Asosiy texnologik jarayonlar va qurilmalar

Adsorberlarning tuzilishi.
 Adsorberlar ish rejimiga ko׳ra davriy va uzluksiz ishlovchi bo׳ladi. 
Adsorbent qatlamining tuzilishiga ko׳ra davriy adsorberlar qo׳zgalmas va mavhum qaynash qatlamli 
bo׳ladi. Uzluksiz ishlaydigan adsorberlar 

 
130
 
 
29.1 –rasm. Davriy ishlaydigan vertikal adsorber sxemasi. 
esa harakatlanuvchan va mavhum qaynash qatlamli bo׳lishi mumkin. 
29.1-rasmda davriy ishlaydigan vertikal adsorbentning sxemasi ko׳rsatilgan. Qobiq 3 ning ichidagi 
taqsimlovich panjara 2 ning ustida qo׳zg`almas adsorbent qatlami 4 mavjud. Gaz aralashmasi patrubka 6 
orqali adsorberga kirib, panjara 2 orqali adsorbent qatlamiga tarqaladi. Tegishli komponent gaz 
fazasidan qattiq fazaga yutiladi. Tozalangan gaz patrubka 5 orqali adsorberdan tashqariga chiqadi. 
Adsorbent lyuk 7 yordamida qurilmaga solinadi, lyuk 8 yordamida esa qurilmadan tushiriladi. 
Desorbsiya qilish uchun taqsimlovchi qurilma (barbotyor) 1 yordamida o׳tkir suv bug`i beriladi. 
Desorbsiya paytida adsorbentda yutilgan komponent suv bug`i tarkibiga o׳tadi va bug`-gaz aralashmasi 
sifatida patrubka 10 orqali qurilmadan chiqariladi. O׳tkir bug`ning qisman kondensatsiyalanishi 
oqibatida hosil bo׳lgan kondensat patrubka 9 orqali qurilmadan chiqib ketadi. Davriy ishlaydigan 
adsorberlarda adsorbentning yutish sig`imidan to׳la foydalanilmaydi. Desorbsiya jarayoni ham ushbu 
adsorberlarning o׳zida olib boriladi. Natijada qurilmadan foydalanish darajasi kam bo׳ladi. Bu 
kamchiliklardan uzluksiz ishlaydigan qurilmalar xolidir. 
Odatda davriy adsorbsiya jarayoni to׳rtta bosqich bilan olib boriladi: 1) adsorbsiya; 2) desorbsiya; 3) 
adsorbentni quritish; 4) adsorbentni sovitish. 
29.2-rasmda uzluksiz ishlaydigan harakatlanuvchan qatlamli adsorbentning sxemasi berilgan. Qattiq 
jism-gaz sistemalari uchun bunday qurilmalar balandligi bo׳yicha bir necha seksiyalarga ajratilgan 
kolonna shaklida tayyorlanadi. Har bir seksiya ma’lum bir jarayonni amalga oshirish uchun 
moslashtiriladi. I seksiya adsorbentni sovitish uchun mo׳ljallangan bo׳lib, qobiq-quvurli issiqlik 
almashgich ko׳rinishga ega. Regenerasiyadan qaytgan adsorbent aralashmasi zarrachalari quvurlarning 
ichidan harakat qiladi. Sovituvchi suyuqlik quvurlararo bo׳shliqdan o׳tadi.  
II seksiya adsorberdan iborat bo׳lib, bu yerda, asosiy jarayon, ya’ni gaz fazasidan qattiq fazaga bir yoki 
bir necha komponentning yutilishi yuz beradi. Adsorbent zarrachalari taqsimlovchi tarelka 3 yordamida 
kolonnaning ko׳ndalang kesimi bo׳ylab sochib beriladi. Gaz aralashmasi taqsimlagich 2 orqali III 
seksiyaga beriladi, tozalangan gaz esa tarelka 3 ning ostida joylashgan patrubka orqali tashqariga 
chiqariladi. 
Ushbu seksiyada qattiq va gaz fazalari qarama-qarshi oqimda harakat qiladi. 
III seksiyada adsorbent regenerasiya qilinadi. Bu seksiya ham II seksiyaga o׳xshash qobiq-quvurli 
issiqlik almashgich ko׳rinishiga ega. Quvurlarning ichki qismidan adsorbent zarrachalari harakat qiladi, 
quvurlararo bo׳shliqdan esa isituvchi agent o׳tadi. Adsorbentni regenerasiya qilish maqsadida 
taqsimlagich II orqali o׳tkir bug` yuboriladi. II va III seksiyalarning oralig`ida ham taqsimlovchi tarelka 
o׳rnatilgan.   
Regenerasiya paytida hosil bo׳lgan bug`-gaz aralashmasi seksiyaning yuqorigi qismidan joylashgan 
patrubka orqali tashqariga chiqariladi. 
 
