Aruz doirasi haqida ma’lumot

Aruz doirasi haqida ma’lumot
Aruz tizimi bir necha yillar davomida arab, fors-tojik va turkiy she`riyatlarida amaliy jihatdan qo`llanib kelingan. VIII asrda Xalil ibn Ahmad tomonidan asos solingan bu vazn o`ziga xos latif musiqiylik, ohanglar rang-barangligi, hayot boqiyligi va insoniy hissiyotlar olamini serjilo misralar vositasida ta`sirchan jozibador ifodalash imkoniyatlarining benihoyaligi bilan belgilanadi. Arab she`riyatiga VIII asrdan tatbiq etilgan mazkur o`lchov tizimi IX asr boshlaridayoq fors-tojik adabiyotida ham qo`llanila boshlandi. Rudakiy, Firdavsiy, Daqiqiy, Umar Xayyom, Sadiy, Hofiz Sheroziy, Jomiy kabi buyuk shoirlar ijodidan mustahkam o`rin oldi. IX - X asrlarda turkiy xalqlar orasidan yetishib chiqqan ko`plab shoirlar o`sha davr an`anasiga ko`ra o`z asarlarini arab tilida yozar ekanlar, aruz o`lchoviga asoslandilar, xilma-xil musiqiy va jozibador vaznlar zaminida g`oyaviy va badiiy jihatdan barkamol qasida va g`azallar, ruboiy va qit`alar yaratdilar. IX asrda yaratilgan “Yatimat ud-dahr” kitobidan mashhur adabiyotshunos olim Abu Mansur as-Saolibiy arab tilida ijod qilgan ko`pgina adiblarning nomlari va asarlarini qayd etadi. Ana shu ijodkorlar turkiy tilda ham aruzning yengil va o`ynoqi o`lchovlarida ko`plab lirik she`rlar yozganligi shubhasiz. Zero, bu xil tajribalarsiz IX asrda Yusuf Xos Hojibning “Qutadg`u bilig” dek yirik dostonining maydonga kelishi mahol edi. Ana shu davrdan boshlab to XX asrgacha bo`lgan o`zbek adabiyotida aruz tizimi asosiy tizimlardan biri bo`lib qoldi. 
Aruz ilmi haqida, ayniqsa fors-tojik adabiyotshunosligida ko`plab asarlar bitilgan. Mavlono Yusuf Nishoburiy (X asr) forsiy tilda aruzga oid ilmiy asar yaratgan olimlarning birinchisi edi. Rashididdin Vatvotning “Hadoyiq us-sehr”, Shams Qaysning “Al-mo``jam fi meyor ash`or al-ajam”, Nasriddin Tusiy (XIV asr) ning “Meyor-ul ash`or”, Salmon Savojiy (XIV asr) ning “Qasidatun masnuot al-aruz”, Abdurahmon Jomiy (XV asr) ning “Risolai aruz” asarlari fors-tojik aruzining nazariy va amaliy rivojida alohida ahamiyatga ega bo`ldi. 
Aruz ilmi rivojiga turkiy xalqlar orasidan yetishib chiqqan adabiyotshunos olimlar ham munosib hissa qo`shdilar. Mashhur faylasuf Abu Nasr Forobiy (X asr), Abu Ali ibn Sino (X-XI asrlar), Abul Qosim Zamahshariy (XI-XII asrlar), Abu Yaqub Yusuf ibn Sakkokiy (XII-XIII asrlar) lar o`zlarining arab va forsiy tilda bitgan ilmiy asarlari bilan faqat va forsiy emas, ayni vaqtda turkiy aruz taraqqiyotiga ham sezilarli ta`sir ko`rsatadilar. 
