Asosiy texnologik jarayonlar va qurilmalar

Namlikning material ichida siljishi.
 Materialning tashqi yuzasidan namlikning bug`lanishi natijasida 
material ichida namlik gradienti paydo bo׳ladi, bu gradient ta’sirida materialning ichki qatlamlaridan 
uning yuzasiga qarab yo׳nalgan namlikning harakati ichki diffuziya deb ataladi. Quritishning birinchi 

 
137
 
davrida (quritish tezligi o׳zgarmas bo׳lganda) material ichidagi namlikning o׳zgarishi katta bo׳ladi, 
bunda quritish tezligiga asosan material yuzasidan namlikning bug`lanish tezligi (ya’ni tashqi diffuziya) 
ta’sir qiladi. Biroq material yuzasidagi namlik kamayib borib gigroskopik namlikka etganda va undan 
keyin ham kamayishi davom etsa, ya’ni quritishning ikkinchi davrida, jarayonning tezligiga asosan ichki 
diffuziya ta’sir qiladi. Quritishning ikkinchi davrida jarayonning tezligi doim kamayib boradi. 
Quritishning birinchi davrida material ichidagi namlik (kapillyarlardagi namlik va osmotik birikkan 
namlik) suyuqlik holatida tarqaladi. Ikkinchi davrning boshlanishida material yuzasining ayrim 
joylarida har xil shakldagi chuqur zonalar paydo bo׳ladi va materialning ichida bug`lanish yuz beradi. 
Bunda kapillyarlardagi namlik va adsorbsiya yo׳li bilan birikkan namlikning bir qismi materialning 
ichida bug` holida siljiydi. Keyinchalik materialning yuza qatlami to׳la qurib bo׳lgandan so׳ng, 
bug`lanishning tashqi yuzasi borgan sari materialning geometrik yuzasidan kamayib ketadi. Bunday 
sharoitda namlikning ichki diffuziya yordamida siljishining ahamiyati ortadi. Ikkinchi davrning quritish 
tezligi turlicha kamayadigan bosqichida material bilan mustahkam bog`langan adsorbsiya namligi qattiq 
faza ichida faqat bug` holida tarqaladi. 
Namlikning qattiq material ichida tarqalish hodisasi namlik o׳tkazuvchanlik deb ataladi.
 Namlik 
o׳tkazuvchanlikning tezligi yoki namlik oqimining zichligi namlik konsentratsiyasi gradientiga 
proporsionaldir: 
 
 
  
                                     
gn
gc
D
m
м
−
=
                                              (30.8) 
 
 
  
bu yerda, D
M
 —
 namlik o׳tkazuvchanlik koeffitsienti. 
Bu ifodaning o׳ng tomonidagi minus ishora namlikning konsentratsiyasi katta bo׳lgan qatlamdan 
konsentratsiyasi kichik bo׳lgan qatlamga qarab siljishini ko׳rsatadi. Namlik o׳tkazuvchanlik koeffitsienti 
D
M
 ning (m
2
/s) fizik ma’nosi namlikning materialdagi ichki diffuziya koeffitsientini 
ifodalaydi va issiqlik o׳tkazish jarayonidagi harorat o׳tkazuvchanlik koeffitsientiga o׳xshaydi. Namlik 
o׳tkazuvchanlik koeffitsiyentining qiymati namlikning material bilan birikish turiga, quritish haroratiga, 
materialning namligiga bog`liq bo׳lib, faqat tajriba yo׳li bilan aniqlanadi. 
Quritishning tezligi va davrlari.
 Quritish qurilmalarini hisoblash va loyihalash uchun quritish 
tezligini bilish zarur. Quritish tezligi u cheksiz qisqa vaqt 
τ
∆
 davomida material namligining kamayishi 
orqali aniqlanadi: 