 
 

 
131
 
 
29.2-rasm. Uzluksiz ishlaydigan harakatchan qatlamli adsorberning sxemasi: I — adsorbentni sovitish 
seksiyasi; II — adsorbsiya seksiyasi; III — regenerasiya seksiyasi; 1 va 2 — taqsimlovchi moslamalar; 
3 — taqsimlovchi tarelka; 4 — zatvor (tushirish mexanizmi). 
Gaz va qattiq fazalar zichliklari o׳rtasida katta farq borligi sababli keyingi yillarda adsorbsiya 
jarayonlarini adsorbentning mavhum qaynash holatida olib borish keng tarqalmoqda. Bunday 
jarayonlarda adsorbentni uzatish uchun pnevmotransport, gaz oqimlaridan qattiq zarrachalarni ajratish 
uchun esa siklonlar qo׳llanilmoqda.  
29.3-rasmda uzluksiz ishlaydigan mavhum qaynash qatlamli qurilmaning sxemasi berilgan. Bu 
qurilmaning tarkibi qatoriga adsorber I va desorber 6 kiradi. Dastlabki gaz aralashmasi regenerasiya 
qilingan adsorbent  bilan birgalikda shtutser 10 orqali adsorberga kiradi. Adsorbetning yuqorigi 
qismidan yutilmagan gaz chiqadi, uning tarkibidagi adsorbentning zarrachalari separasion bo׳shliq 2 va 
siklon 3 da ajratiladi. O׳zida gaz fazasidan bir yoki bir necha komponentlarni yutib olgan adsorbent 
isitgich 9 ga tushadi. Isitgichda adsorbent desorberdan chiqayotgan bug`-gaz aralashmasi bilan isitiladi 
va so׳ngra desorbsiya qiluvchi agent (odatda suv bug`i) yordamida quvur 8 orqali desorberga uzatiladi. 
Desorber isituvchi qobiq, separasion bo׳shliq 5 va siklon 4 bilan ta’minlangan. Regenerasiya qilingan 
adsorbent issiqli almashgich 7 da soviydi va adsorberga qaytariladi. 
Mavhum qaynash qatlamli qurilmalar bir qator afzalliklarga ega: adsorbsiya va desorbsiya jarayonlari 
uzluksiz ravishda boradi, fazalar o׳rtasidagi kontakt yuza katta; adsorbent zarrachalari qurilmaning 
ichida jadal aralashadi;  ish unumdorligi yuqori va hokazo. 

 
132
 
                     
 
29.3-rasm. Uzluksiz ishlaydigan mavhum qaynash qatlamli adsorbsiya qurilmasining 
sxemasi: 1 — adsorber; 2, 5 — separasiya bo׳shliqlari; 3, 4 — siklonlar; 6 — 
desorber; 7 — issiqlik almashgich; 8 — quvur; 9 — isitgich; 10 — shtutser. 
Mavhum qaynash qatlamli qurilmalarning ishini samarali olib borish uchun bir qator murakkab 
texnikaviy vazifalari hal qilishga to׳g`ri keladi. Bular qatoriga quyidagilar kiradi: adsorbentning 
uzluksiz harakatini uyushtirish; adsorbent zarrachalarining yoyilib ketishini minimumga keltirish; 
adsorbentning chang holatidagi mayda zarrachalarini qurilmadan chiqib ketishiga yo׳l qo׳ymaslik. 
Shunday kamchiliklarni yo׳qotish uchun, birinchidan yuqori darajadagi mustahkam adsorbentlardan 
foydalanish, ikkinchidan esa adsorber va desorberni konstruktiv jihatdan mukammal qilib tayyorlash 
maqsadga muvofiq bo׳ladi. 
Desorbsiya
 
