid ir. B u n d a d ig id ro o rto fo sfa tla r q izd irilg an d a m etafosfatlarg a o 'tad i:
G idrofosfatlar qizdirilganda esa difosfatlarga yoki pirofosfatlaiga aylanadi: 2 N a 2
4 = N a 4 P
0 7 + H 20 2 M g H P 0 4 = M g 2 P 2 0 7 + H 20 O 'rta tuzlar yoki ortofosfatlar qizdirilganda am m iak va kislotaga parchalan adi: (N H 4
3 P 0
4 = 3 N H 3 + H
3 P 0
4 K im yoviy to za ortofosfat kislota tibbiyotda, oziq-ovqat sa n o ati d a, s u n ’iy a c h itq ila r (x am irtu ru sh ) va salqin ich im lik la r tay y o r la sh d a ish latilad i. O rtofo sfat k islo tasin in g tu zlari q a ttiq su v lam i to zalash d a keng q o 'llanilad i.
Fosfat kislota tuzlari qishloq xo'jaligi u c h u n k a tta a h a m iy atg a ega. F o sfo r oqsil m o d d ala rn in g tark ib ig a kiradi. O 's im lik la r fo sfo m i tu p ro q d a n , fosfat kislota tu zi h o lid a o lad i. L ekin u n in g m iq d o ri tu p ro q d a kam b o 'la d i. Y e m in g h o sil- d o rlig in i o shirish u c h u n fosforli o 'g itla r so lin adi. T a b iiy fo sfo ritla r va a p a titla r kam eriy d igan C a 3( P 0 4) 2 h o lid a bo 'lad i. S h u n d a y ho latd a u lar m aydalansa suyak talqoni deyiladi va ular h a m o 'g 'it sifatida ishlatiladi. U larn in g eruvchanligi yom onligi sababli fo sfo ritlar eru v c h a n n o rd o n tu zlarg a o 'tk a z ila d i. S u p e rfo s fa t o lish u c h u n m a y d a la n g a n fo sfo rit va H 2S 0 4 aralashtirilsa: C a 3
2 S 0
4 = 2 C a S 0 4 + C a (H 2 P 0
4) 2 b u n d a gips va kalsiy digidrofosfat hosil b o 'lib u yaxshi eriydi. H osil b o 'lg a n tu z o d d iy superfosfat deyiladi. S h u n g a o 'x sh a sh b o sh q a o 'g 'itla r h a m olin adi: 4 H 3
4 + C a
3 ( P 0
4) 2 = 3C a(H 2 P 0
4) 2 q o ‘sh superfosfat H 3
4 + C a(O H ) 2 = C a H P 0 4 + 2 H 20 presipitat K o 'p m iq d o r d a a m m o n iy f o s f a ti( tr ia m m o f o s ) ( N H 4 ) 3 P 0
4 ish latila d i. N abiyev M .N .(1915— 1995) O 'zb ekisto n FA akadem igi, kim yo fan lari d o k to ri, professor. K alsiy fosfatga n itra t kislota bilan ishlov berish u su lin i tak lif etgan. S u p erfo sfatlam in g sifatini yaxsh ilashd a
ish tiro k etgan . O 'z b e k is to n d a fo sro rli, a z o tli, ko m pleks o 'g 'i tl a r ishlab ch iqarishg a asos solg an olim h isoblanadi. H ozirgi p aytd a C h irc h iq elektrokim iyo k o m b in atid a a m m iak li selitra, v o d o ro d , a m m ia k , a z o t, n itra t kislota, k a rb a m id ish lab c h iq a rish y o 'lg a q o 'y ilg a n . 0 ‘g ‘itlar 0 ‘z b e k isto n n in g turli zav o d la rid a ishlab c h iq a rila d i. N av oiy «N av o iyazot» birlash m asi, S a m a rq a n d superfosfat zav o d i, O lm aliq kim yo zav o d i h o zirg i p a y tla rd a fosforli va azo tli o ‘g ‘itla r ishlab ch iq a rish g a asoslang an .
F o sfo r o rg anik b irik m a la r ju d a m u h im bio k im y o v iy ja ra y o n la rd a ish tiro k etadi. F o sfo rsiz m iy a to 'q im a la rid a m o d d a la r a lm a sh in u v i so d ir b o ‘lm as ed i. M iy a d a g i fo sfo rila z a fe rm e n ti p o lis a x a rid la rn in g gidrolizlanish jaray o n i va sintezini boshqarib turadi. U glevodlarning m iya to 'qim alarida oksidlanishida fosforopirid nukleotidlar noorganik fq sfatlar ju d a m u h im o 'r in tu tish i a n iq la n g a n . R N K va D N K m o n o n u k le o tid la ri o 'z a r o fosfat kislota qo ld iq lari b ila n b o g 'la n - g an lig in i esga o lsak, b u fo sfo r b irik m a la rin in g a h a m iy a tin i y a n a b ir b o r n a m o y ish etad i. N a triy dig id ro fosfat tib b iy o td a o sh q o z o n n in g kislotaliligi o rtib ketgan d a ishlatiladi. U u ro d a n p rep aratin in g tarkibiga kiradi.
