Asosiy texnologik jarayonlar va qurilmalar

 
25.11-rasm.                                                                   25.12-rasm. 
Suyuqlikni sochib                                                    Venturi   absorberi       
beruvchi absorberlar. 
bu yerda: 1 — konfuzor; 
2 — diffuzorning bo׳g`zi; 3 — diffuzor; 4 — ajratish kamerasi. 
 
Quvur orqali berilayotgan suyuqlik diffuzorning ustki qismidan plyonka holida oqib, diffuzorda 
kolonnaning yuqorigi qismidan kirayotgan gaz oqimiga yoyilib ketadi. Diffuzorda gazning tezligi 
kamayib, gaz oqimining kinetik energiyasi bosim energiyasiga aylanadi. Gaz oqimiga aralashgan 
suyuqlik tomchilari esa kolonnaning ajratkich qismida ajratib olinadi. 
Absorberlarni hisoblash
 
Absorberlarni hisoblashda quyidagi kattaliklar berilgan bo׳ladi: gazning sarfi G, gazdagi tegishli 
komponentning boshlang`ich Y
b
 va oxirgi Y
0
 konsentratsiyasilari, tegishli komponentning suyuqlikdagi 
boshlang`ich konsentratsiyasi x
b
 q
uyidagi qiymatlar esa aniqlanishi kerak: absorbentning sarfi L, 
absorbentning diametri D
a
 va balandligi H, qurilmaning gidravlik qarshiligi 
P
∆ . 
Absorberlarni hisoblash quyidagi tartibda olib boriladi. 
1) Y-x diagrammasida muvozanat bog`liqligi Y*=f(x) chizilib 
*
0
x
 
ning qiymati aniqlanadi. Fazalarning 
muvozanat holatidagi tarkiblari maxsus adabiyotlarda berilgan bo׳ladi. 
2) Absorbentning sarfi L topiladi, buning uchun avvalo uning minimal sarfi quyidagi tenglama orqali 
aniqlanadi: 
б
б
x
x
Y
Y
G
L
−
−
=
*
0
0
min
                                                          (25.11) 
So׳ngra 
min
L
L
ϕ
=
 hisoblaniladi, bu erda, 
ϕ
—
 absorbentning ortiqcha kerakligini bildiruvchi 
koeffitsient (odatda 
5
,
1
3
,
1
÷
=
ϕ
). L ning topilgan qiymatiga asosan moddiy balans tenglamasi bo׳yicha 
absorbentning oxirgi tarkibi x
0
 ni aniqlash mumkin. 
3) Y-x diagrammasida ish chizig`i chiziladi, bu chiziq koordinatalari Y
b
,x
0
 
va Y
0
, x
b
 bo׳lgan nuqtalardan 
o׳tgan to׳g`ri chiziqni tashkil etadi. 
4) Yutilgan komponentning miqdori quyidagi moddiy balans tenglamasiga asosan aniqlanadi: 
(
) (
)
б
б
x
x
L
Y
Y
G
M
−
=
−
=
0
0
                 
                   (25.12) 
5) Absorberning balandligi H va diametri D
a
 topiladi. Modda almashinish qurilmalarining asosiy 
o׳lchamlarini aniqlash tartibi 23- mavzuda keltirilgan. 

 
107
 
6) Absorberlarning gidravlik qarshiligi topiladi. Qurilmalarning gidravlik qarshiliklarini aniqlash tartibi 
ularning turiga qarab har xil bo׳ladi. Masalan, nasadkali absorberning gidravlik qarshiligi quyidagicha 
topiladi. Buning uchun dastlab quruq nasadkaning gidravlik qarshiligi (
к
P
∆
 Pa) topiladi: 
2
2
ω
ρ
λ
g
dE
H
P
к
=
∆
                                            (25.13) 
bu yerda, H — nasadka qatlamining balandligi, m; dE — nasadka elementlari tashkil qilgan kanallarning 
ekvivalent diametri, m; 
ω
 
