Arab xalifaligi va musulmon huquqi

birinchidan, uning musulmon jamoasi tomonidan saylanishi;

ikkinchidan, xalifaning vasiyat tariqasidagi farmoyishi.

Vaqt o`tishi bilan haqiqiy real hokimiyatni qo`lga kiritish usuli odat-dagi usulga aylandi. Xalifa o`z talabini qondirgan har qanday kishini o`zi-ga voris qilib tayinlashi mumkin edi. Xalifalar xalifa oilasining a`zolaridan biri bo`lishi yoki hech bo`lmasa Muhammad (SAV) payg`ambarning uru-g`idan, ya`ni qurayshlar qabilasidan chiqqan bo`lishi, kamolatga yetgan va tanasida kamchiliklar bo`lmasligi lozim edi. Bundan tashqari muayyan axloqiy sifatlarga va ma`lumot darajasiga ham ega bo`lishi talab qilinardi.

Dastlabki to`rt xalifa (al-xulafo ar-roshidin) davlati keyingi asrlarda ham an`anachilar sifatida, ham islohotchilar sifatida, ham musulmonlar-ning ideal davlati sifatida maqtalib, unda davlatning dastlabki musulmon tushunchasi sof ma`noda amalga oshgan edi. Musulmonlar orasida, hatto, ekstremistik qarashlar ham mavjud bo`lib, ularga binoan ushbu xalifalar-dan keyingi davrdagi qonuniy musulmon idora usulining mavjudligi umuman inkor etilardi. Ularning hukmronlik davri Abubakrning 632 yilda birinchi xalifa lavozimiga o`tirishidan to 661 yilda to`rtinchi xalifa Alining o`ldirilishiga qadar bo`lgan qariyb o`ttiz yilni qamrab oldi.

Musulmon ta`limotida dastlabki to`rt xalifa hech vaqt begunoh kishilar deb qaralmagan, lekin ular birmuncha e`tibor va ishonchga sazo-vor bo`lishgan. Taxmin qilishlaricha, ularning sofligi va Muhammad (SAV)ga sadoqati uning farmoyishlariga qarshi qaratilgan xatti-harakatlar-dan saqlanishlariga yordam bergan. Bordi-yu, ulardan birortasi bu farmo-yishlarni bilmasdan buzgan taqdirda payg`ambarning boshqa muxlislari ularni to`g`rilagan bo`lishardi. Buning oqibati shu bo`ldiki, to`rt xalifaning tajribasi, xuddi Muhammad (SAV)niki kabi tez orada qonun tusini olgan ediki, keyingi musulmon hukmdorlarida odatda bu narsa bo`lmagan.

Muhammad (SAV) va uning to`rt bevosita merosxo`rlari davrida mu-sulmon davlati vujudga kelishi tongotarida hukumatning shakli va vazifa-lari o`ziga xos bir qator xususiyatlarga ega bo`ldiki, ular keyinroq musul-mon davlati huquqiy tizimining yanada rivojlanishini belgilab berdi. Ke-yinchalik tashqi ko`rinishi jihatidan bu davlatga Eron va Vizantiya ta`sir ko`rsatgan bo`lsa ham ular muhim o`zgarishlarga olib kelmadi. Lekin mu-sulmon davlatining aniq ifodasi: monarxiya shakli, hukmdorning shaxsiy obro`si va davlat boshqaruvining teokratik xarakterda bo`lishi namoyon bo`lib qoldi.

Bu yerdagi mutlaq hokimiyat ma`nosidagi monarxiya shakli lavozim egasining mumtozligidan, shuningdek, xalifaning o`z lavozimini umrbod egallaganidan va saylanganidan keyin hech bo`lmaganda nazariy jihatdan davlatdagi birdan-bir obro`li kishi ekanligidan kelib chiqar edi.

Faqat bitta musulmon jamoasi - umma mavjud bo`lib, shunga mo-nand jamoaning yo`lboshchisi ham bitta edi. Aytishlaricha, Abubakrni saylash oldidan davlat boshlig`i qilib muhojir va ansor vakillaridan iborat kengash belgilashga intilish bo`lgan edi. Asosan Umarning bu g`oyaga qarshi keskin norozilik bildirishi tufayli bu intilishni bostirishga muvaffaq bo`lindi. Umar yerdagi mustaqqillikni hech qanday shaxs yoki tashkilot bilan bo`lib o`tirmadi, vali (viloyat hukmdori) lar, harbiylar yoki vaqt o`tishi bilan xalifalik hududida ta`sis etilgan tashkilotlar xalifa obro`si asosida va uning rahbarligida ish olib bordilar. To`g`ri, dastlabki xalifalar ko`pincha o`z atrofidagi kishilardan maslahat so`rashardi, lekin bu uning shaxsiy obro`si cheklanishini anglatmas edi.

