Asosiy texnologik jarayonlar va qurilmalar


Ekstraksiyalashning asosiy usullari


Download 4.8 Kb.
Pdf ko'rish
bet15/22
Sana15.11.2017
Hajmi4.8 Kb.
#20191
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   22

 
Ekstraksiyalashning asosiy usullari
 
Amaliyotda suyuqlik aralashmalarini ekstraksiyalashning quyidagi usullari qo׳llaniladi: 
1) dastlabki aralashma va ekstragentni bir marotaba kontaktiga asoslangan jarayon (bir pog`onali 
ekstraksiyalash); 
2) har bir pog`onada toza erituvchi ishlatish yo׳li bilan ekstraksyalash (ko׳p pog`onali ekstraksiyalash); 
3) bitta yoki ikkita erituvchi yordamida qarama-qarshi oqim bilan ko׳p bosqichli ekstraksiyalash (ko׳p 
pog`onali ekstraksiyalash). 
Birinchi va ikkinchi usullar kichik hajmli ishlab chiqarishlarda hamda laboratoriya sharoitlarida 
qo׳llaniladi. 
Sanoat miqyosida uchinchi usuldan, ya’ni fazalarning qarama-qarshi oqimidan foydalaniladi. Qaysi bir 
usul qo׳llanishidan qat’iy nazar, ekstraksiyalash jarayoni erituvchini regenerasiya qilish bilan birga olib 
boriladi. Regenerasiyaning maqsadi eritmalar tarkibidagi kerakli komponentlarni ajratib olish va 
erituvchilarni qaytadan ishlatishdan iboratdir. 
Bir pog`onali ekstraksiyalashning sxemasi 28.1-rasmda tasvirlangan. Dastlabki eritma F va erituvchi S 
aralashtirgich 1  ga beriladi, 
dastlabki eritma; A, V — aralashma komponentlari; S — ekstragent; E — ekstrakt; R — rafinat. 
 
so׳ngra aralashma tindirgich 2 da ikki qatlam-ekstrakt E va rafinat R ga ajraladi. Dastlabki aralashma va 
erituvchi bir karra to׳qnashib, jarayon ko׳p vaqt davom etgan holatdagina muvozanat 
konsentratsiyasilariga yaqin tarkibli ekstrakt va rafinat olish mumkin bo׳ladi. Jarayonni davriy va 
uzluksiz rejimda olib borish mumkin. Ekstraksiyalash jarayoni uzluksiz rejim bilan olib borilganda 

 
123
 
regenerasiya qilingan erituvchi uzluksiz ravishda aralashtirgichga qaytariladi. Ushbu usul tarqalish 
koeffitsienti ning qiymati katta bo׳lgan sharoitda qo׳llaniladi. 
28.2-rasmda har bir pog`onada toza erituvchini ishlatishga asoslangan ko׳p karrali ekstraksiyalashning 
sxemasi ko׳rsatilgan. Bunday jarayon bir necha pog`onalarda olib borilib, ikkinchi pog`onadan keyingi 
hamma pog`onalarda dastlabki aralashma sifatida oldingi pog`onalardan olingan rafinatlar (R
1
, R
2
,R
3

...,R
1

n
)
 ishlatiladi. Toza holdagi ekstragentning umumiy miqdori bir necha qismlar (S
1
,S
2
,S
3
 
...,S
n
)ga 
 
28.2-rasm. Ko׳p pog`onali va erituvchini parallel ravishda ishlatishga asoslangan ekstraksiyalashning 
sxemasi: 
1, 2, 3, n — pog`onalar; S
1
,S
2
,S
3
 ...,S
n
  — pog`onalarga berilayotgan 
ekstragentlar; R
2
,R
3
, ...,R
1

n
  — pog`onalarga berilayotgan rafinatlar
 
 
 