 
138
 
Quritish tezligi tajriba yo׳li bilan laboratoriya uskunalarida topiladi. 
Tajriba natijalaridan ma’lum bo׳ldiki, quritish jarayoni ikki davrga ajratiladi. Birinchi davrda quritish 
tezligi o׳zgarmas bo׳lsa, ikkinchi davrda esa quritish tezligi doim kamayib boradi. 
Ikkinchi davrda ancha murakkab jarayon sodir bo׳ladi. Bu davrda birinchi davrda quritish tezligi asosan 
tashqi diffuziyaga bog`liq bo׳ladi. Bu davrda qurituvchi agentning tezligi va uning ko׳rsatkichlari 
(nisbiy namlik, harorat) hisoblash ishlarida katta ahamiyatga ega. Materialning ichida namlikning 
diffuziya orqali siljish tezligi katta qiymatga ega bo׳ladi, biroq bu holat namlikning material yuzasidan 
berilish tezligini belgilaydi. 
Bog`langan namlik ajrala boshlaydi. Quritish tezligi asosan material ichidagi namlikning tarqalish 
tezligiga bog`liq. Shu sababli ikkinchi davrda quritish tezligiga material tarkibi bilan bog`liq bo׳lgan 
kattaliklar (quritilayotgan materialning shakli va o׳lchamlari, materialning namligi, materialning namlik 
o׳tkazuvchanligi) ta’sir ko׳rsatadi. Quritish tezligiga havo oqimining tezligi va uning kattaliklari ham bir 
oz ta’sir qilishi mumkin. 
 
 
29-Ma`ruza 
 
MAVZU
:   QURITISH QURILMALARI 
1.  Quritkichlarning tuzilishi  va asosiy ishchi uskunalari. 
2.  Barabanli, lentali, mavxum qaynash qatlamli, suyuq maxsulotni sochib beradigan, pnevmatik 
quritkichlarni ishlash prinsipi. 
3.  Kuritgichlarni xisoblash tartiblari 
 
Sanoatda har xil quritkichlar ishlatiladi. Quritkichlar bir-biridan turli belgilari bilan farq qiladi. Nam 
materialga issiqlik berish usuliga ko׳ra quritkichlar konvektiv, kontaktli va boshqa turdagi quritgichlarga 
bo׳linadi. Issiqlik tashuvchi sifatida havo, gaz yoki bug` ishlatilishi mumkin. Quritish kamerasidagi 
bosimning qiymatiga ko׳ra atmosfera bosimidagi va vakuumli quritkichlar bo׳ladi. Jarayonni tashkil 
qilish bo׳yicha davriy va uzluksiz ishlaydigan quritkichlar mavjud. Konvektiv quritkichlarda material va 
qurituvchi agent bir-biriga nisbatan to׳g`ri, qarama-qarshi yoki perpendikulyar harakat qilishi mumkin. 
Quritilishi lozim bo׳lgan material donasimon, changga o׳xshash, pastasimon yoki suyuq holda bo׳ladi. 
Qurituvchi agentning bosimini hosil qilish uchun tabiiy yoki majburiy sirkulyatsiya ishlatiladi. 
Donasimon materiallar ishlatilganda qatlam zich, kengaytirilgan, mavhum qaynash, fontan hosil bo׳lish 
kabi holatlarda bo׳ladi. Qurituvchi agent bug`, issiq suv, olov bilan ishlaydigan kaloriferlarda yoki elektr 
toki yordamida isitiladi. Quritish jarayonining har xil variantlaridan keng foydalaniladi: ishlatilgan 
qurituvchi agentni quritkichdan chiqarib yuborish, undan takror foydalanish, uni quritish kameralari 
oralig`ida qizdirish va quritish kameralariga bo׳lib berish, qurituvchi agentni quritish kamerasida 
qo׳shimcha ravishda qizdirish, o׳zgaruvchan issiqlik maydonidan foydalanish (issiq va sovuq havoni 
material qatlamiga ketma-ket almashtirib berish) va hokazo. 
Konstruktiv tuzilishga ko׳ra quritkichlar har xil bo׳ladi. Sanoatda shkafli, kamerali, koridorli (tunelli), 
shaxtali, barabanli, quvurli, shnekli, silindrsimon, turbinali, kaskadli, karuselli, konveyerli, pnevmatik, 
sochib beruvchi va shu kabi bir qator quritkichlar ishlatiladi. 
Sanoatda konvektiv usul bilan ishlaydigan quritkichlar keng tarqalgan. Bunday quritkichlarda quritish 
jarayoni nam material bilan qurituvchi agentning to׳g`ridan-to׳g`ri kontakti orqali boradi. Kimyo, oziq-
ovqat va boshqa sanoat tarmoqlarida kamerali, tunnelli, lentali, sirtmoqli, barabanli, mavhum qaynash 
qatlamli, sochib beruvchi, pnevmatik va boshqa konvektiv quritkichlar ishlatiladi. Konvektiv 
quritkichlar ishlab chiqarishda qo׳llanilayotgan barcha quritish qurilmalarining taxminan 80% ni tashkil 
etadi. Kimyo sanoatida ishlatilayotgan konvektiv quritkichlarning 40% ini barabanli quritkichlar tashkil 
etadi. Biroq barabanli quritkichlarda faqat sochiluvchan materiallarni suvsizlantirish mumkin. 
Sanoatda ko׳proq ishlatiladigan quritgichlar qatoriga yana quyidagilar kiradi: mavhum qaynash va 
fontan hosil qiluvchi quritkichlar (solishtirma ulushi 25%); sochib beruvchi quritkichlar (taxminan 
10%); pnevmotransport rejimida ishlaydigan quritkichlar (taxminan 7%); materialni qatlamda quritishga 
mo׳ljallangan polkali, tunnelli, lentali quritkichlar (10% dan ko׳proq). 