Xalifaning nufuzi muayyan hududga egalik qilishga yoki hukmron-likka emas, balki ishonch, umumiy manfaatlar kabi shaxsiy xislatlarga, o`zining yagona va noyob asoschi bilan aloqasiga asoslanardi: xalifa xudo-ning marhamati bilan hukmron bo`lgan edi. U o`sha vaqtda odat tusiga ki-rib qolgan va mavhum davlat obro`siga asoslangan dunyoviy unvonlardan birortasiga ega emasdi. U xalifa, demak, payg`ambarning noibi ediki, bu narsa favqulodda shaxsiy unsurni anglatardi. Xalifa so`ngra tom ma`noda-gi imom, ya`ni diniy marosimlar o`tkazilayotgan vaqtda ummaning yo`l-boshchisi, nihoyat «dindorlarning boshlig`i (amir al-mo`minin)» degan rasmiy unvonga ega bo`ldi, u birinchi navbatda harbiy-siyosiy ishlarga, ikkinchi navbatdagina xalifalikning diniy ishlariga e`tibor qilardi.

Amir unvoni aslida maxsus yoki favqulodda xususiyatga ega emas. «Amara» - buyurmoq so`zining ildizi va «amir» iborasi buyruq berishga, ayniqsa harbiy ishda buyurish huquqiga ega bo`lgan har qanday shaxsni bildiradi. Masalan, har bir harbiy boshliq amir bo`lgan. Musulmon davlati-dagi harbiy boshliq faqat dindorlarga qo`mondonlik qilganligi sababli uni ko`pincha amir al-mo`minin deb atashgan. Tez orada bu unvon, chamasi, ikkinchi xalifa Umar davridan boshlab musulmonlar jamoasi - ummaning oliy rahbariga berilgan. Demak, bu hol yuz bergach, u tezda rasmiy tus ol-gan va bu unvonga faqat xalifa haqli bo`lgan. Xalifa klassik musulmon davlati nazariyasiga ko`ra sof diktatorlik vazifasiga ega deb qabul qilinsa ham, o`z hukmronligini umma nomidan emas, balki bevosita Alloh nomi-dan olib borgan.

Musulmonlar jamoasi - umma oldida o`z asoschisi vafotidan keyin boshqarishni qay tarzda davom ettirish lozimligi haqidagi muammo kelib chiqqan. Arab xalifaligining taqdiri ana shunga bog`liq edi. Qur`on ham, hadislar ham, uning vafoti tafsilotlari ham Muhammad (SAV) hokimiyati kimga meros bo`lib o`tishi haqida hech qanday yo`l-yo`riq bermagan edi. Buning ustiga payg`ambarning erkak merosxo`ri ham yo`q edi.

Sharqdagi odat bo`lib qolgan kattalik huquqi yoki birinchi bo`lib tug`ilgan kishi huquqi bo`yicha meros tariqasida tartibga solishga avval boshdanoq o`rin yo`q edi. Qonuniy merosxo`r sifatidagi shaxs, uning tayinlanish belgilari mutlaqo noaniq bo`lib qolayotgan edi. Shu sababli Muhammad (SAV)ning vafotidan keyin uning safdoshlari orasida hoki-miyatning meros bo`lib o`tishi masalasida o`z-o`zidan bir necha guruhlar paydo bo`ldi. Bir tomonda «muhojirlar» turishardi. Ular Muhammad (SAV) mansub bo`lgan qurayshlar qabilasi orasidan merosxo`rni ilgari su-rish huquqini ko`tarib chiqdilar, bu qabila a`zolari Makkada uning maktu-bini birinchi bo`lib qabul qilgan edilar. Ularga «ansor» lar qarshi turishar-di, ular ham meros ko`rsatish huquqiga da`vo qildilar, chunki payg`ambar-ga Madinada boshpana bergan edilar, busiz islom chuqur ildiz otishi mum-kin emasdi. Nihoyat, shialarning<sup>93</sup> fikricha, merosxo`r tanlashda tasodiflar-ga va saylov yig`ilishining qarshilik ko`rsatishiga yo`l qo`yish Allohning va Muhammadning irodasi bo`la olmaydi: bu lavozim shuning uchun alo-hida mo`ljallangan shaxsga, ya`ni Muhammad (SAV)ning amakivachchasi Aliga tegishli bo`lishi lozim.