Yuqori faollikka ega bo׳lgan adsorbentlar qimmatbaho materiallar qatoriga kiradi, shu sababli ulardan 
bir necha marotaba foydalanish lozim. Buning uchun adsorbsiya jarayonidan so׳ng adsorbent 
regenerasiya qilinadi, ya’ni unda yutilgan modda ajralib chiqariladi. Adsorbsiyaga teskari boradigan 
jarayon desorbsiya deb ataladi.
 
Adsorbent quyidagi usullar yordamida regenerasiya qilinishi mumkin: 
1) adsorbentning haroratini oshirish yoki uning ustidagi bosimni kamaytirish; 
2) adsorbent qatlami orqali isitilgan gaz yoki qizdirilgan bug`ni haydash; 
    3) adsorbentda yutilgan komponentlarni yutish xossasi yuqori bo׳lgan boshqa modda yordamida siqib 
chiqarish. 
Harorat qancha yuqori bo׳lsa, desorbsiya jarayoni shuncha tez va to׳la boradi. Haroratni to׳g`ri tanlash 
katta ahamiyatga molik. Tanlangan harorat yutilgan komponentlarni adsorbentdan to׳la ajratib 
chiqarishni va adsorbentning o׳ta qizib, parchalanib ketmasligini ta’minlashi zarur. Regenerasiya 
paytida adsorbentning faolligi biroz kamayadi. 
Yuqori haroratlarda oson parchalanib ketadigan moddalarni desorbsiya paytida siqib chiqarish usulini 
qo׳llash maqsadga muvofiq bo׳ladi. Bunday usuldan harorat 40-80°C bo׳lganda foydalanish yaxshi 
samara beradi. 
Har bir sharoit uchun tegishli harorat chegaralari qabul qilinadi. Masalan, gazlarni seolitlar yordamidan 
quritilgandan so׳ng, desorbsiya jarayoni (namlikni adsorbentdan ajratib chiqarish) ni amalga oshirish 
uchun harorat 300-400 C dan ortmasligi kerak. 
Adsorbentni to׳la regenerasiya qilish uchun desorbsiyadan keyin adsorbentni quritish va so׳ngra sovitish 
zarur. Shundan so׳ng adsorbsiyaning yangi siklini boshlash mumkin. 

 
133
 
Desorbsiya jarayoni adsorbsiyaga ko׳ra ancha yuqori haroratlarda olib boriladi, shu sababdan 
desorbsiyaning vaqti adsorbsiyanikiga nisbatan kam bo׳ladi. 
 
 
28-Ma’ruza 
 MAVZU:  
QURITISH JARAYONI.  
1.  Quritish jarayonining nazariy asoslari 
2.  Nam havoning asosiy xossalari 
 
