Areallarning ko‘lami va shakli 4- arealda hayvonlarning tarqalishi va tur arealini

Mavzu:Areaologiya
Tuzuvchi: Mamayoqubov Sherbek
REJA:
1- Areal tiplari va ularga xos xususiyatlar
2- Areal xaritasini tuzish uslublari
3- Areallarning ko‘lami va shakli
4- Arealda hayvonlarning tarqalishi va tur arealini
o‘rganishning ahamiyati
2
Areallami turli tiplarga ajratishda qator ko‘rsatkichlarga, jum
ladan, arealning hajmi va umumiy tuzilishiga e’tibor qaratiladi. Odat
da, areallar yaxlit, dog‘li va uzilgan areal tiplariga ajratiladi.
Areal tiplari va ularga xos xususiyatlar
.
1. Yaxlit areal
2. Dog‘li areallar.
3. Uzilgan areallar.
3
Bu kabi areallar yuqori kengliklarda
uchraydi va globusda xaritalashtirilganda yaqqol ifodalanadi.Bunday
areallar qutb hayvonlari uchun xos bo‘lib, oq ayiq, shimol bug‘usi, Arktika qushlari sirkumpolyar areallami hosil qiladi. Yaxlit areal tipining quyidagi turlari farq qilinadi: a), sirkumpolyar areallar. Bu kabi areallar yuqori kengliklarda
uchraydi va globusda xaritalashtirilganda yaqqol ifodalanadi. b). sirkumboreal areallar.Bu turdagi areallar shimoliy yarim sharning janubiy qismida shakllanadi va taygada yashovchi los, rosomaxa
hamda lochinsimon yapaloqqushlarga xosdir. d). lentasimon yoki cho ‘ziq areallar. Bu xildagi areallar ekologik
omillar tufayli arealning cho‘zilishi natijasida paydo bo‘ladi. ). hamkor yoki qo'shilgan areallar. Bunday areallar ikki va
undan ortiq turlaming o‘zaro biotik munosabatlari natijasida shakllanadi
Yaxlit areal
4
Bunday areallarda uchrovchi turlar areal doirasida alohida-alohida guruhlar hosil qilgan holda joylashadi. Guruh
lar arealda dog‘lar shaklidagi ko‘rinishda joylashadi va ular o ‘rtasida
o ‘zaro kuchli bog‘lanish kuzatilmaydi.1-rasim misol
Dog‘li areallar.
5
Tur tarqalgan arealning ikki va undan ortiq
qismlarga bo‘linib ketishi uzilgan areallar shakllanishiga olib kela
di. Mazkur areallarda populatsiyalar orasidagi aloqalar ham butun
lay uzilgan bo‘ladi. Masalan, ko‘k zag‘izg‘on Pireney yarim orolida va Uzoq Sharqda yashaydi.2-rasim misol
Uzilgan areallar
6
Zoogeografiyada areallar xaritasini tuzishda quyidagi uslublar
qo‘llaniladi:
Areal xaritasini tuzish uslublari.
1. Nuqtalar orqali xaritalashtirish uslubi
2. Kontur uslubi.
3.To‘rsimon uslub.
7
Mazkur uslub asosiy uslublardan biri hisoblanadi va bunda muayyan hududda o‘rganilayotgan
tur uchraydigan har bir joy nuqtalar yoki kichik aylanalar yordamida
kontur xaritaga tushiriladi. Nuqtalar orqali xaritalashtirishda olingan natijalaming aniqlik darajasi mavjud materiallaming miqdoriga va xaritaning masshtabiga
bog'liq bo‘ladi. Bunday xaritalashtirish faqat
arealning geografik tabiatini ifodalaydi. Yaxshi o ‘rganilgan tur are­
alini xaritalashtirishda, mazkur tur uchraydigan barcha joyni xaritada
tasvirlash shart emas. Agarda turning muayyan arealda tarqalishi bir
tekis bo‘lsa, ya’ni tur hududda yoppasiga tarqalgan bo‘lsa, u vaqtda
tur egallagan barcha joy bo‘yaladi yoki shtrix chiziqlar bilan belgi­
Lanadi.3-rasim misol
1. Nuqtalar orqali xaritalashtirish uslubi
8
Buyuk Britaniyadagi eman ipak qurti arealining nuqtali us­
lub orqali xaritalashtirilishi (D Xisu, 1973).
9
Xaritalashtirishning bu uslubi areallami o‘zaro
solishtirishda nisbatan ko‘rgazmali va qulay hisoblanadi. Mazkur uslub yordamida areallaming chegaralari aniqlanadi, ya’ni arealning
eng chekkasida aniqlangan nuqtalar o‘zaro uzluksiz chiziqlar orqali
tutashtiriladi. Areal chegarasi nisbatan aniq bo‘lishi uchun nuqtali va
kontur uslublari birga amalga oshiriladi. Bu uslub boshqalariga nisbatan ancha mukammal sanaladi.4- rasim misol
Kontur uslubi.
10
11
Keyingi yillarda keng qo‘llanilayotgan uslublardan biri sanaladi. Bunda dastlab o'rganilayotgan turning uchrash
ehtimoli bo‘lgan joylar kontur xaritada kataklarga bo‘lib chiqiladi. Shundan so‘ng areali xaritalashtirilayotgan tur qaysi katakda
uchrasa, mazkur katak bo‘yaladi. Xaritalashtirishning bu turi yaxshi
o‘rganilgan hududlar uchun yaroqli bo‘lib, boshqa uslublarga nis­
batan mukammal emas.5-rasim misol.
To‘rsimon uslub.
12
13
Areallaming ko‘lami turli-tuman bo‘lib, tabiatda juda tor areallar
bilan bir qatorda keng areallar ham uchraydi. Masalan, tulki katta,
yumronqoziqlar o ‘rtacha va prometey sichqonlari esa kichik areal
lami hosil qiladi. Keng areallar butun oblastlami, materiklami va
hatto yer sharini egallaydi. Quruqlik hayvonlari ko‘pincha tor, dengiz
hayvonlari esa keng areallami hosil qiladi. Areallaming ko‘lami va
ko‘rinishi o ‘zgaruvchan bo‘ladi. Areal chegarasining tebranishi va arealda hayvonlar tarqalishining o ‘zgarishi doimiy yuz berib turadigan
jarayondir. Bunday xususiyat arealdagi hayvonlar sonining dinamikasi bilan ham bog‘liq. Ayniqsa, kemimvchilar va hasharotlarlarda
bu holat yaqqol kuzatiladi.