Mazkur qarshi kurashda muhojirlarlar g`alaba qozonishdi. Ular Abu-bakrni merosxo`rlikka nomzod qilib ko`rsatishga rozilik bildirishdi. Pay-g`ambar muxlislari orasida u ancha nufuzli va hurmatli shaxs bo`lib, Mu-hammad (SAV)ni va uning ta`limotini e`tirof qilgan dastlabki makkaliklar-dan biri edi. Muhammad (SAV) boshqalardan ko`ra unga alohida e`tibor berardi. Abubakr Madinadagi birgalikda o`qilgan ommaviy ibodatlarda va 631 yilda Makkaga qilingan birinchi safarda payg`ambarning o`rinbosari bo`lishi mumkin edi. Bundan tashqari, u Muhammadning qaynotasi (Oyshaning otasi) edi

Hal qiluvchi yig`ilishda g`ayratli Umar o`zini davlat hokimiyatini meros qilib olish uchun eng munosib kishi deb atadi va mutlaqo kutilma-ganda Abubakrni yoqlab chiqdi: u to`s-to`polon avjiga chiqqan bir vaziyat-da Abubakrning qo`lini ko`tardi, uni noib va Allohning yuborgan vakili deb e`lon qildi. Shunday qilib, xalifalik islomning ko`pgina jarayonlari va muassasalari kabi kutilmaganda paydo bo`ldi. Ayni vaqtda Abubakrni saylash vaqtida shunday usulga ruxsat etildiki, bu usul islomgacha bo`lgan davrda qabila yo`lboshchilari bo`lgan sayidlarni<sup>94</sup> saylash chog`ida tatbiq etilgan edi. Ikki tomonlama prinsip: xalifaning qurayshlar qabilasidan kelib chiqishi va uning rasmiy ravishda saylanishi sunnalar islomida xalifalik bilan bog`liq bo`lib qoldi.

Musulmon tadqiqotchilarining fikricha, Abubakr og`ir, vazmin, sof vijdonli va xayrihoh kishi bo`lib, o`ziga meros tariqasida topshirilgan dav-lat hokimiyati Mas`uliyatiga hushyorlik bilan qat`iy munosabatda bo`lgan. U o`zi hukmronlik qilgan ikki yil ichida ridda nomli arab qabilasining xavfli qo`zg`oloniga duch keladi. Qo`zg`olon payg`ambar vafotidan keyin ko`tarilgan edi. Aftidan, Abubakrning xalifalikni va islom ta`limotini himoya qilish bilan bir qatorda, davlat ichidagi tartibni mustahkamlash uchun vaqti qolmas edi.

Xalifa Umar musulmon arab davlatini boshqarishni bu davlatning o`rnatilishi hal qiluvchi o`n yilligi davrida egalladi. Amerika olimi F. Xitti uni Muhammaddan (SAV) keyin ikkinchi musulmon diniy davlatining asoschisi deb ataydi. Umar yosh davlatning yirik istilolari davrida oddiy ma`muriy tashkilotlar tuzish tashabbuskori bo`ladi. Garchi bu yerda voqealar va tuzilmalar ancha sekinroq va izchillik bilan sodir bo`lgan bo`lsa-da, musulmonlar tarafdorlari bu aynan xalifa Umarning xizmati deb ko`rsatadilar. Ikkinchi xalifa hukmronlik qilgan davrda islom dinini shun-day darajaga ko`taradiki, bu davr keyingi yillar uchun islomning oltin asri bo`lib qoladi.

Xalifa Umar dastlabki mustaqil sudyalarni tayinlaydi, harbiy nafaqa-lar uchun harbiy-qabila ro`yxatlarini joriy etadi. Harbiylarning bunday ro`yxatini tuzish xalifa tomonidan qaror qabul qilinganidan keyin zarur bo`lib qoldi. Mazkur qarorga binoan bosib olingan barcha yer mulklari harbiylar o`rtasida taqsimlanishi kerak bo`lsa ham, muayyan yer solig`i to`lash yo`li bilan avvalgi egalari mulki bo`lib qoladi. Davlat bu pullarni olib, o`z jangchilariga nafaqa to`laydi. Bu xuddi yer maydonlaridan olina-digan tovon - rentadan iborat edi. Bu arablarda katta yangilik bo`lib, ular boshqarishdagi rasmiyatchilik usullariga unchalik o`rganmagan edilar. So`ngra soliq tizimi hisoblash va hisobot tuzish ishlarini talab qilardi. Shu sababli bosib olingan yerlarda ularni joriy etishda ma`lum darajada Vizan-tiya va Eron tajribalaridan foydalanildi. Davlat yerlari va egalari tashlab ketgan yerlar bundan mustasno bo`lib, ular bevosita davlat mulki bo`lib qolardi.

