Arxeologik yotqiziqlar

Yerning paydo bo’lishi to’g’risidagi dastlabki tasavvurlar juda qadimdan mavjud bo’lgan. Chunki bu masala ulkan amaliy ahamiyatga ega. Yerning paydo bo’lishi haqida to’g’ri tasavvurga ega bo’lmasdan turib, uning tuzilishini va unda bo’ladigan jarayonlarni to’g’ri tushunish mumkin emas.
Qadimgi davrlarda Yerning va Quyosh tizimining vujudga kelishi to’g’risidagi tasavvurlar asosan hurofiy bo’lgan. Faqat uyg’onish davrida (XV asrning oxiri va XVI asrning boshi) fanni dinning tazyiqidan ozod bo’lishi boshlanadi.
Polyak olimi Nikolay Qopyernik (1473-1543) "Dunyo jismlarining aylanishi haqida" nomli asarida birinchi bo’lib Yer koinotning markazi emas, balki Quyosh atrofida doimo aylanib turadigan kichik planeta ekanligini aniqlab berdi.
XVII asrning oxirida nemis olimi Leybnits (1646-1716) Yer qachonlardir qizigan (chug’ holatidagi) nur tarqatuvchi jism bo’lgan degan fikrni o’rtaga tashladi. Yerning yuqori qatlamlarini u Yer yuziga oqib chiqqan massaning shlaklariga o’xshatdi.
1745 yilda fransuz olimi J.Byuffon (1707-1788) Yer va Quyosh tizimining boshqa planetalari bir necha o’n ming yil avval Quyoshning kometa bilan falokatli to’qnashuvidan ajralib chiqqan quyosh jismlaridan hosil bo’lgan deb isbot qilishga harakat qildi.
Nemis faylasufi Immanuil Kantning gipotezasiga (1755 y) ko’ra, birlamchi koinot turli kattalikdagi va zichlikdagi qattiq, harakatsiz chang zarrachalaridan tashkil topgan. Zarrachalarning o’zaro tortilishi natijasida ular harakatlana boshlaganlar. Lekin ular zarralarning kattaligi va zichligiga bog’liq ravishda turli tezlikda harakatlanganlar. Zarralarning to’qnashuvi butun tizimni aylanishiga va uning markazida zarralarning to’planishiga olib kelgan. Zarralar bu markaziy qism atrofida aylana orbitasi bo’ylab bir tomonga aylana boshlagan. Harakatlanayotgan zarralarning qo’shilishidan planetalar hosil bo’lgan. Kantning ta’kidlashicha osmon jismlarining hosil bo’lishi va hozirgi olamning tarqoq matyeriyadan hosil bo’lish jarayoni million yillar davom etgan.
Franso’z matematigi Pyer Simon Laplasning fikricha (1796 y) koinot qizdirilgan gazsimon jismlardan tashkil topgan va u o’z o’qi atrofida qattiq jismlar kabi sekin bir tekis aylanadigan birlamchi gaz tumanligidan iborat bo’lgan. Gaz tumanligi asta-sekin sovib siqilib borishi bilan aylanish tezligi va markazdan ko’chirma kuch ayniqsa, tumanlikning ekvator qismida ortib borgan. Natijada jismlar tumanlik ekvatori yuzasiga yig’ilib borgan va yassi disk shaklini egallagan.
Ekvatordagi markazdan ko’chirma kuch tortish kuchidan orta boshlaganidan so’ng, tumanlikning ekvator qismidan gaz xalqalari ajralib chiqa boshlagan va tumanlik harakat qilayotgan yo’nalishda aylanishni davom ettirgan. Xalqa jismlari asta-sekin zichlanib borib gaz quyqalarini (yig’indilarini) yoki birlamchi planetalarni (planeta kurtaklarini) hosil qilgan. Tumanlikning markazida gazlarning zich quyqasidan (yig’indisidan) Quyosh paydo bo’lgan. Bu gipoteza o’zining oddiyligi va mazmunining to’g’riligi tufayli XIX asr mobaynida hukmron gipoteza bo’lib xizmat qilgan. Lekin asrning oxirlarida yangi o’tkazilgan tadqiqotlar natijalari bilan anchagina ziddiyat borligi aniqlandi. XX asrda planetalarning hosil qiluvchi jismlarning kelib chiqishini tushuntiruvchi tasavvurlardan kelib chiqadigan turli-tuman gipotezalar taklif qilindi, lekin ularning ilmiy nuqtai nazardan asossiz ekanligi isbotlandi.
Ilmiy kosmogoniyada Quyosh atrofidagi gaz, chang bulutligining (tumanligining) kelib chiqish masalasi o’ta murakkab muammo hisoblanadi. Hozirgi vaqtda Quyosh tizimidagi planetalarni hosil qiluvchi birlamchi bulutlikning (tumanlikning) hosil bo’lishi to’g’risida ikkita asosiy gipoteza mavjud. Ulardan biri Quyoshning atrof koinotdan jismlarini tortib olishidan, ikkinchisi Quyosh va Quyosh tizimidagi planetalar birga bir vaqtda bir xil gaz-chang yig’indilaridan hosil bo’lganligini taxmin qiladi.
