Asosiy tushunchalar va tahlil usullari

(ber,  bir,  bor,  bo’r,  bur)  unlilarining  nutqiy  qurshovi  bir  xil,  ammo 
so’zlarning  ma’nosi  boshqa-boshqa.  Shuning  uchun  bu  so’zlardagi  unli 
tovushlar  tildagi  mustatsil  fonemalarning  in’ikosi  hisoblanadi.  (qul,  kul) 
so’zlarida  ham  (u)  tovushlari  talaffuzda  farqlanadi. 
AN IQ RO G
’
I
,
 
[u]   ning 
qattiq  shakli  hamisha  (q, 
G
’,
  X
,  o  va  h.  k.)  tovushlari  bilan,  yumshoq 
shakli  esa  (k,  g,  e  va  h.  k.)  tovushlari  bilan  yonma-yon  kelganda  yuzaga 
chiqadi.  Demak,  yumshoq  (u)  va  qattiq.  (u)  bog’liq,  belgilangan, 
noo’xshash 
qurshovlarda 
voqelashadi, 
namoyon 
bo’ladi. 
BO RL IQ  
qurshovlardagina  yuzaga  chi qadigan  nutq  birliklari  tildagi  bir  barqaror 
birlikning  nutqiy  ko’rinishlaridir.  Shuning  uchun  (qul  va  kul  )  so’zlarida 
ham  bitta  birlikning  [tor,  lablanmagan  unli]  ikki  nut qiy  ko’rinishi, 
voqelashgan. 
Leksema  sememasi  va  nutqdagi  so’z  ma’nolari  orasidagi  munosabatni 
aniqlashda  sistem  tahlil  yuqorida  qayd  etilgan  barqaror  birliklar  va 
nutqiy  ko’rinish  erkin  (o’xshash)  va  bog’liq  (noo’xshash)  qurshov 
tushunchalaridan foydalanadi.  
Leksema 
sememasi 
va 
uning 
tarkibidagi 
semalar, 
yuqorida 
ko’rsatganimizdek, 
leksemalarning 
o’xshashlik 
va 
qo’shnichilik 
munosabatlari  asosida,  ma’no,  ifoda  va  vazifa  semalarining  jami  sifatida 
aniqlanadi.  Semema  til  birligi  bo’lgan  leksemaning  mazmunini  tashkil 
etadi,  barqaror  birlik  sanaladi.  U  nutqda  turlicha  ko’rinishlarda  namoyon 
bo’lib,  o’ziga,  shu  matnga,  sharoitga  xos  qo’shimcha  ma’no  bo’yoqlari, 
jilvalari,  qirralari  (ottenkalari)  bilan  voq elashadi.  Chunonchi,  [yaxshi] 
leksema  sememasining  tarkibi  «bel gi»,;  «barqaror  belgi»,  «sifat  belgi», 

---

 
62 
«baho  belgisi»,  «ijobiy»,  «umumiy  baho»,  «ichki  va  tashqi», 
«me’yorda», «oddiy» (neytral) kabilar sifatida yuqorida qayd etilgan edi. 
Ushbu  aytilganlarni  nazarda  tutib,  [yaxshi]   leksemasiga  quyidagicha 
ta’rif  berish  mumkin:  «Umumiy
 
ichki 
va 
tashqi 
xususiyatni, 
so’zlovchining  ijobiy  munosabatini,  me’yorda  deb  sanalgan  ijobiy 
shaxsiy  bahoni  uslubiy  bo’yoq  jih atidan  oddiy  sifatida  ifodalovchi  as liy 
sifat».  Binobarin,  ayni  semema  [yaxshi]  leksemasining  barq aror,  til 
birligi  sifatidagi  tomoni  sanaladi.  Nutqda  esa  bu  mazmun  yuzlab  ma’no 
ko’rinishlarida  voqelashadi.  Masalan,  (yaxshi  qiz),  (yaxshi  xo tin), 
(yaxshi  kishi),  (yaxshi  usta),  (yaxshi  san’atkor),.  (yaxshi  o’q ituvchi), 
(yaxshi  bastakor),  (yaxshi  yozmoq ),  (yaxshi  yugurmoq)  va  b.  so’z 
birkimalarida  (yaxshi)  so’zi  o’ziga  xos  qator  ma’nolarga  ega  bo’ladi.  
A
N IQ R OG
’
I 
(yaxshi  qiz)  birikmasida  (yaxshi)  «chiroyli,  kelishgan, 
odobli,  aqlli...»  kabi  so’zlar  bilan,  (yaxshi  xotin)  birik masida  esa 
saranjom-sarishta,  matonatli,  halol,  mehribon»  kabi  so’zlar  bilan 
ma’nodosh  bo’ladi.  (yaxshi)  so’zining  qanday  qo’shimcha  ma’nolarga 
ega,  uning  nutqda  qaysi  so’z  bilan  bog’lanib,  birikib  kelishiga  bog’liq  
(yaxshi)  so’zining  har  bir  ma’nosi  bog’liq  (noo’xshash)  qurshovlarda 
voqelashadi.  Shuning  uchun  bu  birikmalarda  (yaxshi)  sememasi  turli  
nutqiy  ko’rinishlarda  yuzaga  chiqadi,  namoyon  bo’ladi.  Ayni  vaqtda 
ushbu  birikmalar  orasida  qurshov  bilan  bog’li q  bo’lgan  ma’no  farqlari 
mavjuddir.  (Yaxshi,  hozir  yetib  boraman.  Yaxshi.  Va’da  h am  berayin.. 
gaplarida  (yaxshi)  so’zi  butunlay  boshqacha  qurshovda,  boshqa  gap 
bo’laklaridan 
ajratilgan 
holda 
kelib, 
(xo’p), 
(xo’p 
bo’ladi), 
(ma’qullayman)  kabi,  ma’no  munosabatlarini  ifodalamoqda.  Shunga 
ko’ra  [yaxshi)  so’zining  ushbu  qurshovi  avvalgi  qurshovga  mutlaq  
o’xshamaydi.  Demak,  bu  qurshovda  [yaxshi]  leksemasi  avvalgi,  ya’ni 
yuqorida  ko’rsatilgan  ijobiy  shaxsiy  baho  sememasini  emas,  balki 
boshqa 
bir 
sememasini 
yuzaga 
chiq argan. 
Binobarin, 
[yaxshi] 
leksemasida  kamida  ikki  semema,  ikki  xil  qurshovda  voqelanuvch i 
mazmun, ma’no ko’rinishlari mavjuddir. 