Harbiy-siyosiy gubernatorlar - valilar bilan bir qatorda (ular lavozim-ga o`tirish vaqtida tegishli viloyatning bosh masjidida o`zlarining tayin etilganligini o`qib berishlari lozim edi) xalifa harbiy viloyatga moliyaviy boshqaruv - aamila uchun yana arab vakilini ham tayinlardi. Barcha daro-madlar jamoat xazinasiga yoki davlat xazinasi (bayt-al-mol) ga tushardi, ularga dastlabki xalifalar patriarxal tarzda boshchilik qilishardi.

Shunday qilib, xalifa Umar o`z hukmronligi davrida yagona musul-mon davlati dushmanlarining qarshiligini uzil-kesil bostirdi va Arabiston-da siyosiy birlik o`rnatdi. Ayniqsa, u yagona davlat apparatini tashkil etishga intildi va mamlakatda davlat boshqaruviga asos soldi. Xalifa Umar sudning vazifalarini ma`muriy vazifalardan ajratdi. Mahalliy hokimiyatlar sudlarning qaroriga aralashish huquqiga ega emas edilar. Oliy sudyalar xalifalarning o`zlari hisoblanar edi, joylarda qozilar sudya hisoblanardi, ular xalifa tomonidan tayinlanib, keng vakolatlarga ega edilar. Ular sud ishlaridan tashqari vasiylar tayinlashar, merosni taqsimlar va vaqf mulkini boshqarardilar⁹⁵.

Xalifa Usmon quraysh qabilasining umaviylar shajarasidan kelib chiqqan edi. Arab tarixchilarining ta`kidlashicha, u chinakam olijanob va shaxsan tartib-intizomli kishi edi, qolgan sohalarda esa unga o`z o`tmish-doshining g`ayrat-shijoati yetishmasdi. U ancha zaif bo`lib, o`z urug`i a`zolarining tayziqiga qarshi turolmasdi, shu sababli o`zi hukmronlik qilgan davrda davlatning ancha yuqori lavozimlarini, shu jumladan viloyat boshliqlari lavozimini umaviylar urug`ining a`zolari egallab olishdi.

Shu tariqa, xalifa Umarning harbiy-aristokratik ma`muriyati uning kuchsiz merosxo`ri davrida haddan tashqari sun`iy bir ma`muriyatga ayla-nib qoldi. Umaviylar hukmron tayinlashda eski arab tanlov prinsipini vali-ahdlik (merosxo`rlik) prinsipi bilan almashtirishga erishdilar. Bu qoidani xalifalikning keyingi davrida butunlay bekor qilishning imkoni bo`lmadi. Saylov qoidalariga rioya qilish xalifa hayotligida uning o`zi tayinlagan o`rinbosarga viloyat beklari va davlatning obro`li kishilarini qasamyod qildirish orqali ta`minlanardi.

Merosxo`rlik haqida aniq bir qonunning yo`qligi har xil tortishuv-larga sabab bo`lardi. Hukmdor ota o`zining eng iqtidorli o`g`lini valiahd etib tayinlashga harakat qilardi. Bunda yaqin qarindoshchilik prinsipi yot edi, bu esa yoshi ulug` erkak katta mavqega ega bo`lishiga asoslangan arab qabilaviy prinsiplariga zid kelardi. Shu sababli bo`lsa kerak, 14 ta umaviy xalifalardan faqat to`rttasigina o`z o`g`illarining valiahd (merosxo`r) bo`lishiga erishganlar.

Umaviylar davrida davlat mutlaqlashtirilgan monarxiyaga aylanib ketdi. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, arab tilida bizning umumiy siyosiy-huquqiy tushunchamizdagi «davlat» so`zi yo`q. Ibn Xaldun (1333-1406 yillar) kiritgan «daula» atamasi hozirda «davlat» deb tarjima qilinsa ham aslida «sulola» tushunchasiga mos keladi. Bu «qirollik», «qirol hokimiyati» tushunchalarini anglatuvchi «mamlakat» so`zida ham ifoda-langan bo`lib, arablarning o`ziga xos tafakkurini ko`rsatadi.

Davlat tepasida xalifa turgan. Unga butun oliy hokimiyat tegishli bo`lgan. U qonun chiqarish, ijro etish va sud hokimiyatiga ega bo`lgan. U Allohning yerdagi vakili va noibi, Muhammad (SAV)ning merosxo`ri, shuningdek, imom, ya`ni xudoning yerdagi soyasi hisoblangan.