28.3-rasm. Ko׳p pog`onali va qarama-qarshi oqimli ekstraksiyalashning sxemasi:1,2 
..... n- 1, n — pog`onlaar; 
 Ye
1
 — birinchi pog`onadan chiqayotgan ekstrakt; 
 R
1

n
 — oxirgi pog`onadan chiqayotgan rafinat. 
bo׳linib, paralel ravishda hamma pog`onalarga beriladi. Keyingi har bir pog`onaga dastlabki eritma 
sifatida uzluksiz ravishda konsentratsiyasi pasayib borayotgan rafinatlar (R
1
, R
2
,R
3
, ...,R
1

n
)
 beriladi, 
shu sababdan ekstraktning konsentratsiyasi birinchi pog`onadan (Ye
1
)  oxirgi pog`onagacha (E
n
)
 
kamayib boradi. Yuqori darajadagi toza rafinat olish uchun katta hajmdagi toza ekstragent kerak bo׳ladi, 
bu holat rafinatni regenerasiya qilish jarayonini qimmatlashishiga olib keladi. Shu sababdan ushbu 
usuldan sanoatda juda kam foydalaniladi. 
Ko׳p pog`onali qarama-qarshi oqimli ekstraksiyalashning sxemasi 28.3-rasmda ko׳rsatilgan. Qurilma 
bir-biri bilan ketma-ket bog`langan 
n
 ta pog`onalardan tashkil topgan. Dastlabki eritma F va ekstragent 
S
 qarama-qarshi yo׳nalishga ega bo׳lib, oxirgi tarkibi E
1
 ga teng bo׳lgan ekstrakt birinchi pog`onadan, 
oxirgi tarkibi R
n
 ga teng bo׳lgan rafinat esa n-pog`onadan uzatiladi. Ekstraksiyalashning ushbu usuli 
texnikaviy-iqtisodiy jihatdan katta afzalliklarga ega bo׳lganligi sababli sanoatda keng ishlatiladi. 
Ekstraksiyalashning ko׳p pog`onali va qarama-qarshi yo׳nalishli usuli kolonnali ekstraktorlarda va 
aralashtirgich tindirish qurilmalarida amalga oshiriladi. 
Oxirgi yillarda suyuqliklarni ekstraksiyalash uchun sanoatda flegma yordamida ishlaydigan qarama-
qarshi yo׳nalishli va ikkita erituvchidan foydalanishga asoslangan usullar ham keng qo׳llanilmoqda. 
 Ekstraktorlarning tuzilishi
 
Sanoatda ishlatiladigan ekstraktorlar asosan uch turga bo׳linadi: aralashtirish tindirish; kolonnali; 
markazdan qochma kuch ta’sirida ishlaydigan. 
Aralashtirish tindirish ekstraktorlari. 
Eng oddiy, davriy ishlaydigan aralashtirish tindirish 
ekstraktorlari vazifasini aralashtirgichli qurilmalar bajaradi. Bir pog`onali ekstraksiyalashni uzluksiz 
olib borish uchun ikki qism (aralashtirish va tindirish) dan iborat qurilmalar ishlatiladi 
Eng oddiy tindirgich gorizontal joylashgan idishdan iborat. Tindirgichning hajmi bo׳ylab suyuqlik 
laminar rejim bilan harakat qiladi, natijada aralashma ikki qismga ajraladi. Yengil fraksiya (ekstarkt) 
idishning tepasida joylashgan shtutser orqali chiqadi. Og`ir fraksiya (rafinat) esa tindirgichning pastki 
qismidagi shtutser va sifon orqali tashqariga chiqadi. 

 
124
 
Aralashmalarni ikki qismga ajratishda murakkab tuzilishga ega bo׳lgan boshqa tindirish qurilmalari 
(gidrosiklonlar, sentrifugalar va markazdan qochma separatorlar) ham keng ishlatiladi. 
Sanoatda ko׳pincha ikkita suyuq fazani aralashtirish va ajratish operasiyalari bitta qurilmada amalga 
oshiriladi. Bunday qurilmalar aralashtirish tindirish ekstraktorlari deb ataladi (28.4-rasm). Dastlabki 
eritma L va erituvchi (7 tegishli quvurlar orqali aralashtirish kamerasiga yuboriladi. Aralashtirish 
zonasida aralashtirgich doim ishlab turadi. Hosil bo׳lgan aralashma yuqoriga ko׳tariladi, so׳ngra 
halqasimon bo׳shliq orqali ajratish zonasiga o׳tadi. Og`ir fraksiya L qurilmadan sifonli quvur orqali, 
yengil fraksiya P esa qurilmaning yuqorisiga joylashgan shtutser yordamida tashqariga chiqadi. O׳zaro 
ta’sir qilayotgan suyuqliklar maxsus quvur orqali retsirkulyatsiya qilinadi 
 