3. Nam havoning holat diagrammasi 
      4. Quritishning tezligi 
 
Nam materiallarni qurituvchi agent yordamida suvsizlantirish jarayoni quritish deb ataladi.
 Bu 
jarayonda namlik bug`lanish yuli bilan qattiq faza tarkibidan gaz (yoki bug`) fazasiga o׳tadi. Nam 
materiallarni quritish jarayonining sanoatda tashkil etish katta ahamiyatga ega. Quritilgan materiallarni 
transport vositasida uzatish arzonlashadi, ularning tegishli xossalari yaxshilanadi, qurilma va 
quvurlarning korroziyaga uchrashi kamayadi. 
Materiallarni uch xil usulda: mexanik, fizik-kimyoviy va issiqlik yordamida suvsizlantirish mumkin. 
Mexanik usul
 bilan suvsizlantirish tarkibida ko׳p miqdorda suv tutgan materiallarni quritish uchun 
ishlatiladi. Bu usul bilan suvsizlantirishda namlik siqish yoki sentrifugalarda markazdan qochma kuch 
ta’sirida ajratib olinadi. Odatda mexanik yul bilan namlikni ajratish-materiallari suvsizlantirishda 
birinchi bosqich hisoblanadi. Mexanik suvsizlantirishdan so׳ng yana bir qism namlik qoladi, bu qolgan 
namlikni issiqlik yordamida, ya’ni quritish yuli bilan ajratib chiqariladi. 
Fizik-kimyoviy usul
 bilan materiallarni suvsizlantirish, asosan laboratoriya sharoitlarida ishlatiladi. Bu 
usul suvni o׳ziga tortuvchi moddalar (masalan, sulfat kislota, kalsiy xlorid) dan foydalanishiga 
asoslangan. Yopiq idish ichida suvni tortuvchi modda ustiga nam material joylashtirish yuli bilan uni 
suvsizlantirish mumkin. 
Issiqlik ta’sirida suvsizlantirish
 (quritish) sanoatning turli sohalarida keng ishlatiladi. Quritish ko׳pchilik 
ishlab chiqarishlarning oxirgi, ya’ni tayyor mahsulot olishdan oldingi jarayon hisoblanadi. Ayrim ishlab 
chiqarishlarda materiallarni suvsizlantirish ikki bosqichdan iborat bo׳lib, namlik avval arzon jarayon 
hisoblangan mexanik usul bilan, so׳ngra qolgan namlik esa quritish yo׳li bilan ajratiladi. Bunda 
jarayonning samaradorligi ortadi. 
Quritish ikki xil (tabiiy va sun’iy) yo׳l bilan olib boriladi. Materiallarni ochiq havoda suvsizlantirish 
tabiiy quritish deyiladi, bu jarayon uzoq vaqt davom etadi. Sanoatda materiallarni suvsizlantirish uchun 
sun’iy quritish usuli ishlatiladi, bu jarayon maxsus quritkich qurilmalarda olib boriladi. 
Quritilishi lozim bo׳lgan materiallar uch turga bo׳linadi: 
qattiq (donali, bo׳lak-bo׳lakli, zarrachali); pastasimon; suyuq (eritmalar, suspenziyalar). 
Issiqlik tashuvchi agentning quritilayotgan material bilan o׳zaro kontakt qilish usuliga ko׳ra quritish 
quyidagi turlarga bo׳linadi: 
1) konvektiv quritish nam material bilan qurituvchi agent to׳g`ridan-to׳g`ri o׳zaro aralashadi; 
2) kontaktli quritish issiqlik tashuvchi agent va nam material o׳rtasida ularni ajratib turuvchi devor 
bo׳ladi; 
3) radiasiyali quritish issiqlik infraqizil nurlar orqali tarqaladi; 
4) dielektrik quritish material yuqori chastotali tok maydonida qizdiriladi; 
     5) sublimatsiyali quritish material muzlagan holda, yuqori vakuum ostida suvsizlantiradi. 
Oxirgi uchta usul sanoatda nisbatan kam ishlatiladi va odatda quritishning maxsus usullari deb 
yuritiladi. Sanoatda asosan quritishning konvektiv usuli keng qo׳llaniladi. 
 