Arab xalifaligining birinchi davrida xalifa saylanib qo`yilardi. Uma-viylar va Abbosiylar davrida xalifa lavozimi nasldan naslga meros bo`lib o`tadigan bo`lgan. Xalifa cheklanmagan hokimiyatga ega bo`lgan despot bo`lib qolgan. Arab xalifaligining birinchi davrida xalifalar xalqdan alohi-da bo`lishga intilmagan hamda kamtarona hayot tarzida yashagan bo`lsa-lar, Umaviylar va Abbosiylar juda boy-badavlat turmush kechirganlar. Umaviylar va Abbosiylar davrida ancha keng va nisbatan markazlashgan byurokratik apparat tashkil etilgan.

Xalifa huzurida kengash (shuura) mavjud bo`lib, muhim ishlarni hal etgan. Xalifaning bevosita maslahatchisi va o`rinbosari, davlatda oliy man-sabdor shaxs buyuk ministr bo`lgan. Ministr so`zi arabcha «og`irliklarni ko`taruvchi» degan ma`noni bildiradi. Buyuk ministr juda katta vakolatlar-ga ega edi. U xalifa nomidan davlatning daromad va xarajatlarini nazorat qilardi, amirlar va sultonlarni tayinlardi. U xalifa devonxonasi boshlig`i hisoblangan.

Saroydagi muhim mansablar: xalifaning shaxsiy qo`riqchilari boshli-g`i; politsiya boshlig`i; boshqa mansabdor shaxslarni nazorat qiluvchi maxsus chinovnik edi.

Davlat boshqaruvining markaziy organlari devonlar deb atalardi. Arab xalifaligida quyidagicha devonlar bo`lgan:

Al-Xiroj - ichki ishlar devoni - moliyaviy ishlarga rahbarlik qilgan;

Al-Xatim – xalifa kotibiyati hisoblangan, yashirin politsiya funksiyasini ham bajargan;

Al-Rasoil - pochta va aloqa devoni bo`lgan. U pochtalarni va davlat yuklarini yetkazib bergan. Yo`llarni, karvon-saroylarni, quduqlarni quri-lishiga rahbarlik qilgan;

Al-Mustaqilot - harbiylarni hisobga olish, armiyani ta`minlab turish vazifasini bajargan.

Ushbu ko`rsatilgan to`rtta devon Umaviylar davrida tashkil topgan bo`lsa, Abbosiylar davrida devonlarning soni 10 taga yetadi. Devonlarning boshida xalifa tomonidan tayinlanadigan ministr, ya`ni rais-ud-devon turardi. Yuqoridagilardan tashqari, davlat xazinasi - bayt-al-mol ham bo`lib, u zakot solig`ini undirish ishlarini yuritgan.

Armiya. Dastlab armiya asosan arab qabilalaridan va ko`ngillilardan iborat edi. Xalifa oliy bosh qo`mondon hisoblangan. U armiyadagi oliy va o`rta darajadagi zobitlar tarkibini tayinlagan va almashtirib turgan. Uma-viylar davrida har bir viloyatning o`z qurolli kuchlari (otryadlari) mavjud edi. Ularga tegishlicha viloyat hukmdorlari boshchilik qilgan. Abbosiylar davrida ulkan harbiy dengiz floti tashkil etiladi.

Sud. Sud hokimiyati ma`muriy hokimiyatdan ajratilgan edi. Mahalliy hokimiyatlar sudyalarning qaroriga aralashish huquqiga ega bo`lmaganlar.
3. Musulmon huquqining asosiy belgilari

Musulmon huquqining vujudga kelishi va rivojlanishi xususiyatlari

Musulmon huquqi - shariat o`rta asrlardagi Sharq sivilizatsiyasining juda katta hodisasi hisob-lanadi. Bu huquqiy tizim Arab xalifaligi doirasida vujudga kelib, rasmiylashgan va asta-sekin xalqaro ahamiyat kasb etib borgan. Uning rivojlanish jara-yoni arab davlatchiligining VII asr boshida (Mu-hammad salollulohu alayxi vassallam davrida) kichik patriarxal diniy jamoadan VIII-X asrlarda (Umaviylar va Abbosiylar davrida) yirik impe-riyalardan biriga o`sib o`tishi jarayoni bilan chambarchas bog`liq.