 
28.4-rasm. Aralashtirish tindirish ekstraktori: 
1, 2 — eritma va erituvchi kiradigan quvur; 3 — aralashtirish zonasi; 4 — 
aralashtirgich; 5 — aralashtirish quvuri; 6 —sirkulyatsion quvur; 7 — sifon; 8 — 
ajratish zonasi; 9 — halqasimon bo׳shliq; 10 — quyilish shtutseri. 
Kolonnali ekstraktorlar.
 "Suyuqlik-suyuqlik" sistemasiga mo׳ljallangan kolonnali ekstraktorlar o׳z 
navbatida ikki turga bo׳linadi: 
1) qo׳shimcha energiya berilmaydigan qurilmalar; 
2) tashqaridan qo׳shimcha energiya beriladigan qurilmalar. 
Birinchi turga sochib beruvchi, nasadkali va g`alvirsimon ekstraktorlar, ikkinchi turga esa rotorli, 
pulsasion, vibrasion va boshqa ekstraktorlar kiradi. 
Suyuqlikni sochib beruvchi ekstraktorlar ichi bo׳sh silindrsimon kolonnadan iborat, bunda fazalardan 
bittasi yaxlit oqim bilan, ikkinchi faza esa qarama-qarshi yunalishda mayda tomchilar holatida harakat 
qiladi. Bunday qurilmalar oddiy tuzilishga ega, biroq ularning samaradorligi juda kam. Nasadkali 
ekstraktorlarning tuzilishi absorbsiya va rektifikatsiya uchun ishlatiladigan shunga o׳xshash 
qurilmalardan farq qilmaydi. 
Sanoatda ko׳pincha g`alvirsimon tarelkali ekstraktorlar keng ishlatiladi (28.5-rasm). Bunday ekstraktor 
vertikal silindrsimon qobiq 7 va quyilish moslamalari 3 bo׳lgan g`alvirsimon tarelkalar 2 ga ega. 
Kolonnaning ishlashi quyidagicha boradi. Og`ir faza (OF) shtutser 4 orqali kolonnaga uzluksiz 

 
125
 
 
28.5-rasm. G`alvirsimon ekstraksion kolonna: 
1  —  vertikal  silindrsimon  qobiq; 2 — g`alvirsimon tarelkalar; 3 — quyilish moslamalari; 4, 6 — 
og`ir va yengil fazalar kiradigan shtutserlar;7-og`ir faza chiqadigan shutser; a — fazalarni ajratuvchi 
sath. 
 