M ishy ak, s u rm a va v ism u t e rk in m e ta lla rg a o 'x s h a sh , u la r a z o t va fosforga o 'x s h a m a y d i. L ekin b u e le m e n tla rn in g m u h im b irik m alari, fo rm u la si, x a ra k te ri, tu z ilish i, io n la n ish , ele k tro n , o k s id la n ish -q a y ta rilish ja ra y o n la rd a ish tiro k etishi b o ‘y ich a b u elem en tlarga o ‘xshaydi. M ish y a k (A r sen icu m ) - 5 -
1 0 4 % m iq d o rd a u c h ra y d i. 1690- yil S h re d e r to m o n id a n o c h ilg a n . T a b ia td a As4S4— rvalger, As2S 3 — s u rin ig m a t, FeA sS — m ish y ak k o lc h e d a n i h o lid a u ch ra y d i. T a b ia td a m ish y a k h a m b itta izo to p h o la tid a u ch ra y d i: 3375As. M ish y a k n in g b ir n e c h a rad io a k tiv izo to p lari h a m o lin g an . 3375As (y arim y em irilish d av ri 26,8 k u n ). U n ish o n li a to m sifa tid a ish la tiladi.
O linishi: erk in ho ld a m ish y ak u n in g m etallik b irik m a larid an su y u q lan tirish orqali o lin a d i. B u n d a m ish y ak p e c h d a haydaladi, yig‘gich d a ajratiladi: FeAsS = As + FeS yoki m etall yoki sulfidli b irik m a larin i k islo ro d d a yo q ib , keyin qay tarib olinadi: 2FeAs + 3 0 2 = F e 2 0
+ As 2 0 3 As 2 0 3 + 3C = 2 As + 3C O Fosfoiga o'x sh ab b ir q an ch a allotropik shakl o'zgarishlarga ega. O ddiy haroratda metallik m ishyak va kul rang m ishyak barqaror. Juda tez sovutilsa sariq m ishyak As4 d= 2,0 g /m 3 hosil bo'ladi. O ddiy holda u sublimatsiyaga uchraydi. Elektr tokini o'tkazadi. Suvda erimaydi: 4As + 3 0 2 = 2As 2 0 3 2As + 5C1 2 + 8H 20 = 2H 3 A s0
4 + 10HC1 M ish y ak va a n in g b irik m a lari k u ch li zah ar. As b irik m a la rid a A s'3, As+3, A s+5 b irik m alari h o la tid a uch ray d i. V odorodli birikm alari. M ishy ak g id rid i, arsin A s H 3, rangsiz ju d a zah arli gaz, q o 'lla n sa h id i bo r, suvda k am eriydi: AsC l
3 +
6 H = A sH 3 + 3HC1 A rsin m ish y ak n in g h a m m a b irik m a larin i aktiv v o d o ro d bilan qay tarish d a hosil b o 'ladi: 6 Zn + 6 H 2 S 0
4 = 6 Z n S 0 4 + 12H; 12H + A s 20 3 = 2A sH 3 + 3 H 20 Rux va As20 3 aralashm asiga sulfat kislota ta ’sir ettirilganda AsH3 hosil b o 'lad i: 6 Z n + 6 H ,SO , + A s ,0 . = 6 Z nS O , + 2AsH, + 3 H ,0 2 4 2 3 4 3 2 A sH 3 suy qlanish h a ro ra ti — 113,5°C, q ay n ash h a ro ra ti — 55°C, l m 3 hav o d a A sH 3 IO'6 g r b o 'lsa o d am u c h u n o 'ld iris h dozasi h iso b lan ad i. A rsin b e q a ro r, q izd irilg an d a o so n p arch alan ad i: 2AsH 3
2 B u xo ssasid an m ish y a k n i o c h is h d a fo y d a la n a d i, a n a sh u reaksiya chex alkim yogari M arsh (1 836-yil) to m o n id a n m ishyakni o c h ish u c h u n ta k lif etilg an (4 8 -rasm ): 48-rasm . O z m iqdordagi mishyak birikmalarini tahlil qilish uchun ishlatiladigan qurilma. 200-300°C AS 2
3 + 12HCJ + 6 Z n = 2 A s H 3 + 6 Z n C l 2 + 3 H 20 2A sH 3 = 2 A s + 3H 2 A rsin p a rc h a la n a d i, hosil b o 'lg an m ishyak sovitgich ni sovuq joylarida yig'iladi, xarakterli q o ra m assa bilan qoplanish hosil bo'lib, b u «mishyak oynasi» h a m deyiladi (usulni aniqligi IO-8 gr). A sH 3 to 'la yonsa: 2A sH 3 + 3 0 2 = A s20 3 + 3 H 20 D astlabki qisqa y o n ish d a esa: 4 A sH 3 + 3 0 2 = 4As + 6 H 20 A re n id la r (a rse n id la r) m ish y a k n i m eta lla r b ilan hosil qilgan birikm alari. B u b irik m a la r m eta lla rg a o 'x sh a sh tab ia tg a ega: C u 3