Arab xalifaligi qulagandan so`ng musulmon huquqi nafaqat o`zining ilgarigi ahamiyatini yo`qotdi, balki yanada taraqqiy etdi, xuddi o`rta asrlarda Yevropadagi rim huquqi singari «ikkinchi marotaba dunyoga keldi» hamda o`rta asrlardagi Osiyo va Afrikaning u yoki bu darajada islomni qabul qilgan qator mamlakatlari (Misr, Hindiston, Usmoniylar imperiyasi va boshqa ko`pgina davlatlar)ning amaldagi huquqida ham musulmon huquqi arab istilosidan boshlab to «qizil imperiya» hukmronligi o`rnatilgunga qadar muhim o`zgarishlarsiz harakatda bo`ldi.

Musulmon huquqi o`zidan oldingi Sharq huquqiy madaniyatining ko`pgina elementlarini, jumladan, islomga qadar Arabistonda va arablar tomonidan bosib olingan hududlarda harakatda bo`lgan huquqiy odatlar va an`analarni ham o`zida aks ettirdi. Masalan, Umaviylar davrida ancha vaqtgacha sosoniylar, Eron, Vizantiya huquqi, shuningdek, qisman rim hu-quqi ham ahyon-ahyon qo`llanib turilgan. Ushbu manbalar tashqi jihatdan va kam ahamiyatli bo`lsa-da, shariatning vujudga kelishida ma`lum o`rin tutgan. Lekin ularning oqibatda shariatning betakror va o`ziga xos, musta-qil va original huquqiy tizim sifatida shakllanishiga hech qanday aloqasi yo`q. Shariatning vujudga kelishida Muhammad (SAV) va dastlabki to`rtta xalifaning o`rni juda katta. Aynan ularning hukmronligi davrida musul-monlarning muqaddas kitoblari - Qur`oni Karim va Sunna tuzilgan.

Shariat eng boshidan (hech bo`lmaganda dastlabki ikki asr mobayni-da) qat`iy diniy huquq sifatida vujudga keldi va rivojlandi. U islom ilo-hiyoti bilan uzviy qo`shilib ketdi, uning diniy axloqiy tasavvurlarini mu-jassam etdi. Islom ta`limoti bo`yicha diniy qoidalar yagona Alloh tomoni-dan o`rnatilgan tartib va qonunlarning bir qismi bo`lib, ular bilan butun dunyo boshqariladi. Ayniqsa dastlabki vaqtlarda umuman shariat va xusu-san fiqh<sup>96</sup> o`zida faqat huquqiy qoidalarni aks ettiribgina qolmay, diniy ta`-limot va axloqni ham mujassam etgan. Shariatda din, axloq va huquqning bunday qo`shilib ketganligi, bir-biridan ajralmaganligi, bo`linmaganligi o`ziga xos ifodasini shundan topgan ediki, uning normalari (qoidalari, ko`rsatmalari) bir tomondan ijtimoiy («kishilik») munosabatlarni tartibga solgan, ikkinchi tomondan esa - musulmonlarning Alloh bilan munosabat-larini (ibodat qilishlarini) belgilagan. Shariatning ilohiy tadbiq etilishi va diniy-axloqiy asoslari huquqni tushunishning, shuningdek, qonuniy va no-qonuniy xatti-harakatga baho berishning o`ziga xosligida o`z aksini topgan. Masalan, huquqning islom ilohiyoti bilan chambarchas bog`liqligi shariatda har bir musulmon tomonidan sodir etilishi lozim bo`lgan yoki mumkin bo`lmagan xatti-harakatlarning aniq ko`rsatib qo`yilganligida o`z ifodasini topgan. Shariatda barcha xatti-harakatlar dastlab ikki turga – xa-rom va halolga ajratilgan. Keyinchalik shariat shakllanib tugallangan davr-da beshta toifa vujudga kelgan. Bular: farz - bajarilishi qat`iy majburiy hi-soblangan xatti-harakatlar; mandub (sunnat) - majburiy emas, lekin ma`-qul, lozim deb hisoblangan normalar; muboh - ixtiyoriy normalar; makruh-noma`qul normalar; xarom - qat`iy ravishda taqiqlangan xatti-harakatlar. Bular ham huquqiy, ham axloqiy-diniy mazmunga ega bo`lib, majburlov-chi, tavsiya qiluvchi, yo`l qo`yuvchi, lekin jazo qo`llanilmaydigan, taqiq-lovchi va jazoga loyiq (mustahiq) xarakterdadir. Shariat me`yorlarining ilohiyligi, oldindan belgilab qo`yilganligi musulmonlar irodasining shariat doirasidagi erkinligi haqidagi masalaning juda katta ahamiyatini belgilay-di. Bu masalaga duch kelgan diniy-falsafiy maktablar turli mavqeni egalla-gan. Masalan, shunday maktablardan biri - jabariylar<sup>97</sup> ikki inson irodasi erkinligini butunlay inkor etgan. Ular inson taqdirini xudo mutlaq oldindan belgilab qo`ygan, hech qanday iroda va faoliyat erkinligi yo`q, bular faqat xudoda mavjud, inson esa ana shu faoliyatni o`zlashtirib olish imkoniyati-gagina ega, degan ta`limotni ilgari surganlar.