beriladi, yaxlit oqim bilan pastga harakat qiladi va shtutser 7 orqali tashqariga chiqadi. Yengil faza (EF) 
uzluksiz ravishda shtutser 6 orqali kolonnadagi pastki tarelka 2 ning ostki qismiga beriladi. Ushbu faza 
tarelkadagi teshiklar orqali o׳tganida mayda tomchilarga ajraladi. Tomchilar yaxlit faza ichida yuqoriga 
harakat qiladi va tarelka zonasiga etganida o׳zaro qo׳shilib, suyuqlik qatlamini hosil qiladi. Bu qatlam 
tirgovich qatlam deb yuritiladi. Bu qatlamdagi suyuqlik tarelkaning teshiklari orqali o׳tib yana tomchilar 
hosil qiladi. Ekstraktorda yaxlit faza bitta tarelkadan ikkinchisiga quyilish moslamalari 3 yordamida 
o׳tadi. 
Shunday qilib, bitta kolonnada ko׳p marotaba suyuqlikning mayda tomchilarga parchalanishi va ular 
qo׳shilib, suyuqlikning tirgovich qatlamini hosil qilishi yuz beradi.eng yuqorigi tarelkadan chiqayotgan 
tomchilar,engil suyuqlik qatlami-ekstrakt (EF) ni hosil qilib, fazalarni ajratuvchi sath a ga ega bo׳ladi va 
qurilmadan shtutser 5 orqali tashqariga chiqariladi. Og`ir faza (rafinat) qurilmaning pastki qismiga 
joylashgan shtutser 7 yordamida tashqariga uzatiladi. 
Tarelka teshiklaridan chiqayotgan tomchilarning tezligiga ko׳ra, tomchi hosil qilishning uch xil rejimi 
bor: 
1) notekis tomchi hosil bo׳lishi (kichik tezliklarda); 
2) bir tekis tomchi hosil bo׳lishi (o׳rtacha tezliklarda); 
3) suyuqlikning kichik oqimlar bilan chiqishi (katta tezliklarda), 
Tajribalarning ko׳rsatishicha, g`alvirsimon tarelkalarning eng samarali ishlashi uchun dispers fazaning 
teshiklardan o׳tish tezligi 0,15-0,30 m/s bo׳lishi kerak ekan. Bunday tezlikda suyuqlikning kichik 
oqimlar hosil qilish rejimi mavjud bo׳ladi. Tarelkalar oralig`idagi masofa 0,25-0,60 m qilib olinishi 
mumkin. Yaxlit fazaning tarelka ustidagi balandligi 0,2 m atrofida bo׳lsa, modda o׳tkazish jarayoni tez 
ketadi. Tarelkadagi teshiklarning diametri odatda 3-6 mm bo׳ladi. 
Agar dastlabki eritma va erituvchi zichliklari oralig`idagi farq 100 kg/m
3
 dan kam va fazalar o׳rtasidagi 
sirt taranglik kuchi katta qiymatga ega bo׳lsa, bunda kontakt yuzasini ancha oshirish uchun tashqaridan 
energiya beriladigan, ya’ni mexanik aralashtirgich bilan jihozlangan ekstraktorlar ishlatiladi. 
Tashqaridan energiya beriladigan ekstraktorlar qatoriga birinchi navbatda rotorli ekstraktorlar kiradi. Bu 
turdagi ekstraktorlarning dastlabki variantlaridan biri Shaybel 

 
126
 
 
28.6-rasm. Shaybel ekstraksiya kolonnasi: 
1— aralashtirish seksiyalari; 2 — tindirish seksiyalari; 3 — aralashtirgichlar

 
kolonnasi hisoblanadi (28.6-rasm). Bu kolonna ketma-ket joylashgan aralashtirish 1 va tindirish 2 
seksiyalaridan tashkil topgan. Aralashtirish seksiyalarida valga biriktirilgan aralashtirgichlar 3 
o׳rnatilgan. Tindirish seksiyalari nasadkalar (masalan, katta katakli qilib to׳qilgan to׳rlar) bilan 
to׳ldiriladi. 
Pulsasiyali ekstraktorlarda ham ikki fazali oqimga qo׳shimcha energiya beriladi. Bunda ekstraktorning 
ichidagi suyuqlikka pulsatorlar yordamida qaytarma-ilgarilama harakat beriladi. Pulsasiya tebranishlari 
ta’sirida oqimning turbulentligi va fazalarning tomchilarga aylanish darajasi ortadi, natijada nasadkali 
va g`alvirsimon tarelkali kolonnalardagi modda o׳tkazish jarayonining samaradorligi ko׳payadi. 
Sanoatda pulsatorlar sifatida porshenli, plunjerli, membranali nasoslar yoki maxsus pnevmatik 
qurilmalar ishlatiladi. 28.7-rasmda pnevmatik pulsasiya tizimi bo׳lgan ekstraksiya qurilmasi 
ko׳rsatilgan. Havo yoki inert gaz kompressor 2 yordamida resiver 5 va zolotnikli tarqatuvchi mexanizm 
3
 orqali ekstarksiya kolonnasining pulsasiya kamerasi 7 ga yuboriladi. To׳g`ri impuls paytida 
kameradagi suyuqlikning sathi pasayadi, natijada kolonnadagi suyuqlikning sathi ko׳tariladi. Teskari 
impuls paytida kamera atmosfera bilan birlashadi, kolonnadagi suyuqlikning sathi esa pasayadi. Bunday 
kolonnada quyilish moslamalariga ehtiyoj qolmaydi, chunki kolonnadagi suyuqlik ustuni ko׳tarilganda 
tarelkadagi teshiklar orqali yengil faza EF o׳tadi, suyuqlik ustuni pastga tushganda esa og`ir faza OF ga 
o׳tadi. 
 