—
 nasadka qatlamidagi gazning haqiqiy tezligi, m/s; 
λ
 — ishqalanish va 
mahalliy qarshiliklarni engish uchun ketgan bosimning yo׳qotilishini hisobga oluvchi qarshilik 
koeffitsienti. 
Nasadka qatlamidagi gazning haqiqiy tezligi quyidagi yo׳l bilan aniqlanadi: 
ε
ω
ω
0
=
 
bu yerda 
0
ω
 —
 gazning mavjud tezligi yoki qurilmaning to׳la kesimiga nisbatan olingan gazning tezligi, 
m/s; 
ε  — nasadkaning erkin hajmi yoki nasadkalar oralig`idan bo׳shliq hajm. 
Qarshilik koeffitsienti 
λ  ning qiymati Re mezoniga bog`liq. U nasadkaning turli elementlari uchun 
gazning harakat rejimiga asosan empirik tenglamalar bilan aniqlanadi. Masalan, absorberlardagi 
tartibsiz joylashtirilgan halqali nasadkalarda gazning laminar rejimdagi harakati uchun (Re<40) 
Re
140
=
λ
                                                           (25.14) 
 Turbulent rejimdagi gazning harakati uchun (Re > 40); 
               
2
,
0
Re
16
=
λ
                            
 
   (25.15) 
 
Kolonnaga tartibli joylashtirilgan halqali nasadkalar uchun: 
375
,
0
Re
2
,
9
=
λ
                                                           (25.16) 
bu yerda, 
G
G
E
d
µ
ρ
ω
/
Re
=
 — gaz uchun Reynolds mezoni; 
G
ρ
—
 gazning zichligi, kg/m
3
; 
G
µ
 — gazning dinamik qovushoqlik koeffitsienti, Pa•s. 
Kolonna ishi davomida namlangan nasadkaning gidravlik qarshiligi (
x
P
∆ , Pa) taxminan quyidagi 
empirik formuladan aniqlanadi: 
к
vi
x
P
P
∆
=
∆
10
                                                         (25.17) 
bu yerda, i — namlash zichligi, m
3
/m
2
  s; v — nasadkaning kattaligi va namlash zichligiga qarab tajriba 
orqali aniqlanadigan koeffitsient. Masalan, namlash zichligi i = (0,5-36,5) • 10-
3
 m
3
/m
2
  s bo׳lganda 
o׳lchami 25x25x3 mm bo׳lgan nasadka uchun v = 51,2 bo׳ladi.                                   
Desorbsiya
 
Absorberdan chiqib ketayotgan suyuq yutuvchi tarkibidagi erigan gazlarni ajratib olish jarayoni 
desorbsiya deb ataladi. Desorbsiyaning asosiy maqsadi ishlatilgan absorberni regenerasiya qilish hamda 
yutilgan gazni haydash yoki rektifikatsiya usuli bilan ajratib olishdan iboratdir. Sanoatda desorbsiyaning 
turli usullari qo׳llaniladi. Aralashmaning tabiatiga ko׳ra desorbsiyaning u yoki boshqa usuli tanlab 
olinadi. Masalan, bug`-gaz aralashmasida aseton suv yordamida absorbsiya yo׳li bilan ajratib olingandan 
so׳ng, suyuqlik tarkibidagi aseton rektifikatsiya yordamida ajratib olinadi. 
Suyuqlikda yutilgan komponent quyidagi usullarda desorbsiya qilinadi: 
1) Inert gaz yoki suv yordamida ajratib olinadi; 
2) Absorbentga issiqlik berish bilan ajratib olinadi; 