 
139
 
Kontaktli quritkichlarning sanoatda eng ko׳p tarqalgan turlariga polkali vakuum-quritish shkaflari, 
barabanli va valsovkali quritkichlar kiradi. Hozirgi kunda kimyo sanoatida ishlatiladigan maxsus 
(termoradiasiyali, dielektrik va sublimasiyali) quritkichlarning nisbiy ulushi taxminan 1% ni tashkil 
etadi. 
Barabanli quritkichlar.
 Bunday quritkichlar atmosfera bosimi bilan uzluksiz ravishda turli 
sochiluvchan materiallarni quritish uchun ishlatiladi. Barabanli quritkich silindrsimon barabandan 
tashkil topgan bo׳lib, gorizontga nisbatan kichik og`ish burchagi (3-6°) bilan joylashtirilgan bo׳ladi 
(31.2-rasm). Baraban bandajlar va roliklar yordamida ushlab 
 
31.2-rasm. Barabanli quritkich: 
1-yuklash bunkeri; 2-tarqatuvchi kurakchalar; 3-bandajlar;  
4-quritgichning qobig`i; 5-siklon; 6-ventilyator; 7-bunker;  
8-shnek; 9-tirgak bo׳ladigan rolik; 10- reduktor; 11-tayanch rolik. 
 
turilib, elektromotor va reduktor yordamida aylantiriladi. Quritkich uzunligining diametriga nisbati L/D
0
 
= 5-6. Barabanning aylanishlar soni 5-6 min-
1
. Nam material ta’minlagich orqali vintli qabul qiluvchi 
nasadkaga beriladi, bu yerda material aralashtirish ta’sirida bir oz quriydi. So׳ngra material barabanning 
ichki qismiga o׳tadi. Barabanning material bilan to׳lish darajasi 25% dan ortmaydi. Barabanning butun 
uzunligi bo׳yicha nasadkalar joylashtiriladi. Nasadkalar barabanning kesimi bo׳yicha materialni bir 
me’yorda tarqatish va aralashtirishni ta’minlaydi. Bunday sharoitda material bilan qurituvchi agentning 
o׳zaro ta’siri samarali bo׳ladi. 
Baraban ichida materialning o׳ta qizib ketish darajasini kamaytirish uchun material va qurituvchi agent 
(tutunli gazlar yoki qizdirilgan havo) bir-biriga nisbatan to׳g`ri yo׳nalishda bo׳ladi, chunki bunday 
sharoitda yuqori haroratli issiq gazlar katta namlikka ega bo׳lgan material bilan o׳zaro kontaktda bo׳ladi. 
Mayda sochiluvchan materiallar uchun havoning baraban ichidagi tezligi 0,5-1,0 m/s, katta bo׳lakli 
materiallar uchun esa 3,5-4,5 m/s dan ortmasligi kerak. Ishlatilgan gazlar atmosferaga chiqarilishdan 
oldin mayda changlardan siklonda tozalanadi. Quritilgan material barabandan tashqariga tushiruvchi 
moslama orqali chiqariladi. 
Quritilgan material donalarining o׳lchamlari va xossalariga ko׳ra har xil nasadkalardan foydalaniladi 
(31.3-rasm). Katta bo׳lakli va qovishib qolish xususiyatiga ega bo׳lgan 

