Asosiy tushunchalar va tahlil usullari

o’xshashlik  va  qo’shnichilik  munosabatlari  orqali  aniqlanadigan  atash, 
                                                           
+
 Bu leksemalar “men”ga nisbatan I avlodani atab keladi. [Ota] :  [ona]  “men”dan katta” bo’lsa, [o’g’il]  :  [qiz] I avlod, 
lekin “men”dan kichikdir.  

---

 
59 
ifoda  va  vazifa  semalarining  bir  butunligidir.  Bu  ta’rifdagi  juda  mu him 
bo’lgan bir tomonga e’tibor berishimiz lozim. Bu  ham bo’lsa sememaning 
leksemaning  o’zidan  emas,  balki  leksemaning 
o’xshashlik  va 
qo’shnichilik  munosabatlari  orqali  aniqlanishidir.  Jumladan,  [ona] 
leksemasini  olaylik.  Uning  ma’nosi  quyidagicha:  «Bir  ota-onadan 
tug’ilgan  farzandlar  ichida  o’zidan  kichiklarga  (ukalariga,  singillariga) 
nisbatan  katta  qiz».  Demak  [ona]  leksemasining  sememasi  bevosita  shu 
leksemaning  o’zidan  emas,  balki  uning  [ota],  [ona],  [farzand],  [uka], 
[singil]  kabi  leksemalar  orasida  mavjud  bo’lgan,  bevosita  kuzatishda 
berilmagan,  ammo  ayni  vaq tda  ongimizda  yashovchi  munosabatla rning 
jami  orqali  aniqlanadi.  Y
OK I 
[ol]  fe’l  leksemasining  sememasi  shu 
leksemaning  [ber-],  [sot-],  [uzat-]  kabi  leksemalar  bilan  bo’lgan  ma’no 
va  vazifa  munosabatlari  orqali  aniqlanadi.  Leksemalar  orasidagi  yu qorida 
qayd  etilgan  munosabatlar  aslida  ongimizda  mavjuddir.  Ya’ni,  bunday, 
(Munosabatlar  hahiqiy  bo’lib,  ular  leksemalarning   ziddiyatlarida, 
o’xshashlik va qo’shnichilik munosabatlarida aks etadi. 
Semema  til  birligig a  xos  tomon  bo’lganligi  uchun  bevosita  kuzatishda 
berilmaydi.  U  leksemalarning  o’zaro  munosabatlari,  leksemalarning 
tahlili  orqali  ochiladi.  Barcha  til  birliklari  kabi  semema  ham  nutqda 
voqelashadi, 
yuzaga 
chi qadi, 
aniqlashadi. 
Quyida 
shu 
masalaga 
to’xtalamiz. 
 Bir  sememali  va  ko’p sememali leksemalar.  An’anaviy tilshunoslik bir 
(Ma’noli  (monosemantik)  va  ko’p  ma’noli  (polisemantik)  so’zlarni 
farqlaydi.  Bu  jarayonda  u,  asosan,  nutq iy  ma’nolarga  tayanadi.  Nutqiy 
birliklar,  jumladan,  nut qiy  ma’nolar  turlicha  bo’lganligi  sababli  bir 
ma’nolilik,  asosan,  ilmiy  va  xususiy  atamalarga  (terminlarga),  sanoqli 
so’zlarga  xos  deb  tan  olinadi.  Ko’p  ma’nolilik  esa  ko’plab  so’zlarga  xos 
deb  hisoblanadi.  Bir  ma’nol i  so’zlar  sirasiga  ilmiy  atamalardan  boshq a 
ko’pincha  yangi  so’zlar,  qo’llanish  doirasi  (qo’shnichilik  munosabatlari) 
o’ta  tor  bo’lgan  so’zlar  kiritiladi.  Masalan,  (darz  ketmoq),  (cho’rt 
kesmoq),  (tarq  yorilmoq)  va  h.  k.  Jamiyat  taraqqiyoti  natijasida  yangi 