28.7-rasm. Pnevmatik pulsatsiyali ekstraksiya qurilmasi: 
1 — pulsasiya kamerasi; 2 — kompressor; 3 — zolotnikli tarqatuvchi mexanizm; 4 — ekstraktor; 5 — 
resiver. 

 
127
 
  
     Pulsasiyali ekstraktorlarda odatda g`alvirsimon hamda KRIMZ turidagi tarelkalar ishlatiladi. 
G`alvirsimon tarelka teshiklarining diametri 3-5 mm, tarelkadagi hamma teshiklarning yuzasi esa 
kolonna ko׳ndalang kesimi yuzasining 20-25% ini tashkil etadi. Tarelkalar orasidagi masofa 50 mm. 
Pulsasiyali ekstraktorlarning diametri chegaralangan bo׳ladi (eng ko׳pi bilan 600; 800 mm). 
Ekstraktorning samaradorligi pulsator tebranishining chastotasi va amplitudasiga bog`liq. 
Pulsatorlarning ko׳pincha maqbul tebranishlar soni minutiga 200-300 ni tashkil qiladi, bunda amplituda 
1-2 mm ga teng bo׳lishi kerak. 
Markazdan qochma kuch ta’sirida ishlaydigan ekstraktorlar.
 Agar ekstraksiya qilinayotgan modda 
tez parchalanib ketish xususiyatiga ega bo׳lsa (masalan, antibiotik moddalar), bunda jarayon vaqtini 
maksimal darajada kamaytirish zarur. Markazdan qochma kuch ta’sirida ishlaydigan ekstraktorida 
jarayon maksimal tezlik bilan boradi. Aralashma va erituvchi zichliklarining ayirmasi juda kichik 
bo׳lgan holatda ham bunday ekstraktorlarni ishlatish maqsadga muvofiqdir. Bu turdagi ekstraktorlarning 
tuzilishi juda ixcham, ish unumi katta, ekstraksiyalash jarayoni esa katta tezliklarda boradi. 
Formasevtika sanoatida (penitsilin va boshqa antibiotiklar olishda), organik sintez jarayonlarida, 
o׳simlik moylarini tozalashda va boshqa bir qator sohalarda markazdan qochma kuch bilan ishlaydigan 
ekstraktorlar muvaffaqiyatli ravishda 
 
 
28.8-rasm. Markazdan qochma kuch ta’sirida ishlaydigan ekstraktor: 
1 — rotor; 2 — rotorning qobig`i; 3 — val. 
qo׳llanilmoqda. 28.8-rasmda sanoatda ko׳p tarqalgan markazdan qochma kuch ta’sirida ishlaydigan 
ekstraktoming sxemasi ko׳rsatilgan. Rotorning ichida spiralsimon perforasiya qilingan lenta 
joylashtirilgan. Lentaning teshiklaridan ikkala faza o׳tadi. Val katta tezlik (600-1200 min) bilan harakat 
qiladi. Yengil faza rotorning chekasiga yuboriladi, og`ir faza esa rotorning markaziga yaqin joyga 
beriladi. Rotor aylangan paytda markazdan qochma kuch ta’sirida lentaning teshiklarida fazalarning 
jadallashtirilgan kontakti yuz beradi; bunday jarayonda spiralning kanallarida va silindrlar oralig`idagi 
bo׳shliqda uzluksiz ravishda fazalarning ajralishi ham davom etadi. Bunday ekstraktorlar 
kamchiliklardan ham xoli emas: tuzilishi birmuncha murakkab; ayrim paytlarda suyuqliklarni qurilmaga 
bosim bilan berishga to׳g`ri keladi. 
 
