Arnawli bilimlendiriw ministrligi

Ayırım toq elementinin’ magnit maydanı. Elektrostatikadag’ı sıyaqlı superpozitsiya printsipin paydalanımız ha’m ta’jiriybenin’ juwmaqlarına su’yenemiz. Bul printsip boyınsha ha’r bir
kozg’alıwshı zaryadtın’ magnit maydanı vektorday bolıp qosıladı, ha’r bir zaryad maydandı basqa zaryadlardan g’a’rezsiz qozıradı (basqa zaryadlardın’ bar yaki joqlıg’ınan g’a’rezsiz).(122)-an’latpanı eske tu’siremiz. Eger sol an’latpanı paydalansaq, onda toqtın’ ko’lemlik elementi ushın superpozitsiya printsipi mına an’latpag’a alıp keledi:
Tap usı sıyaqlı toqtın’ sızıqlı elementi ushın mına an’latpanı alamız:
Bul formulalar Bio ha’m Savara nızamların an’g’artadı (Bio 1774-jılı tuwılıp, 1862-jılı qaytıs
bolg’an, al Savara bolsa 1791-jılı tuwılıp, 1841-jılı qaytıs bolg’an). Tolıq maydan (129)- ha’m
(130)- an’latpalardı barlıq toqlar boyınsha integrallaw arqalı alınadı, yag’nıy:
Bul an’latpalardın’ ekewi de tek turaqlı toqlar ushın durıs. Al turaqlı toqlar bolsa barlıq waqıtta da tuyıqlang’an. Eger (130)-an’latpanın’ on’ ta’repine ıqtıyarlı tu’rdegi qosındını qosqanda barlıq baqlanatug’ın shamalar o’zgermegen bolar edi. Sebebi qa’legen tuyıq kontur boyınsha alıng’an integral nolge ten’ bolıp shıg’a bergen bolar edi. Sonlıqtan turaqlı toqlar haqqındag’ı ta’limattın’ sheklerinde (131)- ha’m (132)- tu’rdegi Bio ha’m Savaranın’ elementar nızamın
ta’jiriybede sınap ko’riw printsipiallıq jaqtan mu’mkin bolmag’an bolar edi. Sebebi turaqlı toqlardın’ ayırım elementlerin izolyatsiyalaw (toq elementlerin bo’lip alıw) ha’m olar u’stinen eksperimentler o’tkeriw pu’tkilley mu’mkin emes. Usıg’an baylanıslı turaqlı toqlardın’ magnit maydanı haqqındag’ı ta’limattın’ tiykarına biz qozgalıwshı zaryadtın’ payda etken maydanın anıqlawshı nızamdı jatqaramız. Qozgalıwshı zaryadtın’ maydanın ta’jiriybede barlıq waqıtta o’lshew printsipiallıq jaqtan mu’mkin.Uzın, tuwrı sızıqlı o’tkizgishtin’ magnit maydanı. Da’slep ju’da’ uzın bolg’an ha’m tog’ı o’tip turg’an o’tkizgishti qaraymız. O’tkizgishti toq deregi menen tutastırıwshı o’tkizgishler bir birinen alısta tur dep esaplanadı. Bunday jag’dayda tuwrı sızıqlı o’tkizgishti sheksiz uzın o’tkizgish dep qaraw mu’mkin.
50-su’wret.
Tuwrı sızıqlı sheksiz uzın toqtın’ magnit maydanın esaplawg’a arnalg’an su’wret. toq elementinin’ magnit maydanı (50-su’wret)
formulası ja’rdeminde esaplanadı. Bul an’latpada ^ arqalı din’ ge perpendikulyar bolg’an qurawshısı belgilengen. Magnit ku’sh sızıqları orayı o’tkizgishtin’ orayında jaylasqan shen’berler bolıp tabıladı. Skalyar formada jokarıdag’ı an’latpanı bılayınsha ko’shirip jazamız:
Bul an’latpada arqalı baqlaw noqatınan vektorı ko’rinetug’ın mu’yesh (50-su’wrette ko’rsetilgen). O’tkizgishke shekemgi qashıqlıqtı = arqalı belgilep
an’latpasın alamız. Bul an’latpanı = - /2 den = + /2 ge shekem integrallaw biz izlep atırg’an na’tiyjeni beredi:
Endi bir birine parallel bolg’an tuwrı sızıqlı sheksiz uzın eki toq arasındag’ı ta’sirlesiw ku’shin esaplawg’a boladı. Birinshi toq ekinshi toq o’tip turg’an orında = maydanın payda etedi.Bul maydan ekinshi toqtın’ uzınlıg’ı bolg’an ushastkasına = ku’shi menen ta’sir etedi. Demek biz esaplayın dep atırg’an ku’shtin’ ma’nisi
Ta’jiriybede tin’ shamasın o’lshep elektrodinamikalıq turaqlı nın’ san ma’nisin esaplaw mu’mkin. Birinshi ret baskasharaq jollar menen bunday o’lshewler ha’m esaplawlar Vilgelm Veber (1804-1891) ha’m Rudolf Kolraush (1809-1858) ta’repnen 1856-jılı a’melge asırıldı ha’m tan’ qalarlıqtay na’tiyjelerdi aldı. Olar o’tkergen ta’jiriybelerinin’ da’lligi sheklerinde nın’ san ma’nisinin’ jaqtılıqtın’ vakuumdag’ı tezligine ten’ ekenligin taptı. Bunnan keyingi o’tkerilgen ta’jiriybelerdin’ na’tiyjeleri de nın’ jaqtılıqtın’ vakuumdegi tezligine ten’ ekenligin tastıyıqladı.Solay etip elektrodinamikalıq turaqlı menen jaqtılıqtın’ vakuumdegi tezligi bir fizikalıq turaqlı bolıp shıqtı. Maksveldin’ teoriyalıq izertlewleri bul fundamentallıq na’tiyjenin’ jaqtılıqtın’ elektromagnitlik ta’biyatının’ an’latılıwı ekenligin ko’rsetti.