 
140
 
 
31.3-rasm.
 Nasadkalarning turlari: 
a — ko׳tariluvchi kurakchali; b — sektorli; d, e — tarqatuvchi; 
/ — berk yacheykali. 
materiallarni quritish uchun ko׳taruvchi parrakli nasadkalar, yomon sochiluvchan va katta zichlikka ega 
bo׳lgan katta bo׳lakli materiallarni quritish uchun esa sektorli nasadkalar ishlatiladi. Kichik bo׳lakli, tez 
sochiluvchan materiallarni quritishda tarqatuvchi nasadkalar keng ishlatiladi. Mayda qilib yozilgan, 
chang hosil qiluvchi materiallarni berk yacheykali donasimon nasadkalari bo׳lgan barabanlarda quritish 
maqsadga muvofiqdir. Ayrim sharoitlarda murakkab nasadkalardan foydalaniladi. 
Barabanli quritkichlarda materialning yaxshi aralashishiga erishiladi, natijada qattiq va gaz fazalari 
oralig`ida uzluksiz kontakt yuz beradi. Bunday quritkichlarning ish unumdorligi bug`lanayotgan namlik 
bo׳yicha 100—120 kg/m
3
soat gacha etadi. Barabanning diametri esa 1200 dan 2800 mm gacha boradi. 
Barabanli quritkichlar katta miqdordagi mahsulotlarni quritish uchun keng qo׳llaniladi. 
Mavhum qaynash qatlamli quritkichlar.
 Bunday quritkichlar oxirgi 20—30 yil davomida eng ko׳p 
qo׳llanilmoqda. Jarayon mavhum qaynash qatlamida olib borilganda qattiq material zarrachalari va 
qurituvchi agent o׳rtasida kontakt yuzasi ko׳payadi, namlikning materialdan bug`lanib chiqish tezligi 
ortadi, quritish vaqti esa ancha qisqaradi. Hozirgi kunda kimyoviy texnologiyada mavhum qaynash 
qatlamli quritkichlar sochiluvchan donasimon materialdan tashqari, qovushib qolish xususiyatiga ega 
bo׳lgan materiallar, pastasimon moddalar, eritmalar, qotishmalar va suspenziyalarni suvsizlantirish 
uchun ham ishlatilmoqda. 
Uzluksiz ishlaydigan bitta kamerali quritkichlar keng tarqalgan (31.4-rasm). Nam material bunkerdan 
ta’minlagich orqali quritkich kamerasiga beriladi. Kameraning pastki qismida tarqatuvchi to׳r 
joylashtirilgan. Havo ventilyator orqali aralashtirish kamerasiga beriladi va bu yerda issiq tutunli gazlar 
bilan aralashadi. Qurituvchi agent (issiq havo yoki havoning tutunli gazlar bilan aralashmasi) ma’lum 
tezlik bilan to׳ming pastidan beriladi. Havo oqimi ta’sirida qattiq material donachalari mavhum qaynash 
holatiga keltiriladi. Quritilgan material to׳rdan bir oz tepada joylashgan shtutser orqali tashqariga 
chiqariladi va transportyorga tushadi. Ishlatilgan gazlar siklon va batareyali chang ushlagichda 
tozalanadi. 
 
31.4-rasm. Mavhum qaynash qatlamli quritgich: 

 
141
 
1-ventilyator; 2-aralashtirish kamerasi; 3-gaz tarqatuvchi to׳r; 4-quritilgan material 
chiqadigan shtutser; 7-siklon; 8- batareyali siklon; 9-transporter. 
Silindrsimon qobiqli quritkichlarda ba’zan quritish jarayoni bir me’yorda bormaydi, chunki qatlamda 
jadal aralashtirish mavjud bo׳lganligi sababli ayrim zarrachalarning quritkichda bo׳lish vaqti o׳rtacha 
qiymatdan ancha farq qiladi. Shu sababli o׳zgaruvchan kesimli (masalan, konussimon) quritkichlardan 
foydalaniladi. Bunday konussimon quritkichning pastki qismida gazning harakatlanish tezligieng katta 
zarrachaning cho׳kish tezligidan katta, tepa qismida esa eng kichik zarrachaning cho׳kish tezligidan kam 
bo׳ladi. Bunday holatda qattiq zarrachalarning nisbatan tartibli sirkulyatsiyasi mavjud bo׳lib, zarrachalar 
quritkichning markaziy qismida ko׳tariladi, uning chekka qismlarida esa pastga qarab tushadi. Natijada 
material bir me’yorda isiydi va kameraning ish balandligi kamayadi. 
 