26-, 27-Ma’ruza 
 MAVZU:  
ADSORBSIYA  
1. Adsorbsiya jarayonining nazariy asoslari 
2. Adsorbentlarning turlari va ularning xossalari 
                   3. Adsorber qurilmalarining  tuzilishi 
                   4.  Desorbsiya. 
 

 
128
 
 
Gaz, bug` yoki eritmalar aralashmalari tarkibidagi bi ryoki bir necha komponentlarni qattiq jism 
(adsorbent) yuzasi va g`ovaklari hajmida yutilish jarayoni adsorbsiya deb ataladi. 
Adsorbsiya paytida 
yutilayotgan modda adsorbtiv deb yuritiladi. Adsorbent tarkibiga yutilib bo׳lgan modda esa adsorbat 
deyiladi. Sanoatda adsorbsiya jarayoni gazlarni tozalash va quritish, eritmalarni tozalash va tindirish 
hamda gaz va bug` aralashmalarini ajratish uchun qo׳llaniladi. Masalan, havo va boshqa gazlar 
aralashmalaridan uchuvchan erituvchilarni ajratish, ammiakni kontakt qurilmasiga berishdan oldin toza-
lash, tabiiy gazni quritish, koks gazidan aromatik uglevodorodlarni ajratish, plastmassa va sintetik 
kauchuk ishlab chiqarishlarida adsorbsiya jarayoni keng qo׳llaniladi. Bu usul yordamida xom ashyo va 
mahsulotlarning sifatini ham yaxshilash mumkin. 
Sanoat gazlarini turli zaharli moddalardan adsorbentlar yordamida tozalash atrof-muhitni muhofaza 
qilishga xizmat qiladi. 
Adsorbsiya jarayonlari odatda desorbsiya jarayoni bilan chambarchas bog`langan bo׳ladi. Adsorbent 
tarkibidagi yutilgan moddani ajratib chiqarish desorbsiya deyiladi.
 
Qattiq jismning yuzasiga ta’sir qilayotgan kuchlarning tabiatiga ko׳ra adsorbsiya ikki xil bo׳ladi: fizik 
adsorbsiya
 va xemosorbsiya. Fizik adsorbsiya molekulyar kuchlarning o׳zaro ta’sir etishiga asoslangan. 
Xemosorbsiya esa kimyoviy kuchlarning o׳zaro ta’sirlanishi orqali yuz beradi. 
Yutilish jarayonlari qatoriga ion almashinish ham kiradi. Ion almashinish qattiq jism va suyuqlik 
o׳rtasida yuz beradigan murakkab diffuzion jarayon hisoblanadi. Bu jarayonda qattiq jism (ionit) 
o׳zining tarkibidagi ionlarni eritmadagi tegishli ionlar bilan almashtiradi. Ionitlar ikki xil bo׳ladi: 
1) kationitlar; 2) anionitlar. Eritma tarkibidan ajratib olinishi lozim bo׳lgan ion ionitda yutiladi va 
so׳ngra regenerasiya yo׳li bilan ajratiladi. 
 