 
108
 
3) Absorbsiya jarayonidan keyin absorberdagi bosimni kamaytirish natijasida ajratib olinadi. 
Inert gaz yoki suv bug`i ta’sirida desorbsiya qilish.
 Bu usulda yutilgan gazni desorbsiya qilish uchun 
inert gaz yoki suv bug`i ishlatiladi. Bunda inert gaz yoki suv bug`i suyuqlik bilan bevosita bir-biriga 
ta’sir qiladi. Taqsimlanayotgan komponentning parsial ish bosimi suyuqlik ustidan desorbsiya 
qilinayotgan agent bosimiga qaraganda yuqori bo׳lgani uchun bu komponent suyuqlikdan gaz oqimiga 
yoki suv bug`iga o׳tadi. Yutilgan gazni suyuqlikdan ajratib olish uchun desorbsiya jarayoni inert gaz va 
suv bug`i ta’sirida qarama-qarshi yo׳nalishda yoki nasadkali kolonnalarda olib boriladi. Inert gaz 
sifatida havo ishlatiladi, yutilgan gaz esa u bilan aralashib ketadi. Bunday desorbsiya usuli gaz 
aralashmasidan ajratib olingan komponent boshqa maqsadlarda ishlatilmagan hollarda qo׳llaniladi. 
Absorbentga issiqlik berish yo׳li bilan yutilgan gazni ajratib olish.
 Desorberga issiqlik berilganda, 
masalan, u suv bug`i bilan isitilganda, suyuqlikdan desorbsiya qilinayotgan komponent bilan 
absorbentning bir qismi ham bug`lanadi. Hosil bo׳lgan aralashmalardan kerakli komponentni ajratib 
olish uchun rektifikatsiya usuli qo׳llaniladi.  Absorberdagi bosimni kamaytirib yutilgan gazni ajratib 
olish.
 Bu desorbsiya usuli juda oddiy bo׳lib, absorbsiya jarayoni atmosfera bosimidan yuqori bosimlarda 
olib borilganda kolonnadagi bosimni atmosfera bosimigacha kamaytirish natijasida yutilgan gaz 
desorbsiya qilinadi. Agar absorbsiya jarayoni atmosfera bosimida olib borilsa, u holda desorbsiya 
qilinuvchi komponent vakuum-nasos yordamida tortib olinadi. eritma tarkibidagi desorbsiya qilinadigan 
komponentni butunlay ajratib olish uchun ko׳pincha desorbsiya jarayonlari issiqlik berish bilan 
birgalikda past bosim ostida olib boriladi. 
 
 Absorbsiya qurilmalarining sxemalari
 
Absorbsiya qurilmalari ishlash rejimiga ko׳ra davriy va uzluksiz bo׳ladi. Kichik hajmli ishlab 
chiqarishlarda faqat davriy ishlaydigan absorbsiya qurilmalari ishlatiladi. Zamonaviy sanoat 
korxonalarida ko׳pincha uzluksiz ishlaydigan qurilmalardan foydalaniladi. Gaz va suyuq fazalarning 
yo׳nalishiga ko׳ra, qarama-qarshi va to׳g`ri yo׳nalishli absorbsion qurilmalar mavjud. Absorbsiya 
qurilmalari ish prinsipiga asosan bir va ko׳p pog`onali, resirkulyatsiyali va regenerasiyali bo׳ladi. 
25.13-rasmda uchta absorber ketma-ket ulangan qarama-qarshi yo׳nalishli qurilmaning sxemasi 
ko׳rsatilgan. Qurilma tarkibiga absorberlar 2 dan tashqari eritma yig`gichlar 1, eritmani haydash uchun 
markazdan qochma nasoslar 4 va eritmani sovitish uchun issiqlik almashgichlar 3 kiradi. Yutuvchi 
suyuqlik gazning yo׳nalishi bo׳yicha oxirgi absorberga beriladi, yuqoridan pastga oqib, qabul qiluvchi 
yig`gichga tushadi va nasos yordamida sovitgich orqali oldingi absorberga yuboriladi. Shunday qilib, 
qarama-qarshi yo׳nalishdagi gaz va suyuqlikning o׳zaro ta’siri yuz beradi. 
Suyuqlikning to׳la darajadagi to׳yinishini amalga oshirish uchun hamda eritmadan yutilgan 
komponentni toza holda ajratib olish maqsadida, resirkulyatsiyali absorbsiya-desorbsiya qurilmasi 
ishlatiladi (25.14-rasm). Bunday qurilma gaz yo׳nalishi bo׳yicha ketma-ket joylashgan ikkita absorber  
  
  
25.13-rasm. Qarama-qarshi yo׳nalishli absorbsiya qurilmasining sxemasi: 
/ — eritma yig`gich; 2 — absorberlar; 3 — sovitgichlar; 4 — nasoslar. 
 

 
109
 
eritmalar uchun yig`gichlar 2, nasoslar 3, sovitgichlar 4, issiqlik almashgich 5 va desorbsiya kolonnasi 6 
dan tashkil topgan. Ifloslangan gaz birinchi kolonnaga beriladi, suyuqlik esa absorbentning tepa 
qismidan yuboriladi, bu erda, gaz bilan suyuqlik uzluksiz kontaktga uchraydi. Ushbu qurilmada 
suyuqlik chegaralangan sikl bo׳yicha harakat qiladi. Birinchi kolonnada qisman tozalangan gaz ikkinchi 
kolonnaga yo׳naltiriladi. Ikkinchi kolonna ham suyuqlik bilan chegaralangan sikl bo׳yicha ta’minlanib 
turiladi. Ikkinchi kolonnaga berilayotgan eritmaning konsentratsiyasi ma’lum qiymatga etganda birinchi 
kolonnaning sikliga yuboriladi. 
 
25.14-rasm. Resirkulyatsiyali absorbsiya-desorbsiya qurilmasining sxemasi: 1 - 
absorberlar; 2 - yig`gichlar; 3 - nasoslar; 
4 - sovitgichlar; 5 — issiqlik almashgich; 6 — desorber. 
Shunday qilib, eritmaning konsentratsiyasi birinchi kolonnadan ikkinchi kolonnaga o׳tganda ko׳payadi 
va birinchi kolonnaning siklida konsentratsiyasi ancha yuqori bo׳lgan eritma hosil bo׳ladi. Ushbu eritma 
issiqlik almashgich 5 da isitilib, desorbsiya kolonnasi 6 ga yuboriladi. Desorberda suyuqlikda yutilgan 
komponent issiqlik ta’sirida bug`latiladi. Toza issiq erituvchi yig`gich 2 ga tushadi. Bu erituvchi nasos 3 
yordamida issiqlik almashgich 5 va sovitgich 4 orqali ikkinchi kolonnaning sikliga qaytariladi. 
Desorbsiya qilingan gaz esa qurilmaning yuqorigi qismidan uzatiladi. Ushbu qurilmada suyuqlik 
resirkulyatsiya qilinadi va faqat ayrim yo׳qotilishlarni qoplash uchun kam miqdordagi toza erituvchi 
qo׳shib turiladi, erigan komponent esa toza holda hosil bo׳ladi. 
orbsiya qurilmalarining ishlash sxemalarini tushuntirib bering? 
 

 
110
 
23-Ma’ruza 
MAVZU: SUYUQLIKLARNI HAYDASH 
1.  Suyuqliklarni haydash jarayoni haqida umumiy tushunchalar 
2.  Oddiy haydash usullari 
3.  Fraksiyali haydash 
4.  Deflegmasiya bilan haydash 
5.  Suv bug`i bilan haydash 
Ikki yoki bir necha komponentlardan tashkil topgan bir jinsli suyuqlik aralashmalarini ajratishda 
haydash (distillyatsiya va rektifikatsiya) jarayoni keng ishlatiladi. 
Agar boshlang`ich aralashma uchuvchan va uchmaydigan komponentlardan iborat bo׳lsa, bunda 
bug`latish orqali suyuqlikni tashkil etuvchi komponentlarga ajratish mumkin. Haydash yo׳li bilan 
suyuqliklarni ajratish bir xil haroratda aralashma komponentlarining turlicha uchuvchanlikka ega 
bo׳lishiga asoslangan. Shu sababli haydash paytida aralashma tarkibidagi komponentlar o׳zlarining 
uchuvchanlik xususiyatiga proporsional ravishda bug` holatiga o׳tadi. 
Haydash jarayonidan ajralib chiqqan bug` kondensatsiyaga uchraydi, hosil bo׳lgan kondensat distillyat 
yoki rektifikat deb ataladi. Bug`lanmay qolgan va qiyin uchuvchan komponentdan tashkil topgan 
suyuqlik esa qoldiq deb yuritiladi.
 