31.5-rasm.
 Lentali quritgich: 
1-quritgichning qobig`i; 2- yetaklanuvchi barabanlar; 3-ventilyator; 4-yuklash voronkasi; 5-lenta; 6-
etaklovchi barabanlar; 7-to׳siqlar; 8-kalorife 
Sanoatda ishlatiladigan mavhum qaynash qatlamli quritkichlar katta ish unumdorligiga ega. Masalan, 
kaliy xloridni suvsizlantirishga mo׳ljallangan quritkichning ish unumdorligi 100 t/soat ni tashkil etadi. 
Mavhum qaynash qatlamli quritgichlarning samarali ishlashi uchun nam material va qurituvchi agentni 
quritkichning ko׳ndalang kesimi bo׳yicha bir me’yorda tarqalishiga erishish kerak. materialni 
quritkichga berib turadigan ta’minlagich, quritilgan materialni quritkichdan chiqarib turadigan va gaz 
tarqatuvchi qurilmalarning konstruksiyasini to׳g`ri tanlash maqsadga muvofiq bo׳ladi. 
Lentali quritkichlar.
 Bunday quritkichlarda material uzluksiz ravishda atmosfera bosimida quritiladi 
(31.5-rasm). Quritish kamerasi ichidagi ikkita baraban o׳rtasida uzluksiz lenta tortilgan. Barabanlarning 
bittasi elektromotor yordamida harakatga keladi, ikkinchisi esa yordamchi bo׳ladi. Nam material 
lentaning bir uchiga beriladi, quruq material esa lentaning ikkinchi uchidan ajraladi. Quritish jarayoni 
issiq havo yoki tutunli gazlar yordamida olib boriladi. Bu turdagi quritkichlar bitta yoki ko׳p lentali 
bo׳ladi. Sanoatda ko׳p lentali quritkichlar keng ishlatiladi. Ko׳p lentali quritkichlarda qurituvchi agent 
nam materialga nisbatan perpendikulyar yo׳nalgan bo׳ladi. Material bir lentadan ikkinchisiga 
tushayotganda uning qurituvchi agent bilan kontakt yuzasi ko׳payadi. Bunday quritkichlarda quritish 
jarayonining turli variantlarini tashkil qilish mumkin. 
Lentali quritkichlar ko׳p joyni egallaydi va ularni ishlatish ancha murakkab (lentalarning cho׳zilishi va 
barabanda noto׳g`ri joylanish holatlari ro׳y berishi mumkin). Bunday quritgichlarning solishtirma ish 
unumi kichik, solishtinna issiqlik sarfi esa katta, pastasimon materiallarni quritish mumkin emas. 
Suyuq mahsulotlar sochib beradigan quritkichlar.
 Bunday quritkichlar mineral tuzlarning 
eritmalarini, bo׳yovchi moddalarni, suyuq oziq-ovqat mahsulotlarini, fermentlarni va shu kabi 
materiallarni suvsizlantirish uchun ishlatiladi. Ushbu turdagi quritkichlar ichi bo׳sh silindrsimon 
(diametri 5 m va balandligi 8 m gacha bo׳lgan) qurilmadan iborat bo׳lib, uning yuqorigi qismida 
quritilishi lozim bo׳lgan suyuq modda sochib beriladi va parallel oqimda harakat qilayotgan qurituvchi 
agent (issiq havo yoki tutunli gazlar) bilan to׳qnashadi, natijada namlik katta tezlik bilan bug`lanadi. 
Sochib beruvchi quritkichlarda bug`lanishning solishtirma yuzasi katta bo׳ladi, shu sababli quritish 
jarayoni qisqa vaqt (taxminan 15—30 s) davom etadi. Quritish qisqa vaqt davom etganligi sababli 
jarayon past haroratlarda olib boriladi, natijada sifatli kukunsimon mahsulot olinadi. Agar nam material 

 
142
 
oldin qizdirib olinsa, sovuq holdagi qurituvchi agentdan ham foydalansa bo׳ladi. Materialni sochish 
uchun mexanik va pnevmatik forsunkalar hamda markazdan qochma disklar (aylanishlar soni minutiga 
4000—20000) ishlatiladi. 
Sochib beruvchi quritkichda (31.6-rasm) nam material quritish kamerasiga forsunka yordamida sochib 
beriladi. 
 