 Adsorbentlarning turlari va ularning xossalari 
  
         Sanoat miqyosida ishlatiladigan adsorbentlar quyidagi talablarga javob berishlari kerak: 
1) tanlovchanlik aralashma tarkibidagi tegishli komponentni yutib olish va boshqa komponentlarga esa 
ta’sir qilmaslik; 
2) maksimal yutish hajmi yoki faollik adsorbentning massa yoki hajm birligida yutilgan adsorbtivning 
miqdori; 
3) adsorbentni regenerasiya qilish paytida yutilgan moddaning to׳la ajralib chiqishi; 
4) adsorbent donalarining kerakli mustahkamlikka ega bo׳lishligi (donalarning buzilib ketishi 
jarayonning gidrodinamik holatini yomonlashtiradi); 
5) yutilayotgan moddalarga nisbatan kimyoviy inertlikka ega bo׳lishlik; 
6) narxi arzon bo׳lishi. 
Adsorbentning tanlovchanligi va uning yutish hajmi adsorbent va adsorbtivning tabiatiga va 
molekulalarning tuzilishiga bog`liq bo׳ladi. Bunda adsorbentning solishtirma yuzasi (massa yoki hajm 
birligidagi adsorbentning yuzasi) va adsorbent g`ovaklarining o׳lchamlari muhit ahamiyatga ega. Bu 
ikkala kattalik bir-birlari bilan uzviy bog`langan. G`ovaklarning o׳lchamlari qanchalik kichik bo׳lsa, 
adsorbentning solishtirma yuzasi shunchalik katta bo׳ladi. Bu holat adsorbent faolligini kuchaytiradi. 
Adsorbentning faolligi adsorbsiya jarayonining shart-sharoitlari (harorat, bosim, adsorbtivning 
muhitdagi konsentratsiyasi) ga ham bog`liq bo׳ladi. Haroratning kamayishi, bosimning ko׳payishi (gaz 
va bug`lar uchun) va aralashmadagi kerakli komponent konsentratsiyasining ortishi bilan adsorbentning 
faolligi kuchayadi. Adsorbentlar zarracha ichidagi kapillyar kanallarning kattaligiga qarab shartli 
ravishda makro 
)
10
(
7
m
r

>
, oraliq
)
10
10
(
7
9
m
r


<
<
va mikrog`ovakli
)
10
(
9
m
r

<
bo׳ladi. Adsorbsiya 
jarayonida tegishli komponent asosan mikro g`ovaklarning yuzasida yutiladi. Oraliq va makrog`ovaklar 
asosan yutilishi lozim bo׳lgan komponentni mikrog`ovaklar yuzasiga uzatish uchun xizmat qiladi. 
Sanoatda adsorbent sifatida aktivlangan ko׳mir, qattiq g`ovaksimon moddalar, silikagel, sellyuloza, 
seolitlar, tuproq jinslari, ion almashinuvchi sun’iy smolalar (ionitlar) ishlatiladi. 
Aktivlangan ko׳mir
 odatda turli aralashmalar tarkibidan organik moddalarni yutish hamda suyuqlik va 
gazlar (bug`lar) ni ajratish uchun keng qo׳llaniladi. Aktivlangan ko׳mirlar har xil organik xom ashyolar 
(yog`och, tosh ko׳mir, qipiq, teri, qog`oz va go׳sht ishlab chiqarish qoldiqlari) ni quruq haydash va 
so׳ngra bug` yoki kimyoviy reagentlar ta’sirida qayta ishlash natijasida olinadi. Aktivlangan 