Akademik O. Yu. Shmidt gipotezasiga ko’ra, Quyosh olam bo’shlig’idagi harakati jarayonida gaz, chang bulutliklaridan iborat bo’lgan yulduzlar oralig’idagi jismlarni o’ziga tortib olgan. Bu bulutliklar vodorod gazsimon, asosiy qismi muzlardan iborat bo’lgan qattiq zarralardan tashkil topgan. Tosh va metall jismlar ham mavjud bo’lgan. Tosh va muzdan iborat bo’lgan qattiq zarralardan Quyosh tizimining ko’pgina jismlari hosil bo’lgan. Quyosh atrofidagi bulutliklardagi qattiq zarralarning to’qnashuvi natijasida ular bir-birlari bilan yopisha boshlagan va bulutlikning o’zi esa yassi, zichligi ortgan qatlamga aylangan. Katta jismlardan planeta va boshqa kosmik jismlar hosil bo’lgan. Planetalar hosil bo’lishi jarayonida, bir-birlari bilan to’qnashgan ayrim zarralar tezligini katta miqdorda yo’qotib umumiy bulutlik yig’indisidan uzoqlashgan. Bu zarralar planetalar atrofida aylana boshlaydi, so’ngra esa ular yig’ilib yo’ldoshlarni hosil qiladi.
O. Yu. Shmidtning gipotezasiga ko’ra Yer va boshqa planetalar birlamchi sovuq jismlar bo’lgan, so’ngra Yerning ichki issiqligi radiofaol elementlarning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan.¹²
Akademik A. G. Fesenkov Quyosh va boshqa planetalarning hosil bo’lishini yulduzlarning paydo bo’lishi muammosi bilan birgalikda ko’rib chiqadi. Galaktikadan tashqarida joylashgan tumanliklarning tuzilishini o’rganish hozirgi kunda ham yulduzlar hosil bo’layotganligini ko’rsatdi. Yulduzlar gaz, chang tumanliklarida joylashgan diffuzion jismlarning quyuqlashuvidan paydo bo’ladi. Ayrim tumanliklarda quyuqlashgan gaz-chang yig’indilarining mavjudligi kuzatiladi. Ayrim yig’indilarning parchalanishi va ulardan yulduzlarining hosil bo’lishi ma’lum bo’ldi. Yulduz jismlarining dunyo bo’shlig’iga yoyilish jarayoni ham isbotlandi.
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, arxeologik yotqiziqlar tadqiqot natijalarigaqaraganda, Qadimgi Termiz o’rnidagi manzilgohga miloddon avvalgi 1 ming yillikning o’rtalarida asos solingan¹. Bu manzilgohga qadimgi odamlar tomonidan “Termite” deb nom qo’yilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, bu so’z qadimgi “Avesto” so’zidan olingan bo’lib u daryoninh narigi tomonidagi manzilgoh degan ma’noni anglatgan. Tez orada Termita Amudaryoni o’ng va chap sohillarini birlashtirib turuvchi kechuvchilardan biriga aylandi. Taxmin qilinishicha Aleksandr Makedonskiy tomonidan tashkil etilgan”Oks bo’yiagi Aleksandriya” shahri “Tarmita ” o’rnida barpo etilgan. Keyinchalik ko’chmanchilar tomonidan vayron etilgan. Bu shahar Salavkiylar shohi Antiox tomonidan qayta tiklangan va unga “Oks bo’yidagi Antioxiya” nomi berilgan. Termita – Termiz shahri Yunon – Baqtriya shohlari hukmdorligi davrida o’z tarqqiyotida yangi bosqichlarga ko’tarilib , u tom manoda shaharga aylandi . Shahr bu davrda 10 ga otiq maydonni ishg’ol etgan va u shimoliy Baqtriyaning eng yirik shaharlari qatoridan joy olgan . U yunon – Baqtriya davlatining shimoliy hududlaridagi harbiy tayanch shahri bo’lib , u poytaxt yo’lidagi asosiy kechuvni himoya qilgan . Tarmita – Termiz Yunon – Baqtriya davrida faqatgina poytaxt ostonasidagi harbiy tayanch shahar bo’lmay , balki shimoliy Baqtriyadagi eng yirik iqtisodiy va madaniy madaniy markaz ham hisoblangan . Bu davrda shaharda hunarmandchilikning qator turlari keng rivojlangan bo’lgan . O’zaro Tovar almanishuvi jarayonida tanga pullarning o’rni sezilarli bo’lgan . Shaharning iqtisodiy hayotda tashqi savdoning ahamiyati ancha salmoqli bo’lgan . Topilmalarga qaraganda , Tarmita – Termiz bu davrda shimoliy g’arbiy Hindiston shaharlari bilan yaqindan savdo va madaniy aloqalarni o’rnatgan . Shaharning Yunon – Baqtriya davlati tarkibida bo’lishi , bu yerda madaniy integratsion jarayonni yanada uyg’unlashuviga olib keldi . SHahar aholisi ellin va hind madaniyati ananalari bilan yaqindan tanishib , o’zlarinig estetik qarashlari va mahalliy an’analaridan kelib chiqqan holda ijodiy tahlil qildilar va o’z hayotlariga moslashtirdilar .
Dastlabki paytlarda xususan , 50 – yillarda tosh asri va bronza davrini o’rganish muammosi qo’yildi . Bu vaqtga kelib , ibtidoiy odamning Teshiktosh , Omonqo’ton g’orlari singari bir qator manzillari topilgan va ular O’zbekiston tuprog’ining insoniyat ajdodlarining beshigi bo’lganligini , ilmiy izlanishlar uchun muhim ahamiyat kasb etishini yaqqol ko’rsatgan edi . Biroq , ayni paytda anashu uzoq o’tmish davrini tadqiq etish uchun mutaxasis kadrlarni yetishmasligi sezildi . Yahyo G’ulomovning tashabbusi bilan institutning bir guruh aspirantlari sobiq ittifoqning Markaziy shaharlarida (asosan Lelingradda) tosh va bronza davrining tadqiqotchilari bo’lgan yirik olimlar rahbarligida maxsus tayyorgarlikdan o’tdi .