Aruz nazariyasida zihof va furu’lar Prof. Hamidulla boltaboyev

Aruz nazariyasida zihof va furu’lar

Prof. Hamidulla BOLTABOYEV

12-mavzu. Aruz nazariyasida zihof va furu’lar

Reja:

• Zihof haqida tushuncha
• Furu’ haqida tushuncha
• Zihoflarning miqdori masalasi
• Zihoflarning turlari

Zihof va furu’ haqida tushuncha

• Asliy rukn ustida bajariladigan o‘zgartirish amali zihof (arabcha “o‘zgarish”) deyiladi.
• Zihof (o‘zgarish)ni qo‘llash natijasida hosil bo‘lgan ruknlar furu’ (arabcha “tarmoqlar”, birligi “far’”) deb ataladi.
• Sakkiz asl ruknga har qanday she’r mos kelavermaydi, shu tufayli asllar o‘zgartirilib, ulardan fupu’ (tarmoq) ruknlari hosil qilinadi.

Zihof xosil qilish

• 1. Tasbig‘ zihofi.
• “Tasbig‘” (“to‘ldirish”) zihofiga uchraganda mafoiylun asli oxirgi “lun” cho‘ziq hijosi o‘ta cho‘ziq “lon” hijosiga aylantiriladi:
• Asl zihof furu’
• Mafoiylun tasbig‘ mafoiylon
• v - - - v - - ~
• 2. Hazf zihofi
• “Hazf” (“tashlash”) zihofiga uchraganda mafoiylun asli oxirgi “lun” hijosi tashlab yuboriladi, qolgan “mafoiy” esa unga vazn jihatidan teng “fauvlun”ga almashtiriladi:
• Asl zihof furu’
• Mafoiylun hazf mafoiy???? fauvlun
• v - - v - - v - -
• - lun

Zihoflar soni masalasi

• Aruzga oid manbalarda zihoflar soni turlicha ko‘rsatiladi:
• SHams Qays Roziy va Vohid Tabriziy 35ta
• Bobur 44 ta,
• Muhammad G‘iyosiddin Rompuriy 47 ta zihof haqida ma’lumot berganlar.
• Ayrim adabiyotlarda ularning 50 dan ortiqligi aytiladi.
• Turkiy she’riyatda qo‘llanadigan zihof ko‘rinishlari.

Zihoflarning turlari

• 1. Aslni hijo soni jihatidan o‘zgartiradigan zihoflar.
• 2. Aslni hijo sifati jihatidan o‘zgartiradigan zihoflar
• 3. Aslni hijo soni va sifati jihatidan o‘zgartiradigan zihoflar
• 4. Tarmoq (furu’) ruknlarning o‘zgartirilishi.