 
134
 
Nam havoning asosiy xossalari 
 
Nam havo quruq havo va suv bug`larining aralashmasidan iborat. Quritish jarayonida nam havo namlik 
va issiqlik tashuvchi agent vazifasini bajaradi. Ayrim sharoitlarda tutunli gazlar yoki ularning havo bilan 
aralashmasi ishlatiladi, biroq nam havo va tutunli gazlarning fizik xossalari bir-biridan faqat son qiymati 
bo׳yicha farq qiladi. Nam havoning asosiy xossalari quyidagi tushunchalar bilan belgilanadi: absolyut 
namlik, nisbiy namlik, nam saqlash, entalpiya. 
Absolyut namlik.
 Nam havoning hajm birligiga to׳g`ri kelgan suv bug`larining miqdori absolyut 
namlik deb ataladi va (kg/m
3
) bilan belgilanadi.
 Agar nam havo sovitilib borilsa, ma’lum haroratga 
etgach, namlik shudring sifatida ajrala boshlaydi. Namlik bunday holatda ajralishga to׳g`ri kelgan 
haroratga shudring nuqtasi deb ataladi. Bunday sharoitda havo tarkibida maksimal miqdorda suv bug`i 
bo׳ladi. Havoning to׳yinish paytidagi absolyut namligi  orqali ifodalanadi. 
Nisbiy namlik.
 Havo absolyut namligining to׳yinish paytidagi absolyut namlikka nisbati nisbiy 
namlik deb ataladi. 
Havoning namligi (to׳yinish darajasi) quyidagi ifoda bo׳yicha topiladi: 
τ
τ
ρ
ρ
ϕ
p
p
сб
сб
=
=
,                     
                 (30.1) 
bu yerda,P
сб
 —
 tekshirilayotgan nam havodagi suv bug`larining parsial bosimi, Pa; P
τ
 —
 berilgan 
harorat va umumiy barometrik bosimda to׳yingan suv bug`larining bosimi, Pa. 
Nisbiy namlik havoning muhim xossasi hisoblanadi. Havo tarkibida namlik qancha kam bo׳lsa, bunday 
havo quritish jarayonida shuncha samarali ishlatiladi. Namlik bilan to׳yingan havodan qurituvchi agent 
sifatida foydalanish mumkin emas. 
Nisbiy namlikni aniqlash uchun psixrometrdan foydalaniladi. Psixrometr ikkita termometrdan iborat 
bo׳lib, bitta termometrning sharchasi doim ho׳llab turiladi va u ho׳l termometr deb yuritiladi. Ikkinchisi 
esa quruq termometr deb ataladi. Quruq va ho׳l termometrlar ko׳rsatishlarining ayirmasi 
х
к
t
t
t
−
=
∆
 
haroratlarning psixrometrik ayirmasi deyiladi. Nisbiy namlik qancha kam bo׳lsa, ho׳l termometr shar-
chasi yuzasida suvning bug`lanishi shuncha tez boradi, natijada sharcha tezlik bilan soviydi. Shu sababli 
havoning nisbiy namligi kamayishi bilan haroratlarning psixrometrik ayirmasi ko׳payadi. Bu ayirma 
t
∆
 
asosida va psixrometrik jadvallar yoki diagrammalar yordamida havoning nisbiy namligi topiladi. 
Nam saqlash.
 1 kg absolyut quruq havoga to׳g`ri kelgan suv bug`larining miqdori havoning nam 
saqlashi deb yuritiladi.
 Bu kattalik x
 
(kg/kg) yoki d (g/kg) bilan belgilanadi. Havoning nam saqlashi 
quyidagi nisbat orqali topiladi: 
                               
кх
сб
кх
сб
m
m
х
ρ
ρ
=
=
                                                
(30.2) 
bu erda, m
сб
 —
 nam havoning berilgan hajmidagi suv bug`lari massasi, kg; m
кх
 —
 nam havoning 
berilgan hajmidagi absolyut quruq havoning massasi, kg;
кх
ρ
 —
 absolyut quruq havoning zichligi, 
kg/m
3
. 
Nam havoning entalpiyasi.
 Nam havoning entalpiyasi (J/kg quruq havo) quruq havo entalpiyasi bilan 
shu nam havoda bo׳lgan suv bug`ining entalpiyasi yig`indisiga teng:
 
I=C
кх
t+xi
уб
             
                                (30.3) 
bu erda, C
кх
 —
 qumq havoning solishtirma issiqlik sig`imi, J/kg K; t — havo harorati, °C; i
уб
—
 o׳ta 
qizdirilgan bug`ning entalpiyasi, J/kg. 
O׳ta qizdirilgan bug`ning entalpiyasi i
уб
(J/kg) quyidagi tenglama orqali topiladi. 
                         i
уб
=r+C
б
t                               
                 (30.4) 
bu erda, r = °S dagi bug`ning entalpiyasi; r = 2495  10
3
 J/kg; 
C
б
 — bug`ning solishtirma issiqlik sig`imi, C
б
=1,97-10
3 
J/(kg K). 
Agar quruq havoning solishtirma issiqlik sig`imi 1000 J/(kg K) deb olinsa, (30.3) tenglamani 
quyidagicha yozish mumkin: 
I= 1000 + x(2493 + 1,97t) J/kg      quruq havo       (30.5) 