Turkiy aruzning nazariy va amaliy jihatdan shakllanishi va izchil rivojlanib borishida Alisher Navoiyning ilk bor turkiy tilda yaratilgan “Mezonul avzon” (“Vaznlar o`lchovi”) asari alohida ahamiyatga ega bo`ldi. Ulug` mutafakkir shoir aruz qoidalarini, xilma-xil bahrlari hamda vaznlarini turkiy tilda mufassal bayon qilish bilan cheklanib qolmay, turkiy xalqlarning og`zaki she`riyati mezoni bilan aruz vaznlari hamohangligini atroflicha dalillari hamda turkiy til xususiyatlarini nazarda tutgan holda aruzning turkiy adabiyotlarda, xususan, o`zbek she`riyatida keng qo`llanishi mumkin bo`lgan ko`plab o`lchovlarini ham belgilab berdi. 
Sharq mumtoz adabiyotida keng qo`llanib kelgan aruz vazni she`r misralarida qisqa va cho`ziq hijolarning muayyan tartibda guruhlanib takrorlanishiga asoslanadi. Shuning uchun ham aruz nazariyasiga oid ilmiy asarlarda sokin (mustaqil undosh yoki cho`ziq unli) hamda mutaharrik (harakatlanuvchi, ya`ni qisqa unli oldidagi undosh) harflar vazn yaratuvchi eng kichik juzv hisoblangan. She`riy vazn uch xil- qisqa, cho`ziq va o`ta cho`ziq hijoga asoslanadi.
Qisqa talaffuz qilinuvchi unlidan iborat bo`lgan yoki shunday unli bilan tugagan ochiq hijolar qisqa hijolar deb ataladi. U vazn chizmasida V belgisi bilan ifodalanadi. Cho`ziq talaffuz qilinuvchi unlidan iborat bo`lgan yoki shunday unli bilan tugagan ochiq hijolar, shuningdek tarkibida qisqa unli bo`lgan yopiq hijolar cho`ziq hijo sanaladi. Bunday hijolar vazn chizmasida – belgisi bilan ifodalanadi. 
Yopiq cho`ziq hijo tarkibida cho`ziq unli kelsa, u ancha cho`ziq talaffuz etiladi. Bunday hijolar o`ta cho`ziq hijo sanaladi. Shuningdek, qo`sh undosh bilan tugagan hijolar ham o`ta cho`ziq hijo hisoblanadi. Bunday hijolar misra ichida – V belgisi bilan, misra oxirida ~ belgisi bilan ifodalanadi. Masalan: 
So`rma holimniki, bo`ldim burnog`idin zorroq, Jism jondin zoru, jonim jismdin afgorroq. 
Baytni vaznga muvofiq o`qisak, birinchi misradagi zorroq so`zining har ikki hijosi, afgorroq so`zining keyingi ikki hijosi tarkibidagi “o” unlisining cho`ziq talaffuz qilinishi tufayli boshqa yopiq hijolardan ajralib turadi. Chunki ular o`ta cho`ziq hijolardir. Baytning vazn chizmasi quyidagicha tuziladi: 
So`r-ma-ho-lim ni-ki, bo`l-dim bur-no-g`i-din zor-roq,
Jism-jon-din zo-ru jo-nim jism-din af gor-roq. 
Qisqa va cho`ziq hijolarning birikuvidan sabab, vatad, fosila deb atalgan bo`laklar tashkil topadi. Sabab, vatad va fosilalarning birikuvidan she`riy misralar hosil qiluvchi eng yirik bo`lak – rukn maydonga keladi. 
Bir sabab bilan vatadi majmu` birikmasidan “faulun” va “foilun” ruknlari hosil bo`ladi. Agar vataddan so`ng sabab kelsa, “faulun” rukni, aksincha, sababdan so`ng vatad kelsa, “foilun” rukni tuziladi. Faulun rukni chizmada V - - tarzida, foilun rukni esa – V – tarzida ifodalanadi. 
Ikki sabab bilan bir vatadning birikuvidan to`rtta to`rt hijoli rukn tuziladi. Bular mafoiylun, foilotun, mustaf`ilun va maf`ulotu ruknlaridir. 
