Arnawli bilimlendiriw ministrligi

Elektr maydanının’ indikatorı bolıp tınıshlıqta turg’an elektr zaryadı, al magnit maydanının’ indikatorı bolıp qozg’alıstag’ı elektr zaryadı хızmet etedi.
(112)-formula qozg’alıwshı zaryadka ta’sir etiw ku’shi boyınsha magnit maydanın o’lshewdin’ printsipiallıq mu’mkinshiligin beredi. Bunnan keyin tınıshlıqta turg’an elektr zaryadının’ ja’rdeminde elektr maydanının’ joq ekenligin anıqlap alıw za’ru’r. Bunnan keyin vektorı nolge aylanatug’ın tezlik nın’ bag’ıtın anıqlap aladı (bunın’ ushın vektorı vektorına parallel yamasa antiparallel bolıwı kerekligi joqarıda aytıldı). Usınday jollar menen magnit maydanının’ bag’ıtı anıqlawshının’ belgisi da’lliginde anıqlanadı. En’ aqırında elektr
zaryadı vektorına perpendikulyar bag’ıtta qanday da bir ^ tezligi menen qozg’alg’an jag’daydag’ı ku’shin o’lshew kerek boladı. Bunday jag’dayda= [ ^ ] (113)
ekenligi anıq. Endi bul katnastın’ eki ta’repin de ^ shamasına vektorlıq ko’beytemiz. Bunday jag’dayda vektorlıq algebranın’ × [ × ] = ( ) - ( ) formulasınan paydalanamız (bul formulada × belgisi arqalı vektorlıq ko’beyme ekenligin belgiledik). Demek [ ^ ] =^[ ^ ] = { ^( ^ ) - ( ^ ^)} = ^. Endi ( ^ ) = 0 ekenligin esapqa alamız.
Na’tiyjede mınag’an iye bolamız:
Bul formulanın’ ja’rdeminde vektorı shaması boyınsha da, bag’ıtı boyınsha da bir ma’nisli anıqlanadı. shamasının’ vektor ekenligi (da’liregi psevdovektor ekenligi) eki polyar vektordın’ ko’beymesi bolg’an (114)-formuladan anıq ko’rinip tur elektr maydanında zaryadına = ku’shi ta’sir etedi. Eger elektr ha’m magnit maydanları bir birinen g’a’rezsiz ta’sir etetug’ın bolsa (bunday boljawdın’ durıs ekenligin ta’jiriybeler ko’rsetedi), onda eki maydan ta’repinen zaryadqa ta’sir etiwshi ku’sh = + ,yag’nıy Bul ku’shti Lorentts ku’shi dep ataymız.Relyativistlik emes jaqınlasıwlarda qa’legen basqa ku’sh sıyaqlı Lorentts ku’shi esaplaw sistemasın (inertsial esaplaw sistemasın) saylap alıwdan g’a’rezli emes. Biraq (115)-
an’latpadag’ı ekinshi qosılıwshı bolg’an [ ] shamasının’ ma’nisi bir esaplaw sistemasınan ekinshi esaplaw sistemasına o’tkende o’zgeriske ushıraydı. Sonlıqtan birinshi qosılıwshınan’ da
ma’nisinin’ o’zgeriwi kerek. Solay etip tolıq ku’sh ti elektr ha’m magnit ku’shine ajıratıw
esaplaw sistemasın saylap alıwdan g’a’rezli. Esaplaw sisteması ko’rsetilmese eki ku’shke ajıratıw ma’niske iye bolmaydı.
Magnit maydanının’ qozg’alıwshı zaryadlarg’a ta’sirin u’yreniwde magnit maydanının’ qozg’alıwshı ayırım zaryadlarg’a emes, al elektr toqlarına (bunday jag’daylarda qozg’alısqa ko’p sandag’ı bo’leksheler tartıladı) ta’sirin u’yreniw jolı menen a’melge asırıw qolaylıraq. Meyli toq kontsentratsiyası , zaryadı ten’ birdey bo’leksheler ta’repinen payda etiletug’ın bolsın.Bunday jag’dayda = . ko’lemindegi bo’leksheler sanı = , al magnit maydanındag’ı denenin’ ko’leminin’ elementine ta’sir etetug’ın ku’sh= [ ] = [ ] yamasa
A’lbette bul an’latpa toq alıp ju’riwshiler ha’r qıylı zaryadlar bolg’an ulıwma jag’day ushın da durıs.
Endi dara jag’daydı karayıq. Meyli tog’ı kese-kesiminin’ maydanı ke ten’ ju’da’ jin’ishke sım arqalı o’tetug’ın bolsın. Uzınlıg’ı bolg’an sımnın’ kishi ushastkasın alamız ha’m usı ushastkag’a ta’sir etiwshi ku’shtin’ shaması bolg’an shamasın esaplayıq. Eger usı ushastkanın’ ko’lemi = bolsa, onda = yamasa = . (117)
Bul an’latpada vektorının’ bag’ıtı toqtın’ bag’ıtı menen sa’ykes keledi. vektorı toqtın’ ko’lemlik, al shaması toqtın’ sızıqlı elementi dep ataladı. (116)- ha’m (117)-an’latpalardan mınanı alamız (bunın’ ushın da’slep = ekenligin itibarg’a alamız ha’m onı (116)-an’latpag’a qoyamız):
Toqtın’ sızıqlı elementine magnit maydanında ta’sir etiwshi ku’shti anıqlaytugın (118)-formulanı
Amper ta’repinen alıng’an edi ha’m sonlıqtan onı Amper nızamı dep ataydı. Al shekli uzınlıqka
iye o’tkizgishke magnit maydanında ta’sir etetug’ın ku’shtin’ shaması (118) di integrallaw jolı
menen alınadı:
Magnit maydanındag’ı toqlarga ta’sir etiwshi ku’shlerdi Amper ku’shleri dep ataydı.Ten’ o’lshewli qozg’alatug’ın zaryadtın’ magnit maydanı. Endi qozg’alıwshı noqatlıq
zaryadı payda etken magnit maydanın anıqlawshı nızamdı keltirip shıg’arıw menen shug’ıllanamız. Kishi tezlikke iye ten’ o’lshewli qozg’alıstı qaraw menen sheklenemiz ha’m «kishi tezlik» haqqında aytqanımızda qanday tezliklerdi na’zerde tutatug’ınımızdı keyinirek ga’p etemiz.