 
135
 
Demak, nam havoning issiqlik ushlashi (entalpiyasi) nam saqlash x va harorat t ga bog`liq bo׳lib, nam 
havo tarkibida bo׳lgan quruq havoning 1 kg miqdoriga nisbatan olinadi. 
Nam havoning holat diagrammasi 
 
Nam havoning asosiy xossalari texnik hisoblashlar uchun zarur bo׳lgan aniqlik bilan I—x diagrammasi 
yordamida topilishi mumkin. Bu diagramma L.K. Ramzin tomonidan 1917 yili taklif qilingan. I- x 
diagrammasini tuzishda bosimning qiymati o׳zgarmas deb olingan, ya’ni P = 745 mm simob ustuni (99 
kPa ga yaqin). Diagrammaning asosiy o׳qlari oralig`idagi burchak 135° ga teng (30.1-rasm). Asosiy 
o׳qlarga nam havoning ikkita asosiy xossalari-entalpiya I (J/kg quruq havo) va nam saqlash x (kg/kg 
quruq havo) joylashtirilgan. Diagrammadan foydalanish qulay bo׳lishi uchun nam saqlashning 
qiymatlari yordamchi gorizontal o׳qqa joylashtirilgan. Bunda I=const chiziqlar ordinata o׳qiga nisbatan 
135° burchak bilan ma’lum masshtabda va x = const chiziqlar esa yordamchi absissa o׳qiga 
perpendikulyar qilib joylashtirilgan. 
I-x
 diagrammasiga asosiy chiziqlardan tashqari quyidagi chiziqlar ham joylashtirilgan: o׳zgarmas 
harorat chiziqlari yoki izotermalar (I = const), o׳zgarmas nisbiy namlik chiziqlari 
ϕ
=
const; nam 
havodagi suv bug`ining parsial bosimi chizig`i. 
ϕ
 = 100% chizig`i diagrammani ikki qismga bo׳ladi. Bu 
chiziqning tepa qismi diagrammaning ish yuzasi deb ataladi va u to׳yinmagan nam havoga to׳g`ri keladi. 
To׳yinmagan nam havo qurituvchi agent sifatida ishlatiladi. 
ϕ
 =
 100% chizig`ining pastki qismida 
joylashgan yuza suv bug`i bilan to׳yingan havoga to׳g`ri keladi va quritkichlarni hisoblashda 
ishlatilmaydi. 
Harorat 99,4°C ga etganda to׳yingan bug`ning bosimi o׳zgarmas barometrik qiymati (P = 745 mm 
simob ustuni) ga teng bo׳lib qoladi, natijada nisbiy namlik 
ϕ
 haroratga bog`liq bo׳lmaydi. Bunday 
sharoitda 
ϕ
 namlik saqlash x kabi amaliy jihatdan o׳zgarmas qiymatni egallaydi. Shu sababli t= 99,4°C 
bo׳lganda 
ϕ
 =
 const chizig`i keskin buriladi va yuqoriga vertikal bo׳ylab yunaladi. 
I — x
 diagrammasi yordamida nam havoning istalgan ikkita xossasi bo׳yicha uning holatini belgilovchi 
nuqta (masalan, A nuqta) topiladi, so׳ngra bu nuqta yordamida nam havoning qolgan xossalarini 
aniqlash mumkin. Nam  
                                             
 
 
30.1-rasm.
 Nam havoning I— X diagrammasi. 
 

 
136
 
havodagi suv bug`ining parsial bosimi chizig`i diagrammaning pastki qismiga joylashtirilgan. Agar 
diagrammada nam havoning holatini belgilovchi nuqta ma’lum bo׳lsa, suv bug`ining parsial bosimi 
qiymati R
а
 ni aniqlash mumkin. 
I-x
 diagrammasida nam havo bilan bog`liq bo׳lgan istalgan jarayonlarni tasvirlash mumkin: 
a) isitish va sovitish; 
b) havoning entalpiyasi o׳zgarmas paytda nam material bilan o׳zaro ta’sir etish; 
d) turli ko׳rsatkichlarga ega bo׳lgan ikkita havo oqimlarini aralashtirish; 
e) bug` havo aralashmasidagi suvni kondensatsiyalash va hokazo. 
 