31.6-rasm. Suyuq mahsulotlar sochib beriladigan quritkich: 
1 — quritish kamerasi; 2 — forsunka; 3 — shnek; 4 — siklon; 5 —yengli filtr; 6 — 
ventilyator; 7 — kalorifer. 
Qurituvchi agent ventilyator yordamida kalorifer orqali quritkichga beriladi, u kamera ichida material 
bilan parallel harakat qiladi. Qurigan materialning mayda zarrachalari kameraning pastki qismiga 
cho׳kadi va shnek yordamida kerakli joyga yuboriladi. Ishlatilgan qurituvchi agent siklon va engli filtrda 
mayda chang zarrachalaridan tozalanadi, so׳ng atmosferaga chiqarib yuboriladi. Sochib beruvchi 
quritkichlarda material va qurituvchi agent oqimlari to׳g`ri, qarama-qarshi va aralash yo׳nalishda bo׳lishi 
mumkin, biroq ko׳pincha to׳g`ri (yoki parallel) yo׳nalishli oqim keng ishlatiladi. 
Sochib beruvchi quritkichlar yuqorida aytib o׳tilgan afzalliklardan tashqari bir qator kamchiliklarga ham 
ega: 
1) nam materialning qurilma devorlariga yopishib qolmasligi uchun kameraning diametri ancha katta 
bo׳ladi; 
2) kamerada solishtirma bug`lanish qiymati kichik (1m
3 
kameradan soatiga 10—25 kg suv ajraladi); 
3) havo oqimining tezligi nisbatan kichik (0,2—0,4 m/s), agar havo tezligi katta bo׳lsa, mayda 
zarrchalarning cho׳kishi qiyinlashadi va ularning havo oqimi bilan ketib qolishi ko׳payadi. 
Pnevmatik quritkichlar.
 Donador (lekin qovushib qolmaydigan) va kristall materiallarni quritish 
uchun pnevmatik quritkichlar ishlatiladi. Quritish jarayoni uzunligi 25 m gacha bo׳lgan vertikal quvurda 
olib boriladi. Materialning zarrachalari isitilgan havo (yoki tutunli gaz) oqimi bilan birga harakat qiladi. 
Bunda havo oqimining tezligi qattiq zarrachaning harakat tezligidan katta bo׳ladi (10—30 m/s). Bunday 
quritkichlarda jarayon juda qisqa vaqt (1— 3 s) davom etadi, shu sababli material tarkibidagi erkin 
namlikning bir qismigina ajralib chiqadi. Pnevmatik quritkichda (31.7-rasm) material bunkerdan 
ta’minlagich orqali vertikal quvur-quritkichga tushadi. Havo oqimi ventilyator yordamida kalorifer 
orqali vertikal quvurga yuboriladi. Quvurda havo oqimi material zarrachalarini o׳zi bilan birga olib 
ketadi. Havo qurigan material bilan birga yig`uvchi amortizatorga kiradi, keyin siklonga o׳tadi. Siklonda 
qurigan material havo oqimidan ajraladi, so׳ngra to׳kish moslamasi yordamida tashqariga chiqariladi. 
Ishlatilgan havo filtrda tozalangandan so׳ng atmosferaga chiqariladi. Shunday qilib, quritish jarayoni 
pnevmotransport rejimida olib boriladi. 
 
 

 
143
 
 
31.7-rasm. Pnevmatik quritgich: 
1 — bunker; 2 — ta’minlagich; 3 — quvur; 4 — ventilyator; 5 — kalorifer; 6 — 
yig`uvchi amortizator; 7 — siklon; 8 — tushirish moslamasi; 9 — filtr. 
Pnevmatik quritkichlarda energiya sarfi ancha katta, bu sarf material zarrachasining o׳lchami kichrayishi 
bilan kamayadi, biroq zarrachalarning o׳lchami 8-10 mm dan oshmasligi kerak. Katta o׳lchamli 
zarrachalari bo׳lgan materiallarni quritish hamda materialdan namlikni chiqarish uchun pnevmatik 
quritkichlarni boshqa turdagi quritkichlar bilan birga ishlatish zarur. Demak, tuzilishi oddiy va ixcham 
bo׳lishidan qat’iy nazar pnevmatik quritkichlarni ishlatish chegaralangan. 
 
 
30-Ma’ruza 
MAVZU:  
QATTIQ JISMLARNI EKSTRAKSIYALASH VA ERITISH 
1.  Qattiq jismlarni ekstraksiyalash va eritish nazariyasi 
2.  Ekstraktor va eritkichlarning tuzilishi. 
3.  Ekstraksiyalash jarayonlarini jadallashtirish. 
 
