Article · May 022 citation reads 18 author

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.O`zbekiston.2009. 
2. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharhlar.T.Adolat.2016. 
3. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining «Artof-muhit muhofaza qilish va 
tabiatdan foydalanish sohasidagi jinoyatlar va huqiqbuzarliklar to`g`risida»gi ishlar boˋyicha 
sud amaliyoti 20.12.1996.36-sonli Qarori. 
4. Jinoyat huquqi. Darslik. Rustamboev M.X. Maxsus qism. 
5. Ekologiya huquqi. Darslik. P.S.Sultanov. 
QARIYDAR - PUQARALIQ -HUQIQIY MUNASÁBETTIŃ QATNASIWSHISI RETINDE 
 Adilbaev B. 
Puqaranı puqaralıq huqıqıy munasábetlerde qarıydar retindegi qatnasıwı kóp jaǵdaylarda 
gúzetiledi. Mısalı : Puqara tovar satıp alǵanda, jumıs, xızmetke buyırtpa bergende, bul tavar, jumıs, 
xızmet nátiyjesinden Ózi ushın, shańaraq aǵzaları ushın paydalanǵanda, hámde óziniń xójaligidaǵi úy 
haywanları ushın satıp alınǵan, buyırtpa berilgende de, ol qarıydar bolip esaplanadi. Rossiyalıq yurist 
alım, Ya. Partsiyniń atap ótiwinshe, qarıydar túsinigine tariyp berilip atırǵanda taǵı soǵan bólek itibar 
beriw kerek, puqaranı biz tek qandayda bir zattı satıp alınǵan buyırtpa etkende yamasa jumıs, 
xızmetke buyırtpa bergende emes, bálki ele tovar (jumıs, xızmet) di satıp almastan (buyırtpa 
bermesten) sol niyette bolǵan puqaralardı túsiniwimiz kerek. Bunday talqin, nızamnıń ayırım 
elementlerınde tárepler ortasında shártnamalıq munasábetler júzege kelmesten aldın qollaniwi 
kerekligin ańlatadı. Basqasha etip aytqanda, nızamnıń qatar normalari shártnamadan aldınǵı 
baylanıslarǵa qollanıladi, dep jazadı. Taǵı mına nárseni ayrıqsha aytıp ótiw kerek puqara ele hesh 
nárse satıp almastan, buyırtpa bermesten tek ǵana dúkanǵa, ximchistkaǵa kiriwiniń ózi onı qarıydar 
retinde tán alıw ushın tiykar boladi. Bul bolsa áwele qarıydardıń tovar (jumıs, xızmetler) haqqında, 
sonıń menen birge óndiriwshi (atqarıwshı, satıwshı ) haqqında tuwrı hám tolıq maǵlıwmat alıw, tovar 
(jumıs, xızmetler) di erkin tańlaw huqıqların ámelge asırıw ushın zárúrli bolıp tabıladı. Bul pikirler 
qarıydar túsinigine salıstırǵanda bir az tartisli bolsada, olarda ańlatpa etilgen hárekettiń yaǵnıy 
qarıydardıń dúkanǵa yamasa basqa xizmet kórsetiw kárxanasına kiriwiniń ózi emes bálki onıń áqibeti 
puqaranı qarıydar retinde tán alınıwına alıp keliwin tán alıw etiw kerek. 
Tovardı jeke tutınıw maqsetinde emes, bálki jeke xojaliqda paydalanıw maqsetinde satıp alǵan 
satıp alıwshıǵa qarıydar mártebesi beriledi. Usınıń sebepinende jalǵız isbilermen retinde dizimnen 
ótken fizikalıq shaxs qarıydar bola almaydı, degen kózqaras ulıwma naduris bolıp tabıladı. Jalǵız 
isbilermen shaxs tutınıw qılıw ushın tovarlar satıp alǵan jumıs hám xızmetlerden paydalanǵan halda ol 
qarıydar esaplanadı. 
Prezidentimiz atap ótkenindey , Ózbekstannıń házirgi sharayatında monopoliyadan shıǵarıw, 
básekin támiyinlew, qarıydarlar huqıqların qorǵaw máselelerine kompleks hám birdey pikir jantasıw 
zárúr, sebebi báseki rawajlanǵan bazar ekonomikasınıń qatań talabı hám principial shárti bolıp 
tabıladı. 
Búgin qarıydarlarimiz paydalanıp atırǵan mińlaǵan tovar hám xızmetler ózine túser bahasın 
tómenletiw, sapasın asırıw, paydalanıwǵa jáne de qolay qılıw ushın, hesh ekilenbesten, saw báseki 
ortalıǵı kerek boladı. 
Házirgi kúnde qarıydarlar mápin qorǵaw boyınsha respublikamızda eki sistema jumıs alıp 
barıp atır. 
Birinshi sistema sońǵı jıllarda iskerligin keń jámiyetshilik tán alıw jetip atırǵan Ózbekstan 
qarıydarlar huqıqların qorǵaw jámiyetleri federatsiyasi bolıp tabıladı. Onıń sistemasında usı waqıtta 14 
aymaqlıq birlespe hám olar negizinde 197 rayon (qala ) jámiyeti iskerlik kórsetip atır hám 1200 den 
aslam xızmetker miynet qılıp atır. 
Sonıń menen birge, shólkem, kárxana, shólkem, oqıw orınlarında federatsiyaning 2497 
tayansh toparı islengen. 2015 jıldan qarıydarlar shaǵım hám shaqırıwların qabıllaw boyınsha birden-
bir 1091 qısqa cifrlı isenim telefonı xızmeti jolǵa qoyıldı. 
Federatsiya 2018 jılda Xalıq aralıq qarıydarlar shólkeminiń (Consumers International) 
tolıqqonli aǵzaliǵina qabıl etilgen edi.Federatsiyaǵa, birinshiden, bul xalıq aralıq shólkemge aǵza 
bolǵan mámleketler qarıydarlar shólkemleri menen sheriklik baylanısları ornatıw hám qarıydarlar 

---

392