Aşgabat “Ylym” neşirýaty

Pedagogikanyň umumy esaslary
Adamyň ösüşi – bu nesilden-nesle geçip gelýän ösüş mümkün-
çilikleriniň san taýdan artmagy bolman, eýsem, psihikasynyň hil taý-
dan artmagyna aýdylýar. Daşky üýtgeşmeleriň içki hadysa täsir etme-
gi netijesinde gapma-garşylyk döreýär.
Meselem, çagada emele gelen täze talaplaryň, islegleriň hem-de 
mümkinçilikleriň arasynda çaganyň talabyny kanagatlandyrmak üçin 
edýän hereketleri ösüşiň esasy güýji hasaplanylýar. Çagany ösüşe 
alyp barýan esasy güýç näme? Tebigat tarapyndan berlen güýçmi ýa-
da daşky durmuş, ony gurşaýan adamlaryň täsir etmegi netijesinde 
bolýan ösüşmi?
Soňky ýyllarda köp alymlaryň tassyklamalaryna görä, çaganyň 
ösmegi üçin nesilden-nesle geçijiligiň ähmiýeti uludyr. Nesilden-
nesle çaganyň beden gurluşy, gözüniň, saçynyň reňki, şeýle-de kelle 
beýnisiniň gurluşynyň özboluşly aýratynlygy geçýär.
Çaga dünýä inen gününden başlap, taýýar şahsyýet bolup 
ýetişmeýär. Onuň öz ýollary we kanunlary bardyr. Çaganyň şahsyýet 
bolup ýetişmegine täsir edýän 3 sany faktoryň (nesle geçijilik, daşky 
gurşaw, terbiýe ) ilkinjisi nesle geçijilik ýa-da tohum yzarlamadyr. 
Ylmyň subut etmegine görä, nesle geçijilik genleriň üsti bilen ama-
la aşyrylýar. Şeýle-de tutuş bedeniň, onuň aýry-aýry ulgamlarynyň 
gurluş aýratynlyklarynyň nesilden-nesle geçmegi (ýüz keşbi, barmak-
lary, ganyň haýsydyr bir topara degişlidigi) genler arkaly kesgitle-
nilýär. Ýokary nerw işiniň belli görnüşleri: güýçli çykan sese tarap 
birden seretmek, eliňi gyzgyn ýa-da sowuk zatdan silkip, çekip al-
mak ýaly şertli refleksleriň döremegi hem tohum yzarlamagyň täsiri 
netijesinde bolýar. Çaga bedeniniň ösmeginde tohum yzarlama bilen 
baglanyşykly käbir fiziologik, psihologik ýetmezçiliklere-de gabat 
gelinýär. Olar käbir çagalarda dünýä inýänçä, inenden soňky birentek 
ýakymsyz şertleriň täsiri bilen baglanyşykly bolýar. 
Daşky gurşaw. Çaganyň kadaly ösmegine, onuň şahsyýetiniň 
kemala gelmegine daşky zatlaryň täsiri ýetýär. Sebäbi çaga daşyny 
gurşap alan zatlar bilen ýakyn aragatnaşykda bolup, janly we jan-
syz tebigat bilen iş salyşýar. Olarda daş-töwerekdäki bolýan zatlara 
garaýyş döreýär. Durmuşda çaganyň daşky gurşawynyň, ýaşaýyş 
şertleriniň üýtgemegi çaganyň umumy düşünjesini, dünýägaraýşyny 
üýtgedýär. 

---

16
i bap
Terbiýe. Şahsyýetiň ösüp kemala gelmeginde esasy şertleriň biri-
de terbiýe bolup durýar. Halk pedagogikasynyň atasy hasaplanýan 
Döwletmämmet Azady hem adamyň ösüp, kemala gelmeginde 
terbiýäniň uly güýjüniň bardygyny belläpdir. Ol özüniň meşhur 
“Wagzy Azat” kitabynda ýaş nesle terbiýe bermegiň 40 sany düzgü-
nini ylmy taýdan işläp, ata-enelere, pedagoglara sagdyn gollanma-
ny hödürläpdir. Şol pedagogik düzgünler, kadalar sazlaşykly ösen 
şahsyýete mahsus bolan ahlaklylyk, belent adamkärçilik sypatlaryny 
özünde jemleýär.
Terbiýe meselesi halk döredijiliginiň dürli žanrlarynda-da, nus-
gawy şahyrlaryň eserlerinde-de, türkmen halkynyň jemgyýetçilik-
syýasy garaýyşlarynda-da, ýazuw ýadygärliklerinde-de öz beýanyny 
tapypdyr. Çaganyň güýjüni, başarnygyny ugrukdyryp, il-günüň, 
jemgyýetiň bähbitleri bilen utgaşdyryp goýberýän terbiýe: a) ýaş 
nesliň durmuşyny hem işini maksadalaýyk edip guraýar, b) çaganyň 
sazlaşykly ösmegi üçin durmuşdan susulyp alnan materiallary ýerlikli 
peýdalanmagy göz öňünde tutýar, ç) adamyň kadaly ösmegine zyýan 
berýän täsirleri aradan aýyrmagy maksat edinýär, d) ösüp barýan 
nesliň sosial sreda, adamlara we olaryň işlerine, ýaşaýyş-durmuşyň 
akymlaryna, wakalara, zatlara, hadysalara bolan garaýşyny emele ge-
tirýär.