Biz keltirip shıg’arayın dep atırg’an nızam ta’jiriybede alıng’an faktlerdi ulıwmalastırıw jolı
menen anıqlang’an ha’m mına formula menen beriledi:
Bul formulada arqalı zaryadınan baqlaw noqatına tu’sirilgen radius-vektor belgilengen, al bolsa birliklerdi saylap alıwg’a baylanıslı bolg’an proportsionallıq koeffitsienti.Sol noqatlıq zaryadtın’ baqlaw noqatında payda etken elektr maydanı formulası menen beriledi. Bul an’latpanı paydalansaq, onda (120)-an’latpa = [ ] tu’rinde jazıladı. Gauss sistemasında ha’m vektorları birdey o’lshemge iye. Sonlıqtan ′ tezliktin’ birligine iye bolıwı kerek ( ′ penen tezlik nın’ o’lshem birliklerinin’ kısqarıp ketiwi ushın). A’piwayılıq ushın bul turaqlının’ ma’nisi joqarıdag’ı paragraftag’ı g’a ten’ etip alınadı.Usıg’an baylanıslı = sha’rti tiykarında nın’ da sanlıq ma’nisi anıqlanadı. Usınday jollar menen anıqlangan elektrodinamikalıq turaqlı dep ataladı. O’lshewler nın’ vakuumdegi jaqtılıqtın’ tezligine ten’ ekenligin ko’rsetedi. Joqarıda aytılg’an «kishi tezlik» jaqtılıqtın’
tezligine salıstırg’anda ju’da’ kishi bolıwı kerek (yag’nıy ≪ ).
Joqarıda keltirilgen formulalardı eki qozg’alıwshı noqatlıq ha’m zaryadları arasındag’ı o’zara ta’sir etiw ku’shin esaplaw ushın paydalanamız. Bul ta’sirlesiw ku’shi elektrlik (Kulon nızamı boyınsha) ha’m magnitlik ku’shlerdin’ qosındısınan turadı. A’piwayılıq ushın da’slep tek magnit ta’sirlesiwin ta’ripleytug’ın an’latpanı keltirip shıg’aramız. Meyli ha’m arqalı qozg’alıwshı zaryadlardın’ tezlikleri belgilengen bolsın. zaryadı ta’repinen zaryadı turg’an noqattag’ı magnit maydanının’ kernewligi formulası menen beriledi. Bul formulada arqalı birinshi zaryadtan ekinshi zaryadqa
tu’sirilgen radius-vektor belgilengen. zaryadına magnit maydanı
ku’shi menen ta’sir etedi. Tap usı sıyaqlı zaryadı zaryadına ku’shi menen ta’sir etedi. Bul an’latpadag’ı radius-vektorı ekinshi zaryadtan birinshi zaryadqa tu’sirilgen.
Bir bag’ıtta qozg’alıwshı birdey belgige iye noqatlıq ha’m zaryadları bir biri menen tartısadı.
Eger ha’m tezlikleri o’z ara parallel ha’m vektorına perpendikulyar bag’ıtlangan bolsa (49-su’wret), onda atlas zaryadlar (birdey belgige iye zaryadlar) ushın ha’m ku’shleri tartılıs ku’shleri, al zaryadlardın’ belgileri ha’r qıylı bolsa ha’m ku’shleri iyteriw ku’shleri bolıp tabıladı. Ku’shlerdin’ sanlıq shamaları mına an’latpa ja’rdeminde esaplanadı:
Biz bul jerde joqarıda aytılg’an toq o’tip turg’an o’tkizgishlerdin’ o’z-ara ta’sirlesiwine qaytıp kelemiz ha’m (125)- ha’m (126)-formulalardan parallel toqlardın’ bir biri menen tartısatug’ınlıg’ın, al antiparallel toqlardın’ bir birinen iyterisetug’ınlıg’ın ja’ne bir ret ko’remiz.Zaryadlardın’ tezlikleri birdey bolg’an dara jag’daydı qarayıq. Bunday jag’dayda (127)- ha’m (128)-formulalarg’a magnit maydanı kirmeydi. Biraq elektr maydanı arqalı ta’sirlesiw ku’shinin’ = ekenligin bilemiz. Demek qozg’alıwshı birdey belgige iye
(atlas) zaryadlar arasındag’ı magnit maydanı arqalı tartısıw ku’shinin’ elektrostatikalıq iyterisiw ku’shine qatnası bolg’an shamasının’ qa ten’ ekenligin ko’remiz. Yag’nıy
Biz joqarıda metallardag’ı toq tasıwshı elektronlardın’ ta’rtiplesken tezliginin’ sekundına bir neshe santimetrden aspaytug’ınlıg’ın, al elektrolitlerde bolsa tezliktin’ bunnan da kishi bolatug’ınlıg’ın ko’rgen edik. Demek metallardag’ı ha’m basqa da o’tkizgishlerdegi toqtı o’tkeriwge qatnasıp atırg’an elektronlar ushın joqarıdag’ı qatnasının’ shaması og’ada kishi ha’m 10 dan aspaydı.