---

 
60 
so’zlar  ham  asta-sekin  qo’shimcha  ma’nolarga  ega  bo’lib,  qo’llanish 
doiraysini  kengaytirib,  ko’p  ma’nolilik  hosil  qiladi.  Til  va  nutq 
hodisalarini  izchillik  bilan  far qlovchi  sistem  tilshunoslik  (sistem  ta hlil) 
bu  masalaga  boshqacha  yondashadi.  U  til  va  nutq  birliklari  orasidagi 
asosiy  xususiyatlarni  ochishga  inti ladi.  Sistem  tahlilning  eng  asosiy 
tushunchalari:  barqaror  butunlik  barq aror  til  birligi  (invariant)  va 
o’zgaruvchan nutqiy ko’rinish (variant) tushunchalaridir. 
 Barqaror  birliklar  va  nutqiy  ma’no.  Til  birliklari  bevosit a  kuzatishda 
berilmaganligi,  mu ayyan  moddiy  shaklga  ega  b o’lmaganligi  sababli  ular 
barqaror  birliklar  hisoblanadi.  Til  birliklari   ma’lum  bir  butunliklarning 
tizimlarning  tarkibiy  qismi,  elementi  sifatida  ayni  butunlik  qurilishida 
barqaror  o’ringa  ega  bo’ladi.  Chunonchi,  tor,  lablangan  unli  bo’lgan  [u] 
o’zbek  tili  unlilar  tizimida  shu  ikki  barqaror  belgisiga  ko’ra  o’zining 
aniq  o’rniga  egadir.  U  unlilar  sistemasida  torlik  belgisiga  ko’ra  o’rta 
keng,  [u]  va  lablanganlik  belgisiga  ko’ra  esa  tor,  lablanmagan  [i]  ga 
ziddir.  Binobarin,  [tor,  lablangan  unli]  barqaror  til  birligi  (butunlik) 
sanaladi.  Bu  barqaror  butunlik  nutqda,  nutq  shakli,  nutqdagi  o’z  qurshovi 
ta’siri  ostida  turlicha  ko’rinishlarda  voqelashadi.  Jumladan  (u)  tovushi 
(burun,  butun,  tutun)  kabi  so’zlarda  oraliq  va  o’ta  qisqa  (qur,  qul,  qush, 
quruq...)  so’zlarida  qattiq  va  qisqa,  (ko’rak,  tun,  tushkun,  surgun...) 
so’zlarida yumshoq va qisqa, (bu, unli, u, undosh...)  so’zlarida esa oraliq 
va  cho’ziq  kabi  ko’rinishlarda  namoyon  bo’ladi.  Bulardan  tashqari,  har 
bir  shaxsning  nutq  a’zolari,  ovozi  (yozuvda  esa  dastxati)  o’ziga 
xosliklarga  egadir.  Har  bir  shaxs  u  unlisini  o’ziga  xos  talaffuz  etadi 
(yozadi).  Bularning  barchasi  tilda  bar qaror  butunlik  bo’lgan  [-tor, 
lablangan]  u  unlisining  nutqiy  ko’rinishlaridir.  Bunday  ko’rinishlar 
moddiy  xususiyatlari  bilan  bir-biridan  ancha  farq  qilishi  mumkin. 
Masalan, eski turkiy tilda  –g’un (turg’un so’zida) va -kin (keskin so’zida) 
orasida 
anchagina 
jiddiy 
farq 
bo’lishiga  qaramay,  ular  aslida 
morfemaning  (qo’shimchaning)  turlicha  nutqiy  ko’rinishlaridir. 
YO K I 
HO
zirgi  o’zbek  tilining  (ishlat)  so’zidagi  (t)  va  (yozdir)  so’zidagi  (-dir) 

---

 
61 
ayni  bir  qo’ushimcha  (orttirma  nisbat  morfemasi)ning  ikki  nutqiy 
ko’rinishidir. 
Sistem  tahlil  nutqiy  ko’rinishlarni  va  barqaror  til  birliklarini  farqlash 
uchun 
bog’likq 
(noo’xshash)  qurshov  (qo’shimcha  distributsiya, 
dopolnitelnaya  distributsiya)  va  erkin  ( o’xshash)  qurshov  (kontrast,  zid, 
qarama-qarshi 
distributsiya) 
tushunchalaridan 
foydalanadi. 
Erkin 
(o’xshash)  qurshov  barqaror,  mustaqil  til  birliklariga  xosdir.  Masalan,