Shariat uchun, ayniqsa uning rivojlanishidagi dastlabki bosqichlarda, musulmonning huquqlariga emas, balki uning Alloh oldidagi burchlariga e`tibor berish xarakterlidir. Shariatda musulmonlarning bunday majbu-riyatlarini o`rnatuvchi normalar juda ko`p bo`lib, ular musulmonning bu-tun hayotini (har kuni besh vaqt namoz o`qishi, ro`za tutishi, dafn maro-simlariga rioya qilishi va hokazo faoliyatini) belgilaydi. Shariat normalari-ning o`ziga xos xususiyati aynan ushbu normalarning faqat musulmonlarga va musulmonlar o`rtasidagi munosabatlarga tadbiq qilinishida ekanligi ham tasodifiy emas. Ilk islom va shariatga jamoa tuzumidan o`sib chiqqan normalar - qoidalar xosdir. Bunday normalarda kollektivchilik, rahmdillik, mayib-majruh va boshqa nochor kishilar haqida g`amxo`rlik elementlari saqlanib qolgan edi. Biroq albatta shariatda insonning xudo oldida ojizligi haqidagi, unga so`zsiz itoat etishi haqidagi tasavvurlar ham o`z ifodasini topgan. Qur`oni Karimda musulmon uchun sabr-toqat va mo`minlik zarurligi alohida ta`kidlanadi: «Sabr qiling, Alloh sabr qiluvchilar bilan». Shu tariqa shariatda musulmonning xalifaga va davlat hokimiyatiga bo`ysunish majburiyati mustahkamlangan: «Allohga bo`ysuning va uning elchisiga va oralaringizdagi hokimiyat egalariga itoat eting».

Shariatning dastlab o`ta ilohiy-diniy xarakterda bo`lganligi uning hu-quqiy tuzilishi va tushunchalarining o`ziga xosligini belgilagan, aql-idrok-ka asoslangan huquq ijodkorlik faoliyatiga to`sqinlik qilgan. Biroq, VIII-IX asrlarda shariat patriarxal jamoa va qabilaviy idrok qilish doirasidan tashqari chiqib, feodallashayotgan ijtimoiy munosabatlar bilan to`qnash kelgan va juda ko`p musulmon ilohiyotchi huquqshunoslarining faol sa`i-harakatlari sharofati bilan tobora ko`proq darajada aql-idrokka asoslangan huquq sifatida namoyon bo`la boshlagan. Musulmon huquqshunos olimlari shariatning asosiy va an`anaviy qoidalarini saqlab qolgan holda sof yuridik tabiatga ega bo`lgan ko`pdan-ko`p huquqiy ta`limotlar va normalar ishlab chiqdilar. Abu Hanifa an-Nu`mon ibn Sobit (699-767 yillar), Malik ibn Anas Abu Abdulloh (721-795 yillar), Abu Abdullo Muhammad ibn Idris ash-Shofi`iy (767-820 yillar), Ahmad Abu Abdulloh ash-Shayboniy ibn Hanbal (tug`ilgan yili ma`lum emas-825 yillar) va boshqalar musulmon dunyosida juda mashhur va nufuzli bo`lganlar.

Abu Hanifa sunniylikdagi hanafiya mazhabining asoschisi va imomi, ilohiyotchi fiqhshunoslardan biri bo`lib, shariat huquqini tartibga solgan, qiyosni tadbiq etgan, istihon (manbalar asosida chiqarish mumkin bo`lgan xulosa yoki hukmlardan musulmonlar jamoasi uchun maqbulrog`i va foy-dalirog`ini qabul qilish) prinsipini ishlab chiqqan, mahalliy huquq norma-larini (odatni) shariat bilan kelishtirib qo`llashni joriy etgan, huquqshunos-likka ratsionalizm elementlarini kiritgan. Undan yozma asarlar qolmagan, lekin ayrim manbalarga ko`ra, u «Buyuk huquqshunoslik» («Al-fiqh al-akbar») nomli mashhur kitobning muallifi hisoblanadi.