 
 Quritishning tezligi 
Materialni quritish murakkab jarayon hisoblanadi. Avval namlik materialning ichki qismlaridan uning 
yuzasiga tarqaladi, so׳ngra namlik material yuzasidan bug`lanib qurituvchi agent (havo) tarkibiga o׳tadi 
va quritkichdan tashqariga chiqib ketadi. Material tarkibidan namlikning bug`lanib chiqish jadalligi m 
material yuzasi birligidan vaqt birligi ichida bug`langan namlikning miqdori bilan o׳lchanadi: 
m
=
τ
F
W
                                                         (30.6) 
bu yerda, W — quritish paytida materialdan ajralib chiqqan namlik massasi; F — material yuzasi; 
τ
 
— 
quritishning umumiy vaqti. 
Namlikning bug`lanish jadalligi nam material va atrof-muhit o׳rtasidagi issiqlik va modda almashinish 
mexanizmiga bog`liq. Bu mexanizm juda murakkab bo׳lib, ikki bosqichdan iborat: 
a) namlikning material ichida siljishi; 
b) material yuzasidan namlikning bug`lanishi. 
Namlikning material yuzasidan bug`lanishi.
 Bu jarayon asosan bug`ning qattiq material yuzasidan 
havoning chegara qatlami orqali diffuziya yuli bilan o׳tishidan iborat. Materialning yuzasidan 
namlikning bug`lanish yo׳li bilan havo oqimiga o׳tishi tashqi diffuziya deb ataladi. Tashqi diffuziya 
yordamida namlikning taxminan 90% i tarqaladi. Material yuzasidan atrof-muhitga namlik bug` holatida 
o׳tadi. Tashqi diffuziyaning harakatlantiruvchi kuchi material yuzasidagi va atrof-muhitdagi 
konsentratsiyasilar yoki parsial bosimlar ayirmasi  bilan ifodalanadi. 
Diffuziya oqimidan tashqari namlik termodiffuziya yo׳li bilan ham tarqaladi. Termodiffuziya hodisasi 
qatlamda haroratlar ayirmasining ta’siri natijasida yuz beradi. Konvektiv quritish jarayoni nisbatan past 
haroratlarda olib borilsa, termodiffuziya orqali tarqalgan namlikning miqdori juda kichik bo׳ladi. 
Quritish tezligi o׳zgarmas bo׳lgan birinchi davrda materialning namligi gigroskopik namlikdan katta 
bo׳ladi, material yuzasidagi bug` esa to׳yingan bo׳ladi (P
M
 – P
T
).
 Bu davrda namlik materialning 
yuzasiga uning ichki qismlaridan katta tezlik bilan siljiydi. Material yuzasidan namlikning berilishi 
quyidagi tenglama orqali topiladi:       
                                                                                         760    
                     m= 
β
 (P
T
 –Px )   -----    
                       (30.7) 
                                                                                           V 
 
bu yerda, 
β
 —
 modda berish (yoki namlik berish) koeffitsiyenti; 
P
T
  
—
 material yuzasidagi to׳yingan bug`ning parsial bosimi; 
Px —
 bug`ning havodagi parsial bosimi; V— barometrik bosim. 
(30.7) tenglamadagi P
T
 –Px 
 va V kattaliklar Pa yoki mm simob ustuni hisobida o׳lchanadi. Namlik 
berish koeffitsienti 
β
ning qiymati havoning tezligiga, qurituvchi agentning material yuzasini aylanib 
o׳tish sharoitiga, materialning shakli va uning o׳lchamlariga, quritish haroratiga va boshqa kattaliklarga 
bog`liq. 
β
 ning son qiymati tegishli kriterial tenglamalar yordamida aniqlanadi.