3 Asr
K islorodli b irik m alari: A s20 3, As20 5 A s ,0 3 — m ish y a k a n g id rid i m ish yak n i h a v o d a y o n ish i yoki m ish y a k n in g ru d a la rin i q iz d irish orqali o lin ad i: 2FeAsS + 5 0 , = F e 2 0
+ As 2 0 3 + 2 S 0 2 M ish y ak ( I I I ) oksidi su v d a eriydi va a rse n it k ilo tasin i h o sil qiladi: As 2 0 3+ 3 H 20 = 2 A s(O H ) 3
= 2 H 3 A s 0 3 = H 20 + H A s 0 2 M ish y a k (III) ok sid i a m fo te r xossaga ega: As 2 0 3 + 6HC1 = 2AsCl 3 + 3 H 20 As 2 0 3 +
6 N a O H = 2 N a 3 A s 0 3+ 3 H 20 As 2 0 3 + 2 K 0 H + 3 H 20 = 2 K [A s (0 H )J H j A s O j — (ortoarsenit kislotasi) — erkin holda olin m ag an , fa qat suvdagi eritm ada mavjud, eritm ada quyidagi m uvozanatda b o ‘ladi: H 3
3
H 20 + H A s0 2<-> H + + A s 0 2- ; к = 6-10 10 M ishyak va uning sulfidiga n itra t kislota t a ’sirid an o rto a rse n a t kislota hosil b o ‘ladi: ЗАs + 5 H N 0 3 + 2 H 20 = 3 H 3 A s 0
4 + 5N O 3As 2
3 + 2 8 H N 0 3 + 4 H 20 = 6 H 3 A s 0
4 + 9 H 2 S 0
4 + 28N O H 3
4 о H + + H 2 A s 0 4- fc, = 5,6 ■ IO
' 3 H jA sO ,- о H + + H A s 0 42' k2 = 1,7 IO ' 7
HAsO ,2- H +
+ A sO ,3- к =
3 IO - ' 2
4 4 3 Bu k islo tan in g tu rlic h a alm ash g an tuzlari m a ’lum : N a 3A s 0 4, N a 2H A s 0 4, N a H 2A s 0 4. H A s 0 3 — m e ta a rse n a t k islo tasi
O'10), H 4As20 7 — p iro a rse n a t kislotasi. K 3A s 0 4 oksidlovchi: K 3 A s 0 4 + 2KJ + H 2 S 0
4 = K
3 ASO
3 + J
2 + K .S O , + H 20 A g a r re ak siy ad a I 2 ish tiro k etsa u o k sid lo v ch i, K 3 A s 0
3 — q a y ta - ru v c h id ir: K 3 A s 0 3 + J2 + 2 K 0 H = K 3 A s 0
4 + 2 K J + H 20 M ish y ak sulfidlari: 2As + 3S = As 2 S
(qora rangli) 2As + 5S = As 2 S5;
2AsCl 3 + 3 H 2S = As 2 S 3 + 6HC1; 2AsCl
3 + 5 H 2S = 10HC1 + As 2 S
M ish y ak su lfidlarin i N a 2S, K^S yoki ( N H 4)2S b ila n t a ’siri orq ali suvda eru v c h a n H 3A sS3 — (tio a rse n it kislotasi) va H 3AsS4 — (tio a rse n a t kislo ta) h osil b o 'la d i. As 2 S 3 + 3 N a2S = 2N a 3 AsS
3 natriy tioarsenit As 2
5 + 3 N a2S = 2 N a 3 AsS
4 natriy tioarsenat M is h y a k b irk m a la ri tib b iy o td a , q is h lo q x o 'ja lig id a in s e k tits id sifa tid a ish latilad i. A s 2 0
s ic h q o n la rn i (k e m iru v c h ila rn i) o 'ld iru v c h i d o ri s ifa tid a q o 'lla n ila d i. A s F 5 g az (su y u q la n is h h a r o r a ti — 80°C ). A g ar K F ga P F 5 q o 'sh ilsa ko m p lek s birik m a (kaliy g ek safto ro arsen at) h o sil b o 'la d i: Surm a (S tib iu m ). K um ush rang o q m e ta ll, q attiq, m o ‘rt, su yu q lan ish harorati 630°C , q ayn a sh harorati 1640°C , elektr va issiq likn i o ‘tk azad i. L ekin kristallari m o ‘rt. T abiatda u ch rash i. Surm a y a ltiro g ‘i, Sb 2 S 3 — an tim an it. Sb — q adim za m on d an m a ’lum . T abiiy surm a ikkita barqaror izo to p d a n iborat ^ l Sb (57,25% ), 5 ^3Sb (42 ,75 % ). U n in g bir n ech a rad ioaktiv izo to p la ri o lin g a n . Surm a sulfidlardan oksidlarga va s o ‘ngra oksidlaridan qaytarib olinadi: 2Sb
2 S 3 + 9 0 2 = 2Sb 2 0 3 + 6 S 0 3; S b ,0 3
Sb q otish m alarga qattiqlik b erish u ch u n q o 'sh ila d i. Sb, Pd, Sn q o 'sh ilg a n q otish m alar tip o grafik m eta ll d ey ila d i yok i gart va Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|