Asosiy qism: Asosiy hisoblamalar tizimi

Yalpi ichki mahsulotni ishlab chiqarish usuli bilan hisoblash
YaIM ni ishlab chiqarish usulida hisoblanganda mamlakat miqyosida barcha rezidentlari tomonidan yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar summasini tarmoqlar va sektorlarda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar va ko‘rsatilgan xizmatlar qiymatidan ishlab chiqarish jarayonida to‘liq iste’mol qilingan mahsulotlar va xizmatlar ya’ni oraliq iste’mol (OI) qiymatini ayirib tashlab topiladi. Ja’mi ishlab chiqarilgan mahsulotlar va ko‘rsatilgan xizmatlar ya’ni ja’mi ishlab chiqarilgan mahsulotlar (JIM) tarkibiga:
 o‘z iste’moli yoki boshqa rezidentlarga sotilgan mahsulotlar;
 boshqa rezidentlarga ko‘rsatilgan xizmatlar;
 davlat boshqaruv idoralari va notijorat nodavlat tashkilotlariga ko‘rsatilgan xizmatlar;
 uy xo‘jaligiga ko‘rsatilgan bozor xizmatlari va shu kabilar kiradi.
Haq to‘lamaydigan uy xo‘jaligi xizmatlari ya’ni o‘z uyidagi ovqat tayyorlash, Kir yuvish va shu kabilar MHT tasnifi bo‘yicha JIM tarkibiga kiritilmaydi.
YaIM ishlab chiqarish usulida barcha yaratilgan mahsulotlar (m) va xizmatlarning bozor bahosidagi qiymatlari yig‘indisidan iborat.
YaIM = (MR + XR) - OI.
Misol: ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bozor bahosidagi qiymati MR = 1092,6 birlik.
Ko‘rsatilgan barcha xizmatlar qiymati XR = 900, 2 br.
Mahsulot ishlab chiqarish uchun ishlatilgan xom ashyo va boshqa oraliq iste’moli (OI)ning bozor baholaridagi qiymati = 546,3br.
Ko‘rsatilgan xizmatlar uchun sarflangan OI = 474,4
YaIM = 1092,6 + 900,2 – 546,3 – 474,4 =972,1
YaIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash MXTning ishlab chiqarish hisoblamasida aniqlanadi.
Mamlakatda minglab mahsulot ishlab chiqarish korxonalari (zavod, fabrika, firma va shu kabilar) mavjud bo’lib, ular juda ko’p turdagi mahsulot, tovarlar ishlab chiqaradi. Bundan tashqari xizmat sohasi ham bozor munosabatlari sharoitida yuqori sur’atlar bilan rivojlanib, ularning turlari yildan-yilga kengayib bormoqda. Shuning uchun ham makrodarajada YaIM hajmini aniqlash murakkab jarayondir.
tushunarli bo’lishi uchun shartli raqamga asoslangan bir oddiy misolda YaIM ning qanday hosil bo’lishini ko’ramiz. Misol: Bir buxanka nonning sotish bahosi 750 so’m. Non zavodida bu buxanka nonni ishlab chiqarish uchun homashyo sifatida un, tuz, yog’, va xamirturish ishlatildi. Gaz, svet, suvdan foydalanildi. Bu ishlatilgan narsalarning qiymati 350 so’m bo’lsin (avvaldan bor qiymat). Qolgan 400 so’m (750-350 so’m) nonni ishlab chiqarish jarayonida qo’shildi. Bu 400 so’m ishchilarga to’langan ish haqi, ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar, soliqlar, ishlab chiqarish va sotish foydalarini tashkil etadi. Shuning uchun ham MXT da 350 so’mni oraliq iste’mol, 400 so’mni esa qo’shilgan qiymat deyiladi (ayrim adabiyotlarda 350 so’m bor bo’lgan qiymat, 400 so’m esa yangidan yaratilgan qiymat). Yalpi ishlab chiqarilgan mahsulot ko’rsatkichida nonga ishlatilgan bug’doyning qiymati (200 so’m bo’lsin) unning qiymati 350 so’m va nonning qiymati hisoblanib jami 1300 (200+350+750) hisoblanar edi. Chunki bug’doy qishloq xo’jaligining ishlab chiqargan mahsuloti, non esa non zavodining tayyor mahsuloti. Lekin shu 750 so’mda bug’doyning ham unning ham qiymati qo’shilgan.
Shuning uchun ham YaIM yalpi ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmidan tubdan farq qiladi. YaIM hajmida oraliq iste’mol qilingan qiymatlar takrorlanmaydi. YaIM hajmi joriy davrda (yilda) barcha faoliyat yurituvchi sub’yektlar tomonidan ishlab chiqarilgan va iste’mol qilingan tovarlar (mahsulotlar) va xizmatlarning bozor (joriy) baholardagi qiymatlarining yig’indisidir.
Mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlarida qo’shilgan qiymat (yangidan yaratilgan qiymat) mamlakat milliy daromadining asosini tashkil etadi. Mamlakat milliy daromadi esa o’z navbatida YaIM hajmining asosini tashkil etadi. Shunday qilib YaIM hajmi milliy daromadga (qo’shilgan qiymatga) ishlab chiqarishga va importga soliqlarni (N) qo’shib, ularga berilgan subsidiyalarni (S) ayrilganiga teng.
YaIM = YaM – OI + N – S
Bu yerda YaM – yalpi ishlab chiqarilgan mahsulotlar va ko’rsatilgan xizmatlar hajmi.
Mamlakatlarning YaIM hajmining aholi jon boshiga to’g’ri kelishga qarab (rivojlangan mamlakatlarda YaMM) aholi turmush darajasi belgilanadi.