 
129
 
ko׳mirlarning asosiy ko׳rsatkichlari ularning turlariga qarab quyidagicha chegaralarda o׳zgaradi: 
solishtirma yuza shaklli zarrachalar (o׳lchami 1-7 mm), silindrsimon zarrachalar (diametri 2-3 mm, 
balandligi 4-6 mm) va kukun (zarrachaning o׳lchami 0,15 mm dan kichik) holatida ishlatiladi. 
Aktivlangan ko׳mirning kamchiliklariga: yonuvchanligi, mexanik mustahkamligi yetarli emasligi kiradi. 
Silikagellar
 (kremniy kislotasining suvsizlantirgan geli) polyar birikmalari adsorbsiya qilish uchun 
ishlatiladi. Bunday adsorbentlardan gaz va suyuqliklarni suvsizlantirish, organik moddalarni gaz 
fazasida ajratish uchun hamda xromatografiyada foydalaniladi. Silikagellarning solishtirma yuzasi 
o׳yilgan zichligi esa 400-800 kg/m
3
. Noaniq shaklli zarrachalarining o׳lchami keng intervalda o׳zgaradi 
(0,2-7mm), granula holatidagi zarrachalarning o׳lchami esa 2-7 mm atrofida bo׳ladi. Silikagellarning 
afzallik tomonlari: yonmaydi; mexanik mustahkamligi yuqori. Kamchiliklari: solishtirma yuzasi 
kamroq; namlik bo׳lgan paytda adsorbentning organik moddalarga nisbatan yutish qobiliyati pasayib 
ketadi. 
Adsorbentlar sifatida seolitlar ham ko׳p ishlatiladi. Bunday adsorbentlar ishqor va ishqoriy-yer 
metallarning oksidlarini ushlagan alyumosilikatlardan iborat. Seolitlar yuqori tanlovchanlikka ega. 
Seolitlar suyuqliklarni tozalash uchun mayda dona kukun holatida, gazlarni tozalash uchun esa 
o׳lchamlari 1-5 mm bo׳lgan sharsimon yoki granulalar holida ishlatiladi. Ba’zi seolitlarning g`ovaklari 
juda ingichka bo׳lib, ularning kattaligi yutilayotgan modda molekulalarining kattaligiga teng bo׳ladi. Bu 
xildagi seolitlar molekulyar elak sifatida, ya’ni o׳lchamlari g`ovaklarining kattaligidan kichik bo׳lgan 
molekulalarni yutish uchun ishlatiladi. Seolitlarning suvni yutish qobiliyati katta bo׳lgani sababli 
ulardan gazlarni quritishda hamda suyuqlik va gazlarni tozalash uchun foydalaniladi. Seolitning 
tarkibiga yutilgan suv juda harakatchandir, bu suv qizdirish orqali yuqotiladi va bu adsorbent 
soviganidan so׳ng qaytadan suvni yutish qobiliyatini tiklaydi. Seolitlarning uyilish zichligi 600-800 
kg/m
3
 bo׳ladi. Seolitlarning yutish qobiliyati g`ovaklarning solishtirma yuzasi bilan emas, balki 
g`ovaklarni adsorbat bilan hajmiy to׳ldirish qiymati bilan belgilanadi (0,2~0,25 smVg). Sanoatda 
eritmalami har xil pigmentlardan tozalash uchun adsorbent sifatida tuproq jinslari ham ishlatiladi. 
Tuproq jinslari tabiatda ko׳p tarqalgan bo׳lib, narxi arzon, uyilish zichligi 400-450 kg/m
3
. Tuproq 
jinslarining solishtirma yuzasi boshqa sanoatda ishlatiladigan adsorbentlarga nisbatan ancha kichik (35-
150 mVg). Adsorbsiya jarayonining moddiy balansi uning davriy yoki uzluksiz rejimda olib borilishiga 
qarab tuziladi. Odatda jarayon uzluksiz ravishda olib borilganda qarama-qarshi oqimlardan 
foydalaniladi. Bunday jarayon uchun moddiy balans tenglamasi quyidagicha ifoda qilinadi: 
L(a
0
-a
б
)=G(C
б
-C
0
)                            (29.1) 
bu yerda, L  adsorbentning sarfi; G — tashuvchi gazning sarfi; a
б
 va a
0
 — yutilayotgan moddaning 
adsorbentdagi boshlang`ich va oxirgi tarkibi; C
0
 — yutilayotgan moddaning adsorbsiya paytida chiqib 
ketayotgan gazlardagi urtacha tarkibi;C
б
 —
 adsorbtivning tashuvchi gazdagi tarkibi. 
Adsorbsiya jarayoni issiqlik ajralishi bilan boradi. Ajralib chiqqan issiqlik sistemadagi haroratning 
ko׳tarilishiga olib keladi, bu holat adsorbentning faolligini susaytiradi. Shu sababdan sanoat miqyosida 
adsorbsiya jarayoni amalga oshirilganda ajralib chiqqan issiqlikni sarflaydigan qurilmadan foy-
dalaniladi. 
Download 4.8 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling