Asosiy texnologik jarayonlar va qurilmalar

O׳z
 tavsifiga ko׳ra, ideal aralashtirish reaktoriga yaqin bo׳lgan reaktor bu aralashgichli. qurilma 
hisoblanadi. Qurilmada aralashtirish qancha jadal olib borilsa, komponentlar konsentratsiyasi, reaktor 
hajmida reaksion aralashma harorati shuncha tez tenglashadi va bu holat qurilmani ideal aralashish 
reaktoriga yaqinlashtiradi. 
 
 
36.1-rasm.
 Davriy ishlovchi aralashtirish qurilmasi: 1 — qozon; 
2 — kirish yo׳li; 3 — aralashtirgich;4 — qobiq; 5 — quyilish yo׳li; 
6 — ilonsimon issiqlik almashgich. 
 
Ma’lum miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarishga mo׳ljallangan davriy qurilma (36.1-rasm) ham,  
aralashish reaktori sifatida ishlashi mumkin. 
Uzluksiz ishlovchi aralashish qurilmalarining ishini baholovchi kattalik — o׳zaro ta’sirlanuvchi 
komponentlarni reaksion hajmda bo׳lish vaqti hisoblanadi. Bu ko׳rsatkich o׳zaro ta’sir qiluvchi 
moddalarning kontaktlanish davrini, demak xom ashyoni reaksiya mahsulotiga aylanish davrini 
ifodalaydi. 
Aralashish qurilmalarida komponentlarning bo׳lish vaqti 
τ ,
 
reaktordagi reaksion aralashma hajmi V ni, 
reagentlar hajmiy sarfi Q ga nisbati ko׳rinishida topiladi. 
 
                             
[ ]
c
c
м
м
Q
V
=






=
/
3
3
τ
                                                  (36.1) 
 
tenglamadan ko׳rinadiki, reaktorda komponentlarning bo׳lish vaqti 
τ
 
qurilma hajmining ortishi bilan 
o׳sadi. V hajm o׳zgarmas bo׳lsa, komponentlar sarfi ortishi bilan 
τ  kamayadi. 

 
167
 
Siqib chiqarish reaktori
 (36.3-rasm) uzunligining diametriga nisbati katta ekanligi va reaksion hajmda 
oqimni aralashtiruvchi mexanik moslamalar mavjud emasligi bilan ajralib turadi. Bu qurilmalarda 
harakat qilayotgan oqim elementi o׳zgarmas tezlikda oqimning boshqa elementlari bilan aralashmasdan 
siljiydi. Reaktor bo׳ylab oqim elementining harakatlanishi mobaynida  o׳zaro ta’sirlanuvchi  
moddalarning konsentratsiyasi o׳zgarib        boradi. Reaktorga kirishda oqim elementi 1  faqatgina  xom  
ashyoni  tashkil etsa, chiqishda kimyoviy o׳zgarish mahsuloti 2 dan iborat bo׳ladi. Reaktor bo׳ylab 
harakatlanayotgan hajm elementi, xuddi porshen singari, oldidagi barcha moddalarni itargani sababli, 
bunday qurilma to׳liq siqib chiqarish reaktori yoki ideal siqib chiqarish reaktori deb ataladi. 
To׳liq siqib chiqarish reaktorlarida kimyoviy reaksiya tezligi reaktor uzunligi bo׳yicha o׳zgaradi, ya’ni 
o׳zaro ta’sir qiluvchi komponentlar konsentratsiyasi o׳zgaradi. Agar kirishda boshlangich 
komponentlarning sarfi doimiy bo׳lsa, reaktorning har bir nuqtasida reaksiya tezligi o׳zgarmas bo׳ladi, 
chunki reaktorning bu nuqtalarida reaksion aralashmaning tarkibi vaqt davomida o׳zgarmaydi. Shu 
sababli kirish oqimi o׳zgarmas bo׳lganda uzluksiz ishlovchi siqib chiqarish reaktorlarining ishlash rejimi 
turgun bo׳ladi. 
Boshlang`ich moddalarni reaksiya mahsulotiga aylantirish ko׳rsatkichi komponentlarning reaktorda 
bo׳lish vaqtiga bog`liq. Siqib chiqarish reaktorida reaksion aralashmaning bo׳lish vaqtini reaktor 
uzunligi L ni oqimning chiziqli tezligi W ga. bo׳lish orqali topiladi: 
 
                                       
[ ]
c
c
м
м
QW
L
=




=
/
τ
                                                                   (36.2) 
Tenglamadan ko׳rinadiki, reaktor uzunligi L qancha katta bo׳lsa, hamda oqim tezligi W qancha kichik 
bo׳lsa, 
τ
 
qiymati shuncha katta bo׳ladi. Reaktorni loyihalashda va ushbu kattaliklarni tanlashda, kam 
xarajat qilgan holda zarur unumdorlikka ega bo׳lish va talab darajasidagi sifatga erishish nazarda 
tutilishi lozim. 
Issiqlik rejimiga ko׳ra
 reaktorlar izotermik va adiabatik bo׳ladi. 
Izotermik reaktorlar
 reaksion hajmning barcha nuqtalarida bir xil bo׳lgan o׳zgarmas haroratda ishlaydi. 
Izotermik reaktorlarning reaksion tezligi faqatgina reaksion aralashma tarkibiga bog`liq. 
Ma’lumki, kimyoviy reaksiya ekzotermik yoki endotermik issiqlik effekti orqali o׳tadi. Shunga ko׳ra, 
izotermik sharoitni yaratish uchun ma’lum miqdordagi issiqlikni reaktorga kiritish yoki reaktordan 
chiqarish kerak. Shu maqsadda izotermik reaktorlar konstruksiyasida maxsus issiqlik almashinish yuzasi 
ko׳zda tutilishi zarur. 
Adiabatik reaktorlar
 tashqi muhit bilan har qanday issiqlik almashinish chegaralangan sharoitda amalga 
oshiriladi. Bunga reaktor qobig`ini izolyatsiya qilish orqali erishiladi. 
Adiabatik sharoitlarda ekzotermik reaksiya tezligi ko׳p marotaba o׳sadi, chunki reaksiya natijasida 
ajralib chiqayotgan issiqlik faqatgina reaksion aralashmani isitish uchun sarflanadi. Adiabatik 
sharoitdagi endotermik reaksiyalar noqulay sharoitda olib boriladi, chunki haroratning pasayishi 
komponentlarning reaktorda bo׳lish vaqtini sezilarli ravishda oshishiga olib keladi. 
Reagentlarning fazaviy holatiga
 ko׳ra reaktorlar quyidagicha tasniflanadi. Agar kimyoviy reaksiya 
kechganda reaktorda faqat bir xil faza bo׳lsa, bunday reaktor gomogen deb ataladi. Bunda reaktor bir xil 
agregat holatida bo׳lgan moddalar-suyuqlik yoki gaz bilan to׳ldirilgan bo׳ladi. Gomogen holatini hosil 
qilish uchun boshlang`ich moddalar bir-biriga har qanday nisbatda aralasha olishi kerak. 
Agar reaktordagi moddalar turli agregat holatida bo׳lsa, bunday reaktor geterogen deb ataladi. 
Geterogen reaktorlarning konstruksiyasi turli shaklda bo׳lishi bilan ajralib turadi va reaksiya turiga 
bog`liq bo׳ladi. Geterogen reaksiyalar davriy va uzluksiz ishlaydigan reaktorlarda amalga oshiriladi. 
Ko׳pgina katalitik reaksiyalar geterogen reaktorlarda olib boriladi. 
Texnologik sxemalarning asosiy ko׳rinishlari
 
Boshlang`ich moddalarning o׳zaro ta’sir qilish tezligi past bo׳lganligi sababli sanoat sharoitida 
ko׳pgina kimyoviy reaksiyalarni birgina qurilmada o׳tkazish imkoniyati mavjud emas. Bunday holatda, 
kimyoviy jarayonning texnologik sxemasi loyihasiga bitta reaktor emas, balki bir nechta reaksion 
qurilmalar kiritiladi. 
Jarayonni o׳tkazish sharoiti va ishlab chiqarish talabiga ko׳ra, texnologik sxema o׳zaro parallel yoki 
ketma-ket bir nechta, bir ko׳rinishdagi reaktorlardan yoki reaksion aralashma oqimining rejimi bo׳yicha 

 
168
 
har xil ko׳rinishdagi qurilmalardan tashkil topadi. Shuningdek, sxema reaksiyaga kirishmagan 
moddalarni jarayon boshlanishiga qaytarish konturlariga ega bo׳lishi mumkin. Bir qator hollarda 
texnologik sxemaning murakkab bo׳lishiga jarayonning harorat rejimini hosil qilish zarurligi sabab 
bo׳ladi. 
Kimyoviy ishlab chiqarishda keng tarqalgan uzluksiz jarayonlarning texnologik sxemalarini ko׳rib 
chiqamiz. 
Aralashtirish reaktorlarining zanjiri
 — bu o׳zaro ketma-ket ulangan bir ko׳rinishli aralashtirish 
reaktorlaridan tashkil topgan, uzluksiz ishlovchi texnologik sxemadir (36.4-rasm). Reaktorlar soni 
kimyoviy jarayon tezligiga bog`liq bulib 2 tadan 12 tagacha bo׳lishi mumkin. Boshlang`ich modda 
birinchi uskunaga beriladi va ketma-ket barcha uskunalardan o׳tib, oxirgi uskunadan chiqariladi. Bitta 
reaktorda komponentlarning bo׳lish vaqti (36.1) tenglama orqali topiladi. Reaktorlar zanjirida umumiy 
bo׳lish vaqti r miqdorlarini qo׳shish orqali topiladi. Boshqacha aytganda, reaktorlar zanjirida 
komponentlarning bo׳lish vaqti, texnologik sxema umumiy reaksion hajmini, sxema hajmiy 
unumdorligiga nisbatiga teng: 
                       
Q
V
V
V
n
+
+
+
=
...
2
1
τ
                                        
(36.3)  
Bunday ko׳rinishdagi texnologik sxema asosan suyuq fazali gomogen va geterogen reaksiyalarni 
o׳tqazish uchun qo׳llaniladi. Oldingi reaktordan keyingi reaktorga komponentlarning oqib o׳tishi, 
keyingi reaktorning o׳rnatish sathini pasaytirish orqali amalga oshiriladi. 
Bir komponent qo׳shimcha beriluvchi aralashtirish reaktorlar zanjiri.
 Bunday reaktorlarning 
ishlash tartibi yuqorida ko׳rilgan reaktorlar zanjirining ishlash tartibi bilan bir xil. Faqatgina, bunda 
o׳zaro ta’sirlanuvchi komponentlarning biri qo׳shimcha miqdorda har bir reaktorga berib turiladi (36.5-
rasm). Bu orqali zanjirning keyingi reaktorlarida berilayotgan moddaning konsentratsiyasi oshirib turish 
hamda qurilmalarda reaksiya tezligini oshirish imkoniyatiga erishiladi. Natijada 

 
169
 
 
 
36.4-rasm.
 Aralashtirish reaktorlarining zanjiri.  
 
reaktor zanjirida o׳zaro ta’sir etuvchi moddalarning bo׳lish vaqti kamayadi va unumdorlik ortadi. 
Komponentlarning birini qo׳shimcha kiritish natijasida reaksion aralashmaning miqdori oshib 
borishini ham hisobga olish kerak. 
Takror aylanuvchi aralashtirish reaktorlarining zanjiri 
(36.6-rasm) — o׳zaro ta’sir etuvchi 
komponentlarning biri reaksiyaga to׳liq kirisha olmaydigan, suyuq muhitli getorogen jarayonlarni 
o׳tkazishda qo׳llaniladi. Zanjirning oxirgi qurilmasi separator bo׳lib, uning yordamida getorogen 
aralashma fazalarga ajratiladi. Mahsulotlardan bin keyingi qayta ishlashga yoki iste’molchiga 
yuborilsa, ikkinchisi jarayonning boshlanishiga qaytariladi. Bu orqali xom ashyodan to׳liq 
foydalanishga erishiladi, lekin texnologik sxemaning unumdorligi kamayadi, chunki tizimda 
aralashmaning bo׳lish vaqti ortadi va o׳zaro ta’sir etuvchi moddalarning konsentratsiyasi kamayadi. 
Aralashtirish reaktorlarining qarama-qarshi yo׳nalishli sxemasi.
 Komponentlarning qarama-
qarshi yo׳nalishi jarayon tezligini oshirish uchun qo׳llaniladi. Bunda o׳zaro ta’sir etuvchi 
komponentlarning biri birinchi qurilmaga, ikkinchisi esa oxirgi qurilmaga beriladi (36.7-rasm). Har 
bir reaktordan so׳ng geterogen sistema ajraladi va turli fazalar qarama-qarshi yo׳nalishda 
harakatlanadi. Bunday texnologik sxemalarda kimyoviy o׳zaro ta’sirlanish tezligi ancha yuqori, 
chunki qurilmalarda o׳zaro ta’sir etuvchi komponentlarning konsentratsiyasi o׳zgarmaydi. 
Sxemaning kamchiligi shundaki, getorogen tizimlarni ajratish uchun qo׳shimcha qurilmalar-
separatorlar qo׳llash lozim bo׳ladi. Komponentlarning bo׳lish vaqti barcha qurilmalar uchun bir xil, 
chunki moddalarning hajmiy sarfi o׳zgarmaydi. Reaksion hajmda komponentlar bo׳lishining 
umumiy vaqti (36.3) tenglama orqali hisoblanadi, bunda Q kattaligi to׳g`ri va qarama-qarshi oqimlar 
yigindisi bo׳ladi. 
 
36.6-rasm.
 Takror aylanishli reaktorlar zanjiri. 
 
 
36.7-rasm.
 Qarama-qarshi yo׳nalishli aralashtirishli reaktorlar zanjiri. 
 

 
170
 
Bosqichli issiqlik almashgichli siqib chiqarish reaktori. 
Uzluksiz ishlovchi siqib chiqarish 
qurilmasining yoki quvurli reaktorning konstruksiyasi shunday hisoblaniladiki, bunda 
komponentlarning reaktorda bo׳lish vaqti boshlangich moddani reaksiya maxsulotiga berilgan 
darajada konversiyalanishini ta’minlaydi. Murakkab reaksiyalarni o׳tkazishda berilgan 
konversiyalash darajasidan tashqari, mahsulotni ishlab chiqarish unumi yuqori va qo׳shimchalar 
kam bo׳lishini ta’minlash lozim. Bunga reaktorning harorat tartibini boshqarish orqali erishish 
mumkin. Reaktor shunday loyihalanadiki, uning uzunligi bo׳yicha harorat tarqalishi reaktorning har 
bir nuqtasida foydali reaksiya tezligi eng yuqori qiymatga ega bo׳lsin. 
Loyihalashda ushbu masala hal etilishi uchun quvurli reaktorni alohida seksiyalarga bo׳lish kerak 
(36.8-rasm). Issiqlik almashinish seksiyasi qancha ko׳p bo׳lsa, berilgan harorat tartibi shuncha 
aniqroq bo׳ladi. 
 Kimyoviy reaktorlarning tuzilishi
 
Suyuq muhitda gomogen reaksiyalar o׳tkazish reaktorlari. Sanoat sharoitida gomogen suyuq muhitli 
kimyoviy reaksiyalar davriy, yarim davriy va uzluksiz ishlovchi qurilmalarda o׳tkaziladi. 
Tajribaviy va kichik unumdorli ishlab chiqarishlarda jarayonning texnologik kattaliklarini oson 
o׳zgartirish mumkin bo׳lgan davriy reaktorlar qo׳llaniladi. Katta miqdorda issiqlik ajralib chiquvchi 
ekzotermik reaksiyalar uchun yarim davriy jarayonlar qo׳llaniladi. 
Reagentlardan biri qurilmaga uzluksiz uzatib turiladi, ikkinchi reagent esa davriy tarzda beriladi, bu 
esa katta miqdordagi issiqlikni ajratib olish imkoniyatini beradi. Uzluksiz ishlovchi qurilmalar 
asosan yuqori unumdorli, katta quvvatli ishlab chiqarishda qo׳llaniladi. Suyuq muhitda gomogen 
reaksiyalar o׳tkazish reaktorining konstruksiyasi ko׳p hollarda muhitning qovushqoqligiga bog`liq 
bo׳ladi. 
O׳rtacha qovushqoqlikka ega bo׳lgan suyuq muhitlarda reaksiyani o׳tkazish uchun keng tarqalgan 
aralashtirgichli reaktorning ko׳rinishi 36.10-rasmda tasvirlangan. Propellerli yoki parrakli 
aralashtirgich reaktor hajmida harorat va konsentratsiyani tenglashtirish uchun etarli jadallikda 
muhitni aralashtirishi mumkin. Bunday konstruksiyali reaktorlar organik va noorganik kimyo 
sanoatida keng qo׳llaniladi. 
Suyuq muhitda getorogen reaksiyalar o׳tkazish reaktorlari.
 Bunday ko׳rinishdagi getorogen 
reaksiyalar ikki yoki undan ortiq o׳zaro aralashmaydigan yoki qisman aralashadigan suyuqliklar 
tizimida kechadi. Misol sifatida uglevodorodlarni sulfidlash yoki nitratlash reaksiyalarini keltirish    
mumkin. Reaksion aralashma ikki tarkibda uglevodorod ushlagan organik va kislotali fazanoorganik 
fazalardan iborat. Reaksiya fazalar ajralish yuzasida hamda organik yoki noorganik fazalar ichida 
ro׳y beradi. Jarayon tezligi reaksiya zonasidagi komponentlarning diffuzion tezligiga bogliq. 
 
 

 
171
 
36.10 rasm  Aralashtirgichli reaktor 
 
Bunday reaksiyalarni o׳tkazish reaktorlarining konstruksiyasi sodda bo׳lishi va quyidagi 
talablarga javob berishi lozim: reaksiya issiqligini tez chiqarish uchun etarli sovitish yuzasiga ega 
bo׳lishi; fazalar orasida eng katta kontakt yuzasini ta’minlashi; kislotali muhit korrozion ta’siriga 
qarshilik ko׳rsatishi. 
Suyuqlik-suyuqlik getorogen sistemalarida jarayonlar o׳tkazish reaktorlari davriy, yarim davriy va 
uzluksiz ishlashi mumkin. Kichik hajmda berilgan darajada o׳zgartirishni ta’minlash uchun 
reaktorlarni ketma-ket ulash (36.4, 36.5-rasmlar) sxemalari qo׳llaniladi. 
Gaz-suyuqlik sistemalarida getorogen reaksiyalar o׳tkazish reaktorlari.
 Gaz-suyuqlik 
sistemalaridagi getorogen reaksiyalar faqatgina suyuq fazada ro׳y beradi, buning uchun gazsimon 
reagent suyuq fazada erishi kerak. Bu reaksiyalarni o׳tkazish reaktorlari konstruksiyasiga ko׳ra 
absorbsion qurilmalarga o׳xshash, ular katta hajmga ega va ishlatish nisbatan oson. Deyarli barcha 
reaktorlar uzluksiz tarzda ishlaydi. 
Gaz-suyuqlik sistemalaridagi getorogen reaksiyalar o׳tkazish reaktorlarining o׳lchamlari fazalar 
orasidagi yuzaning katta-kichikligiga bogliq. Sanoatda kolonna shaklidagi nasadkali va tarelkali 
reaktorlar keng tarqalgan. 
Nasadkali reaktorlar (36.11-rasm) o׳zaro reaksiyaga kirishuvchi gaz va suyuqlik kontaktlanishi 
uchun katta yuza hosil qiladi. Suyuqlik nasadka 2 bo׳ylab yupqa qatlam ko׳rinishida pastga oqib 
tushadi, unga qarama-qarshi yo׳nalishda harakatlanayotgan gaz suyuqlik hajmiga kirishadi. Natijada 
gaz va suyuqlik o׳zaro kimyoviy reaksiyaga kiradi. Nasadka qatlami keramik (yoki metall) tor 3 ga 
tartibli terilgan bo׳lib, to׳r tayanchlar 4 ga mustahkam o׳rnatilgan. Reaktor 1 qobig`i po׳latdan 
yasalgan va ichki yuzasi muhitning korrozion ta’siriga chidamli material bilan qoplangan. 
Nasadkali reaktorlarda o׳tkaziladigan reaksiyaga kuchsiz azot kislota ishlab chiqarishidagi 
azot oksidini suvda absorbsiyalash jarayoni misol bo׳ladi. Azot oksidining to׳liq yutilishi uchun bir 
nechta nasadkali reaktorlar o׳rnatilgan, ularda suyuqlik va gaz qarama-qarshi yo׳nalishda 
harakatlanadi. 
Barbotajli yoki tarelkali reaktorlarda gazning suyuqlik bilan birikish jarayoni gazni suyuqlik 
qatlamidan o׳tkazish orqali amalga oshiriladi. Ularning konstruksiyasi tarelkali absorbsiya 
qurilmalariga o׳xshash bo׳ladi. 
Gaz-qattiq jism sistemalarida getorogen reaksiyalar o׳tkazish reaktorlari.
 Gaz-qattiq jism 
sistemalarida kechadigan oddiy reaksiyalarga qattiq jismning yonish reaksiyasi 
 
                  C+O
2
  CO
2
                                                (36.4)  
yoki metallarni, masalan ruhni oksidlanish reaksiyasi 
2Zn+O
2 
   2ZnO                                           (21.5) 
 
 

 
172
 
 
36.11-rasm.
 Nasadkali reaktor. 1 — reaktor; 2 — nasadka qatlami; 3 — keramik to׳r; 
 
misol bo׳ladi. Bunday reaksiyalar uchun gaz ta’sirida qattiq moddaning asta-sekin o׳zgarishi va 
yuzasining kamayishi xosdir. Gaz-qattiq jism sistemasidagi reaksiyalar yuqori haroratda ro׳y beradi. 
 
NAZORAT SAVOLLARI VA TOPSHIRIQLARI 
 
1. Reaktorlarda qanaqa jarayonlar ro׳y beradi? 
2. Kimyoviy reaktor qaysi belgilariga ko׳ra tasniflanadi? 
3. Davriy, yarim davriy va uzluksiz ishlovchi reaktorlarning ish tamoyilini izohlab bering. 
4. Uzluksiz ishlovchi reaktorlarda oqimlarning qanaqa rejimlari mavjud bo׳ladi? 
5. Turli muhitlar uchun qo׳llaniladigan reaktorlarning konstruksi-yalarini va ish tamoyillarini 
tushuntirib bering. 
 
20 – Ma’ruza 
MAVZU: 
ISITISH, SOVUTISH VA KONDENSATSIYALASH 
1.  Isitish, to׳grisida umumiy tushunchalar 
2.  Texnologik jarayonlarda isitish usullari. 
3.  Texnologik jarayonlarda sovutish usullari 
4.  Bug`larni kondensatsiyalash 
Kimyo sanoatida suyuqlik va gazlarni isitish, sovitish, bug`larni kondensatsiyalash kabi issiqlik 
jarayonlari keng tarqalgan. Bunday jarayonlar issiqlik almashinish qurilmalarida amalga oshiriladi. 
Issiqlik almashinish jarayonlarida qatnashuvchi moddalar issiqlik tashuvchi agentlar deb yuritiladi. 
Yuqori haroratga ega bo׳lib, o׳zidan issiqlikni isitilayotgan muhitga beruvchi moddalar isituvchi 
agentlar deb yuritiladi. Sovitilayotgan muhitga nisbatan past haroratga ega bo׳lgan va muhitdan 
issiqlikni o׳ziga oluvchi moddalar sovituvchi agentlar deb ataladi.
 
Kimyoviy texnologiyada ko׳pincha bevosita issiqlik manbai sifatida yoqilg`ilarning yonishidan hosil 
bo׳lgan gazlar va elektr energiyasi ishlatiladi. Bunday bevosita issiqlik manbalaridan issiqlik olib, 

 
173
 
o׳zining issiqligini qurilmalarning devorlari orqali isitilayotgan muhitga beruvchi moddalar oraliq 
issiqlik tashuvchi agentlar deb ataladi. Oraliq issiqlik tashuvchi agentlar qatoriga suv bug`i, issiq suv 
va yuqori haroratli issiqlik tashuvchi moddalar (qizdirilgan suv, mineral moylar, organik suyuqliklar 
va ularning bug`lari, suyultirilgan tuzlar, suyuq metallar va ularning qotishmalari) kiradi. Oddiy 
haroratgacha (10-30°C) sovitish uchun suv va havo kabi sovituvchi agentlar keng ishlatiladi. 
Kimyoviy qurilmalarda issiqlikni berish yoki olish uchun qo׳llaniladigan agentlarni tanlashda 
ularning quyidagi xossalariga ahamiyat berish kerak: 
1) kerakli muhitni isitish yoki sovitish darajasi va uni boshqarish; 
2) minimal massaviy va hajmiy sarflarda yuqori issiqlik almashinish tezligiga erishish; 
3) qovushoqligi kam, zichlik, issiqlik sig`imi va bug` hosil bo׳lish issiqligi yuqori; 
4) yonmaydigan, zaharsiz, issiqlikka chidamli bo׳lgani ma’qul; 
5) issiqlik almashinish qurilmasi yasalgan materialini emirmasligi kerak; 
6) kamyob bo׳lmasligi va arzon bo׳lishi zarur. Ko׳pchilik sharoitlarda isituvchi agentlar sifatida 
ishlab chiqarishdan chiqayotgan mahsulotlar, yarim mahsulotlar va chiqindilarning issiqliklaridan 
foydalanish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir. 
Suv bug`i bilan isitish.
 Sanoatda isituvchi agent sifatida to׳yingan suv bug`i keng ishlatiladi. Suv 
bug`i bir qator afzalliklarga ega. Bug`ni kondensatsiyalashda katta miqdorda issiqlik ajraladi, chunki 
bug`ning kondensatsiyalanish issiqligi 9,8*10
4
 Pa bosimda 2,26*10
6
J/kg ga teng. 
Kondensatsiyalangan bug` orqali issiqlik berish koeffitsienti yuqori: 
4
2
8
0
/
10
67
,
5
K
м
Вт
K
⋅
⋅
=
−
. Natijada isitish uchun juda kam yuza talab qilinadi. 
To׳yingan suv bug`i ma’lum bir bosimda bir xil haroratda kondensatsiyalanadi, bu uning katta 
afzalligi hisoblanadi. Natijada tegishli isitish haroratini juda aniq ushlab turish imkoniyati paydo 
bo׳ladi. Kerak bo׳lgan sharoitda bug`ning bosimini o׳zgartirish yo׳li bilan isitish darajasini 
boshqarish mumkin. Bug` kondensatidan foydalanish natijasida ham isituvchi qurilmalarning 
foydali ish koeffitsienti ancha yuqori bo׳ladi. Suv bug`i yonmaydi va undan foydalanish ancha 
qulay. Suv bug`inining harorati ortishi bilan uning bosimi ham ortadi. Bu hol suv bug`ining asosiy 
kamchiligidir. Shu sababli amalda to׳yingan suv bug`i yordamida 150-180°C gacha isitish mumkin 
(bunda bosim 0,5-1,2 MPa ga teng bo׳ladi). Katta bosimli bug`ni ishlatish uchun qalin devorli va 
qimmatbaho qurilmalar kerak bo׳ladi. 
O׳tkir bug` bilan isitish.
 Bunda suv bug`i to׳g`ridan-to׳g`ri isitilayotgan suyuqlikka kiritiladi. 
Bug`ning kondensatsiyalanishida ajralib chiqayotgan issiqlik suyuqlikka o׳tadi, hosil bo׳lgan 
kondensat esa suyuqlik bilan aralashadi. Suyuqlikni bir paytning o׳zida isitish va aralashtirish uchun 
barbotyor (mayda teshiklari bo׳lgan quvur) orqali suv bug`i yuboriladi. O׳tkir bug` bilan isitish 
jarayonida isitilayotgan suyuqlik kondensat hisobiga ancha suyultiriladi. Shu sababli odatda o׳tkir 
bug` suv va suvli eritmalarni isitish uchun ishlatiladi. 
Suyuqliklarni isitish uchun kerak bo׳lgan bug`ning sarfi quyidagi issiqlik balansi orqali topiladi: 
                          
й
K
K
б
Q
t
DC
t
GC
DI
GCt
+
+
=
+
2
2
1
                           (20.1) 
 
bu yerda, G - isitilayotgan suyuqlik miqdori, kg/s; D - isituvchi bug`ning sarfi, kg/s; C - isitilayotgan 
o׳rtacha solishtirma issiqlik sig`imi, J/(kg K); 
2
1
,t
t
 suyuqlikning isitishdan oldingi va keyingi 
haroratlari, K; 
б
I
 isituvchi bug`ning solishtirma entalpiyasi (issiqlik ushlashi), J/kg; 
K
C
 
kondensatning solishtirma issiqlik sig`imi, J/(kg K); 
й
Q — 
qurilmaning atrof-muhitga sarflagan 
issiqligi, Vt (sarf bo׳lgan issiqlikning 3-5 foizini tashkil etadi). Bundan o׳tkir bug`ning sarfi: 
(
)
2
1
2
t
C
I
Q
t
t
GC
D
K
б
й
−
+
−
=