G`ovaksimon murakkab qattiq jismlar tarkibidan bir yoki bir necha komponentlarni erituvchilar 
yordamida ajratib olish jarayoni ekstraksiyalash deb ataladi.
 Odatda ajratib olinishi lozim bo׳lgan 
komponent qattiq moddaning tarkibida qattiq yoki erigan holda bo׳ladi (32.1-rasm). Jarayonni amalga 
oshirish uchun tegishli erituvchi tanlab olinadi. Ekstraksiyalash paytida kerakli komponent qattiq 
fazadan diffuziya orqali suyuq fazaga o׳tadi, biroq bu arayonda qattiq jismning negizi o׳zgarmay qoladi, 
ya’ni u inerttashuvchi vazifasini o׳taydi. 
Qattiq jismlari ekstraksiyalash jarayoni sanoatning turli tarmoqlarida ishlatiladi. Kimyo sanoatida 
ishqor, kislota va tuzlari, oziq-ovqat sanoatida qand, o׳simlik moylari, soklar, vitaminlarni, kimyo-
farmasevtika sanoatida turli dorivor moddalarni, gidrometallurgiyada esa rangli va nodir metallarni 
olishda ekstraksiyalash usullaridan keng foydalaniladi. 
Kimyoviy texnologiyada qattiq jismlari suyuqlikda eritish jarayoni ham keng ishlatiladi. Qattiq jismning 
suyuq fazaga to׳la o׳tishi eritish jarayoni deb ataladi.
 Bu jarayonda qattiq jismning erimay qoladigan 
inert negizi yo׳q. 
Qattiq jismlami ekstraksiyalash va eritish jarayonlarining umumiy va bir-biridan farq qiladigan 
tomonlari ham bor. Umumiy tomoni shundaki, ikkala jarayon ham qattiq jism-suyuqlik sistemasida olib 
boriladi. Bu jarayonlarning bir-biridan farqini quyidagicha tushuntirish mumkin. Ekstraksiyalash 
jarayoni ikki bosqichda o׳tkaziladi: 

 
144
 
 
32.1-rasm. G`ovaksimon jismlarning tuzilish sxemasi 
a- erigan moddani ajratib olish;b – qattiq moddani ajratib olish; 
1-  inert negizi; 2-g`ovaklar ichidagi suyuklik; 3- qattiq eruvchan modda 
 
1) tegishli moddaning qattiq jism g`ovaklari ichidan tashqi yuzasiga ichki diffuziya yo׳li bilan 
o׳tishi; 
2) qattiq zarracha yuzasidan moddaning tashqi diffuziya tufayli chegara qatlam orqali suyuqlikning 
asosiy massasiga o׳tishi. 
Eritish jarayonining tezligi faqat ikkinchi bosqichning qarshiligiga bog`liq, chunki birinchi bosqichda 
qarshilik  bo׳lmaydi. Shu sababli eritish jarayoni ekstraksiyalashga nisbatan ancha tez boradi. 
Kimyo sanoatida erituvchilar sifatida ko׳pincha suv yoki ayrim anorganik kislotalarning eritmalari 
ishlatiladi, bunday jarayon ishqorlanish deb yuritiladi. Ishqorlanish mineral xom ashyolarni kimyoviy 
qayta ishlash uchun birinchi bosqich hisoblanadi. Bu qayta ishlash orqali inert materiallardan 
qimmatbaho komponentlar olinadi. Dastlabki qattiq materialni erituvchi bilan o׳zaro ta’sir ettirish 
natijasida geterogen oquvchan sistemalar (pulpalar) olinadi. 
Eritish jarayoni odatda ko׳pchilik kimyoviy jarayonlari boshlanishidan oldin amalga oshiriladi, chunki 
erigan modda molekulalarining harakatchanligi va kimyoviy faolligi ortadi. 
Qattiq jism va suyuqlikning o׳zaro kontakt qilishiga ko׳ra, kimyoviy texnologiyada qo׳llaniladigan 
ekstraksiyalash va eritish jarayonlari quyidagi turlarga bo׳linadi: 
1) cheklangan hajmli davriy jarayon; 
2) to׳g`ri yoki qarama-qarshi yo׳nalishli jarayon; 
3) qo׳zg`almas qatlamli jarayon; 
4) mavhum qaynash qatlamli jarayon.