Bug` fazasining yengil uchuvchan komponent bilan boyish darajasi asosan haydash usuliga bog`liq. 
Suyuqliklarni haydashning ikkita usuli bor: 
1) oddiy haydash (distillyatsiya); 
2) murakkab haydash (rektifikatsiya). 
Aralashma komponentlarining uchuvchanligi o׳rtasidagi farq katta bo׳lsa, oddiy haydash usulidan 
foydalanish maqsadga muvofiq bo׳ladi. Oddiy haydash paytida suyuqlikning bir marta qisman 
bug`lanishi yuz beradi. Odatda bu usul suyuq aralashmalami birlamchi ajratish hamda murakkab 
aralashmalarni qo׳shimchalardan tozalash uchun ishlatiladi. 
Suyuq aralashmani komponentlarga to׳la ajratish uchun rektifikatsiya usulidan foydalaniladi. 
Rektifikatsiya jarayoni aralashmani bug`latishda ajralgan bug` va bug`ning kondensatsiyalanishi 
natijasida hosil bo׳lgan suyuqlik o׳rtasida ko׳p marotabalik kontakt paytidagi modda almashinishga 
asoslangan. 
Suyuq aralashmalami rektifikatsiya yordamida ajratish kolonnali qurilmalarda olib boriladi, bunda bug` 
va suyuqlik fazalari o׳rtasidagi uzluksiz hamda ko׳p marotabalik kontakt yuz beradi. Natijada fazalar 
o׳rtasida modda almashinish yuz beradi. Suyuq fazadagi yengil uchuvchan komponent bug` tarkibiga, 
bug` fazasidagi qiyin uchuvchan komponent esa suyuqlikka o׳tadi. Rektifikatsiya kolonnasining 
yuqorigi qismidan chiqayotgan bug asosan yengil uchuvchan komponentdan iborat bo׳lib, u 
kondensatsiyaga uchragandan so׳ng ikki qismga ajraladi. Kondensatning birinchi qismi distillyat yoki 
rektifikat (yuqorigi mahsulot) deb ataladi. Kondensatning ikkinchi qismi esa kolonnaga qaytariladi va u 
flegma deb yuritiladi. Qurilmaga qaytarilgan suyuqlik (flegma) pastdan ko׳tarilayotgan bug` bilan 
to׳qnashadi. Kolonnaning pastki qismidan, asosan, qiyin uchuvchan komponentdan tashkil topgan 
qoldiq modda uzluksiz ravishda chiqarib turiladi. 
Hozirgi vaqtda kimyoviy texnologiyaning ko׳pchilik sohalarida (organik sintez, izotoplar, polimerlar, 
yarim o׳tkazgichlar va shu kabi bir qator o׳ta toza mahsulotlar ishlab chiqarishlarda) rektifikatsiya usuli 
keng qo׳llanilmoqda. Rektifikatsiya jarayoni spirt, neft mahsulotlari va sintetik 

 
111
 
 
 
26.1-rasm. Binar aralashmali uchuvchan suyuqliklarning sinflanishi: 
1- komponentlari o׳zro bir-birida erimaydigan suyuqliklar; 
2 - komponentlari bir-biridan qisman eriydigan suyuqliklar; 
3 - komponentlari bir-biridan to׳la eriydigan va bug`lari bosimining o׳zgarishi maksimum orqali o׳tgan 
suyuqliklar; 
4 - ideal tizimlar; 5 — komponentlari bir-birida to׳la eriydigan va bug`lari bosimining o׳zgarishi 
minimum orqali o׳tgan suyuqliklar. 
kauchuk, mineral o׳gitlar ishlab chiqarishda ham keng ishlatiladi. Bulardan tashqari, vino, likyor-aroq 
va efir moylari ishlab chiqarishda ham rektifikatsiyadan foydalaniladi. 
Aralashma komponentlarining qaynash haroratlari bir-biriga yaqin bo׳lsa, bunday aralashmalami 
ajratish ancha qiyin hisoblanadi. Bunday hollarda haydashning maxsus usullari: ekstraktiv rektifikatsiya, 
azeotrop rektifikatsiya, molekulyar distillash va past haroratli rektifikatsiya jarayonlaridan foydalanish 
lozim. 
Amalda ko׳pincha ko׳p komponentli aralashmalami ajratishga to׳g`ri keladi, biroq jarayonning 
nazariyasini o׳rganish uchun ikki komponentli, ya’ni binar aralashmani haydash yo׳li bilan ajratishni 
ko׳rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Binar aralashma yengil va qiyin uchuvchan komponentlardan 
tashkil topgan bo׳ladi. 
Binar aralashmalarning sinflanishini D.P. Konovalov ishlab chiqqan (26.1-rasm). Bu rasmda turli binar 
aralashma bug`larining umumiy bosimi va suyuq faza o׳rtasidagi bog`liqlik ko׳rsatilgan. Vertikal o׳qda 
o׳zgarmas haroratda aralashma bug`ining umumiy bosimi berilgan bo׳lsa, gorizontal o׳qda esa suyuq 
fazaning tarkibi (% hisobida) ko׳rsatilgan. Agar aralashma komponentlari o׳zaro bir-birida erimasa 
(yoki juda oz miqdorda erisa), bu holat 1-chiziq orqali ifodalanadi. Bunda aralashma bug`larining 
bosimi toza komponentlar bug` bosimlarining yig`indisiga teng bo׳ladi. Bu turdagi aralashmalarga 
benzol va suvning yoki uglerod sulfidi va suvning aralashmalari misol bo׳ladi. 
Binar aralashma komponentlari bir-birida qisman erisa, bunday aralashma bug`larining bosimi 2-chiziq 
bo׳yicha o׳zgaradi. Bunday tizimlarga suv-izobutil spirti, suv-izoamil spirti aralashmalari kiradi. 
Komponentlari o׳zaro to׳la va istalgan nisbatlarda bir-birida eriydigan aralashmalar bug`larining bosimi 
3-chiziq bo׳yicha o׳zgaradi. Bunday aralashma bug`lari bosim yig`indisining o׳zgarishi maksimum 
orqali o׳tadi, bu holat maksimal haroratdagi suyuq fazaning tegishli tarkibi bilan belgilanadi. Bu turdagi 
aralashmaga etil spirti-suv aralashmasi misol bo׳ladi. 
Komponentlar bir-birida to׳la erisa, aralashma bug`larining umumiy bosimi minimumga ega bo׳ladi (5-
chiziq). Bunday aralashmalar qatoriga suv-chumoli kislotasi, aseton-xloroform aralashmalari kiradi. Bir 
komponent ikkinchi komponentda to׳la erisayu, biroq bosim maksimum yoki minimumga ega bo׳lmasa, 
bunday holat 4-chiziq orqali ifodalanadi. Bunday eritmalar ideal tizimlar deb yuritiladi (masalan: 
ammiak-suv; metil spirti-etil spirti). 
Shunday qilib, P=f(x) chiziqning ko׳rinishi tizim komponentlari molekulalarining o׳zaro ta’siri turlicha 
bo׳lishi bilan bog`liq ekan. 
Ideal eritmalarning xossalari Paul qonuni bilan ifodalanadi. Bu qonunga ko׳ra, suyuqlik ustidagi bug`lar 
tarkibidagi komponentlarning parsial bosimi toza komponent bug`i bosimining komponentning 
suyuqlikdagi molyar ulushiga ko׳paytirilganiga teng:
 

 
112
 
a
a
a
x
P
p
⋅
=
                                       (26.1) 
bu yerda 
a
p   —
 komponentning parsial bosimi; 
a
P
, — berilgan haroratdagi toza komponent 
bug`larining bosimi; 
a
x
, — komponentning suyuqlikdagi molyar ulushi. 
Aralashma bug`i bosimining o׳zgarishi to׳g`ri chiziqdan chetga chiqsa, bunday eritmalarning hosil 
bo׳lishi ma’lum miqdordagi issiqlik effekti orqali boradi. Bu hol komponentlar molekulalari o׳rtasida 
o׳zaro ta’sir kuchi borligidan dalolat beradi. 
Agar bir xil bo׳lmagan molekulalar o׳rtasidagi tortishish kuchi bir xil bo׳lgan molekulalar o׳rtasidagi 
tortishish kuchidan kam bo׳lsa, aralashma bug`lari bosimning chizig`i ideal eritmalar chizig`ining 
yuqorigi tomonida joylashadi (1,2 va 3 chiziqlar). Agar bir xil bo׳lmagan molekulalarning tortishish 
kuchi bir xil bo׳lgan molekulalarning tortishish kuchidan katta bo׳lsa, u holda bosimning egri chizig`i 
ideal eritmalar to׳g`ri chizig`ining pastidan o׳tadi (5-chiziq). 
Bir xil bo׳lmagan molekulalarning o׳zaro tortishish kuchi juda kichik bo׳lsa, bunda suyuq faza ikki 
qatlamga bo׳linadi. Har bir komponent suyuq fazadan bug` fazasiga o׳z molekulalarini yuboradi. 
Umumiy bosim berilgan haroratdagi toza komponentlar bosimlarining yig`indisiga teng (1 va 2 
chiziqlar). 
Haydash jarayonini hisoblash uchun muvozanatda bo׳lgan suyuq va bug` fazalarining tarkibini bilish 
zarur. Suyuqlik va bug` fazalaridan iborat bo׳lgan ikki komponentli aralashmalarning erkinlik darajasi 
sonini bilish uchun fazalar qoidasidan foydalaniladi: 
S=K-F+2=2-2+2=2
                                      (26.2) 
bu yerda, S — erkinlik darajasi soni;  F— fazalar soni (F= 2); 
K —
 komponentlar soni (K=2). 
Shunday qilib, tizimning holatini belgilovchi uchta kattalik (harorat, bosim, konsentratsiyasi)dan 
istalgan ikkitasini tanlash mumkin. Agar misol tariqasida bosim va harorat tanlansa, u holda tizimning 
tarkibi (ya’ni suyuqlik va bug` fazalaridagi komponentlarning konsentratsiyasi) ma’lum bir qiymatga 
ega bo׳ladi. 
 Oddiy haydash usullari
 