O`zbek aruzida sabab, vatad hamda fosilalar birikuvidan aruz vaznining asllar deb ataluvchi quyidagi ruknlari hosil bo`ladi: 
Aruz vaznidagi she`r o`lchovlarining asosiy turlari – bahrlar yuqoridagi 8 ruknning turli tartibda birikib takrorlanishidan hosil bo`ladi. Ularni quyidagicha guruhlash mumkin: 1. Bir ruknning aynan takroridan tuzilgan bahrlar. Bunday bahrlar 7 ta bo`lib, maf`ulotu bo`lak, yuqoridagi yetti ruknning aynan takroridan hosil bo`ladi. Ya`ni faulun rukni takroridan mutaqorib bahri, foilun rukni takroridan mutadorik bahri, mafoiylun rukni takroridan hazaj bahri, foilotun rukni takroridan ramal bahri, mustaf`ilun rukni takroridan rajaz bahri, mutafoilun rukni takroridan komil bahri hamda mafoilatun rukni takroridan vofir bahri hosil bo`ladi. 

Vazn
Vazn (arab. — oʻlchov)— sheʼrda tovush tuzilishini uyushtirish usuli. Sillabik sheʼr tuzilishicha boʻgʻin va turoq soni, tonik sheʼr tuzilishi stopalar oʻlchovi va soni bilan aniklanadi. Sheʼriy ritm, ohangdorlik hamda musiqiylikning hosil boʻlishi V. va uning xususiyatlariga bogʻliq. V. sheʼr bandi bilan aloqador boʻlgan ritm unsuri hisoblanadi. Oʻzbek sheʼriyatida koʻp qoʻllaniladigan barmoq tizimida misralardagi boʻgʻinlarning bir miqdorda va mutanosib holda, turoqlarning bir tekis, ham muayyan tartibda takrorlanib kelishiga asoslanadi. Bunda V. lar tuzilishi va musiqiylikni tashkil etishdagi xususiyatlariga koʻra, sodda, qoʻshma va erkin V. larga boʻlinadi. Sodda V. da sheʼr miyeralarining umumiy boʻgʻin soni teng boʻladi. Qoʻshma V. da sheʼrlar bandidagi miyeralarning biri ikkinchisidan biror boʻgʻin ortiq yo kam, biror turok, oz yoki koʻp boʻladi. Qoʻshma V. da yozilgan sheʼrlarda 1-va 2- misralardagi turok, tartibi 3- va 4- misralarda takrorlanadi, shu tarzda ritm vujudga keladi. Erkin V. vazndan vaznga oʻtib turadi. Barmoq tizimida uch boʻgʻinlidan, yaʼni uchlikdan oʻn yettilikkacha V. lar turkumi uchraydi. Aruz V. ida musiqiylik, ritm misralardagi choʻziq va qisqa boʻgʻinlarning , ruknlarning bir tekisda takrorlanishi orqali hosil boʻladi.
Tana yog'ini o'lchashning aniq usullaridan biri deb hisoblangan ushbu usul odamning suvga cho'mishini, suv ostida bo'lgan odamning og'irligini o'lchaydigan maxsus uskunalar bilan to'liq suvga cho'mishni o'z ichiga oladi. Keyinchalik, bu vazn suvning tashqarisida qayd etilgan "quruq vazn" bilan taqqoslanib, tananing umumiy zichligini aniqlaydi. Yog 'mushaklarga qaraganda kamroq zich bo'lgani uchun, ushbu texnikani ehtiyotkorlik bilan qo'llash tanadagi yog' tarkibini oqilona yaqin baholashni ta'minlaydi. Biroq, ushbu texnikada uni to'g'ri boshqarish uchun qimmatbaho maxsus uskunalar va o'qitilgan mutaxassislar talab qilinadi.
Ikki energetik rentgen-absorpsiometriya (DEXA)
Dastlab suyak zichligini o'lchash uchun ishlab chiqilgan DEXA tasvirlash, shuningdek, tananing qaysi qismlarini yog 'ekanligini aniqlash uchun turli xil tana to'qimalarining zichligi yordamida tanadagi yog' tarkibini aniq aniqlash uchun ishlatiladi. Ushbu test odatda juda to'g'ri deb hisoblanadi, ammo bajarish uchun juda ko'p qimmat tibbiy uskunalar va o'qitilgan mutaxassislar kerak.