Malik ibn Anos molikiya mazhabining asoschisi, ilohiyotchi faqih-lardan biri bo`lib, islom diniy huquq tizimini ishlab chiqishda konservativ mavqeda turgan, Muhammad (SAV) davridagi an`analarni yoqlab chiqqan, ya`ni «ashob al-hadis» («hadis tarafdorlari») oqimining yirik namoyondasi bo`lgan. Uning yagona asari - «Al-Muvatta`» («Ommaviy», «Barchaga tushunarli» ma`nosida) bo`lib, ilk hadis to`plamlaridan biri hisoblanadi.

Muhammad ibn Idris ash-Shofi`iy sunniylikdagi shofi`iya mazhabi-ning asoschisi va imomi, ilohiyotchi faqihlardan biri bo`lib, Makkada ya-shagan, hadislar va fiqxni o`rgangan, 810 yildan Bog`dodda o`z ta`limotini targ`ib qilgan. Shofi`iy o`z asarlarida islom huquqini an`anaviy normalar bilan bog`lashga intilgan. U fiqh asoslariga to`la ta`rif bergan, ijmo`dan foydalanishga e`tibor qilgan. Uning asosiy asarlari shogirdlari tomonidan «Kitob al umma» to`plami shakliga keltirilgan.

Ibn Hanbal hanbaliya mazhabining asoschisi va imomi bo`lib, izchil, e`tiqodi mustahkam sunniylikni himoya qilgan va mu`taziliylarga qarshi kurashgan. Uning ta`limoti XVIII asr oxirlarida vahhobiylarning shakl-lanishiga asos bo`lgan. Diniy huquq va hadisshunoslik sohasidagi 6 jildlik «Musnad» («Suyanchiq» yoki «Tirgak», Qohira, 1895) nomli asari hozir-gacha yetib kelgan.

O`rta asrlardagi, ayniqsa dastlabki paytlardagi, musulmon huquqini tavsiflovchi muhim belgilardan biri uning nisbatan yaxlitligi, butunligida edi. Unda yakka xudo - Alloh haqidagi tasavvurlar bilan birga universal xarakterga ega bo`lgan yagona huquqiy tartibot haqidagi g`oya ham o`rnatilgan. Darhaqiqat, dastlab Arabiston yarim orolida vujudga kelgan musulmon huquqi xalifalikning chegaralari kengaya borishi bilan ko`pdan-ko`p yangi hududlarga tarqalgan.

Biroq, musulmon huquqi avvalo hududiy emas, diniy, masjidlarga oid prinsip asosida maydonga chiqqan. Har bir musulmon u qayerda, qaysi mamlakatda bo`lishidan qat`i nazar, shariatga rioya qilishi, islomga sodiq qolishi lozim. Islomning asta-sekin keng tarqala borishi va jahon dinlari-dan biriga aylanishi bilan shariat o`ziga xos jahon huquqiy tizimi bo`lib qolgan. Shariatning ana shunday yaxlit, bir butun huquqiy tizim sifatida maydonga chiqishi uning g`arbiy Yevropa mamlakatlari huquqidan farq qiluvchi muhim jihatlaridandir. Ma`lumki, g`arbiy Yevropa mamlakatlari-da huquq xilma-xilligi, bir butun, yaxlit emasligi, harakat doirasining cheklanib qolganligi, ichki qarama-qarshiliklari va boshqa jihatlari bilan tavsiflanadi.

Shariat diniy huquq sifatida Yevropa mamlakatlaridagi kanonik (di-niy, muqaddas, qat`iylashgan, o`rnak bo`lib qolgan) huquqdan ham farq qilib, ijtimoiy va cherkov hayotining faqat aniq ko`rinib turgan sohalarini-gina emas, balki keng qamrovli va juda ko`p masalalarini o`z ichiga olgan huquqiy tizim sifatida maydonga chiqadi. Musulmon huquqi-shariat dast-lab Osiyo va Afrikaning bir qator mamlakatlarida o`rnatilgan bo`lsa, so`ngra vaqt o`tishi bilan uning harakat doirasi O`rta Osiyo, Kavkaz orti, Shimoliy, shuningdek, qisman Sharqiy va G`arbiy Afrikaga, Janubiy-Shar-qiy Osiyodagi qator mamlakatlarga ham tarqaladi. Biroq islom va shariat-ning bunchalik shiddat bilan va keng tarqalishi unda tobora mahalliy xusu-siyatlarning namoyon bo`lishiga olib kelgan. Buning natijasida alohida hu-quqiy institutlarni sharhlash va muayyan huquqiy nizolarni hal qilishda shariatda turli qarama-qarshiliklar, turli xil yondoshuvlar yuzaga kelgan. Oqibatda esa islomda turli oqimlar, yo`nalishlar va mazhablar paydo bo`lgan.

I