Suyuq aralashmalarni bir marta qisman bug`latish yo׳li bilan ajratish jarayoni oddiy haydash deb 
ataladi.
 Oddiy haydash aralashma komponentlarining uchuvchanliklari o׳rtasidagi farq ancha katta 
bo׳lgandagina ishlatiladi. Odatda suyuq aralashmalarni birlamchi ajratish hamda murakkab 
aralashmalarni keraksiz qo׳shimchalardan tozalash uchun oddiy haydash usulidan foydalaniladi. 
Oddiy haydash quyidagi usullarga bo׳linadi: 
1) fraksiyali haydash; 
2) deflegmasiya bilan haydash; 
3) suv bug`i bilan haydash. 
Fraksiyali haydash.
 Suyuqliklarni fraksiyali haydash davriy yoki uzluksiz usullarda olib boriladi. 
Haydash kubidagi suyuqlik asta-sekin bug`latiladi. Hosil bo׳lgan bug`lar kondensatorga yuboriladi. 
Agar haydash jarayoni davriy ravishda olib borilsa, u holda vaqt o׳tishi bilan qoldiq suyuqlikdagi va 
distillyatning tarkibidagi engil uchuvchan komponentning miqdori kamaya boradi. Shu sababli har xil 
tarkibli distillyatning fraksiyalari ajratib olinadi. Turli tarkibga ega bo׳lgan mahsulotlarni olishga 
mo׳ljallangan suyuqliklarni ajratish usuli fraksiyali haydash deb ataladi.
 26.2-rasmda fraksiyali 
haydash uchun davriy ishlaydigan qurilmaning sxemasi ko׳rsatilgan. Dastlabki aralashmaning ma’lum 
miqdori haydash kubiga solinadi. Haydash kubining ichiga zmeevik joylashtirilgan bo׳lib, u orqali suv 
bug`i o׳tadi. Suyuqlik qaynash haroratigacha isitiladi. Hosil bo׳lgan bug`lar kondensator-sovitkichga 
yuboriladi. Distillyat fraksiyalari tegishli idishlarga tushadi. Haydash jarayoni tamom bo׳lgandan so׳ng, 
qoldiq suyuqlik haydash kubidan tushirib olinadi. So׳ngra sikl takrorlanib, ajralishi lozim bo׳lgan 
suyuqlik haydash kubiga yana beriladi.Oddiy haydash atmosfera bosimi yoki vakuum ostida olib 
borilishi mumkin. Vakuumni qo׳llash natijasida issiqlikka chidamsiz aralashmalarni ajratish imkoni 
tug`iladi. Vakuum qo׳llanilganda eritmalarning qaynash harorati pasayadi, shu sababli haydash kubini 
isitishda past haroratli suv bug`laridan foydalanish mumkin. 

 
113
 
 
26.2-rasm. Oddiy haydash qurilmasining sxemasi; 
1 - haydash kubi; 2 - kondensator-sovitkich; 3 - kuzatish fonari; 
4, 5, 6 - distillyat yig`iladigan idishlar.