Ushbu mavzuni muhokama qilishning eng keng tarqalgan usuli va asosan tadqiqotchilar va maslahat muassasalari tomonidan qo'llaniladigan usul BMI hisoblanadi. Ortiqcha vazn deb qaraladigan ta'riflar millatiga qarab farq qiladi. AQSh tomonidan taklif qilingan joriy ta'rif Milliy sog'liqni saqlash institutlari (NIH) va Jahon Sog'liqni saqlash tashkiloti (JSST) BMI 25 va undan yuqori bo'lgan oq tanlilar, ispan va qora tanlilarni ortiqcha vazn deb belgilaydi. Osiyoliklar uchun ortiqcha vazn 23-29,9 oralig'idagi BMI, barcha guruhlar uchun semirish esa BMI 30 va undan yuqori.
Shu bilan birga, BMI mushak massasining ekstremal holatlarini hisobga olmaydi, ba'zilari kamdan-kam hollarda genetik omillar, juda yosh va boshqa bir nechta individual farqlar. Shunday qilib, BMI 25 dan kam bo'lgan odamlarda ortiqcha tana yog'i bo'lishi mumkin, boshqalari esa ushbu toifaga kirmasdan BMI sezilarli darajada yuqori bo'lishi mumkin. Tana yog'ini aniqlashning yuqoridagi usullaridan ba'zilari BMIga qaraganda aniqroq, ammo ularni o'lchash uchun unchalik qulay emas.
Agar jismoniy shaxs ortiqcha vaznga ega bo'lsa va ortiqcha tana yog'i bo'lsa, u sog'liq uchun xavf tug'dirishi yoki olib kelishi mumkin. Xabarlarga ko'ra, engil vazndan ozgina semirishga qadar - BMI 24 dan 31.9 gacha bo'lgan bo'lsa, aslida foydali bo'lishi mumkin va BMI 24 va 31.9 orasida bo'lgan odamlar normal vazndan uzoqroq yashashlari mumkin. kam vazn shaxslar.
Sog'likka ta'siri
Semirib ketish bilan bog'liq bo'lgan sog'liqning salbiy natijalari tibbiyot hamjamiyatida qabul qilingan bo'lsa-da, ortiqcha vazn toifasining sog'liqqa ta'siri ko'proq bahslidir. Odatda qabul qilingan nuqtai nazarga ko'ra ortiqcha vazn semirishga o'xshash sog'liq muammolarini keltirib chiqaradi, ammo kamroq darajada. 2016 yilgi tekshiruv natijalariga ko'ra BMI 25 dan 27,5 gacha bo'lgan ortiqcha vaznli odamlar orasida o'lim xavfi etti foizga va BMI 27,5 dan 30 gacha bo'lgan ortiqcha vaznli odamlar orasida 20 foizga oshadi. Framinghamda o'tkazilgan yurak tadqiqotlari shuni ko'rsatdiki, 40 yoshida ortiqcha vazn odamning umr ko'rish davomiyligini uch yilga qisqartirgan. Ortiqcha vazn ham xavfni oshiradi oligospermiya va azospermiya erkaklarda.
Ketrin Flegal va boshq., ammo o'lim darajasi ortiqcha vazn deb tasniflangan shaxslar uchun (BMI 25 dan 30 gacha), aslida "ideal" vaznga ega bo'lganlarga qaraganda past bo'lishi mumkin (BMI 18,5 dan 25 gacha), ko'plab tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, eng past o'lim darajasi BMI 25 ga yaqin .
Ortiqcha vazn sabab bo'lganligi aniqlandi saraton, va o'zib ketishi taxmin qilinmoqda chekish saraton kasalligining asosiy sababi sifatida rivojlangan mamlakatlar chunki chekish bilan bog'liq saraton holatlari kamayib bormoqda.