---

 
63 
Bu  holda  [yaxshi]  ikki  sememali  bitta  leksemami  yoki  shakldosh 
(omonim)  ikki  leksimami  degan   savol  tug’iladi.  Ushbu  masala  an’anaviy 
tilshunoslikda  sistem  tilshunoslikka  nisbatan  chuqurroq   va  ilmiy  jihatdan 
to’laroq o’rganilgan. Buning sababi shundaki, an’anaviy tilshunoslik ayni 
sememalar  orasidagi  tarixiy  bog’lanishlarga  tayanadi.  Sistem  tilshnos lik 
esa  sememalar  orasidagi  tarixiy  bog’lanishlarga  tayana  olmaydi. 
An’anaviy  tilshunoslik  ma’no  turlari  (sememalar)  orasidagi  bog’lanish 
zanjiriga  taya nadi.  Agar  ikki  semema  orasida  bog’lanish  zanjiri, 
uzluksizlik,  birin -ketinlik,  birining  ikkinchisidan  kelib  chiqishi  mavjud 
bo’lsa, bunday sememalar bir  leksemadagi ikki va undan ortiq sememalar 
sifatida  talqin  etiladi  [yaxshi]  leksemasining  yuqo rida  ko’rsatilgan  har 
ikki  sememasida  ham  «ijobiy  baho»  semasi  mavjuddir.  Shu  asosda  bu 
ikki  semema  bir  leksemaga  birlashishi  mumkin.  Yuqorida  aytilgan larga 
ko’ra sistem tahlil bir sememali va ko’p sememali leksemalarni farqlaydi. 
Nutqda  bir  sememali  lek sema  ham,  ko’p  sememali  leksema  ham  ko’p 
ma’noli  so’zlar  sifatida  voqelanishi  mumkin.  Ya’ni  turli  qurshovlarda 
muayyan  leksema  muayyan  sememasini  (yoki   yagona    sememasini)      turli  
ko’rinishlar  orqali,  ma’no 
buyoqdorligi orqali na moyon qilishi mumkin. 
Leksema  ko’p  sememali  bo’lsa,  har  bir  sememaning  nutqda 
voqelanishidagi  qurshovi  o’ziga  xos,  erkin  bo’l ganligi  uchun  leksema 
nutqda,  matnda  faqat  bitta  sememasining  nutqiy  ko’rinishini  yuzaga 
chiqara oladi. 
[Dona]  leksemasini  olib  ko’raylik.  Lug’atda  bu  leksemaning  6  ma’nosi 
qayd  etilgan.  Misollari  q uyidagilar:  1)  besh  dona  tuxum;  2)  anor  donasi; 
3)  qum  donalari;  4)  materiya  alohida  donalar  yig’indisidan  tuziladi;  5) 
satranj  taxtasidagi  dona;  6)  cho’p  donalari.  Bu  ma’nolarni  osonlikcha  
ikkita  alohida  qurshovda  yuzaga  chiqadigan  sememalarga  birlashtirish 
mumkin.  Ko’rsatilgan  ma’nolardan  birinchisi  [sanoq  son  +  dona]  qolipi 
orqali  voqelashadi.  Bu  q olipda  (
DON A
)
 
alohida  ma’noga  ega.  U  [-ta] 
qo’shimchasiga  ma’nodosh:  (o’ttiz  dona  tuxum  —  o’ttizta  tuxum). 

---

 
64 
Ikkinchi  qolip  esa  quyidagicha:  [murakkab  tuzilishga  ega  bo’lgan  narsa-
buyum  nomi+dona].  Bu  q olipda  (dona)  2—6—  ma’nolarini  yuzaga 
chiqaradi.  U  o’zi  bog’lanib  kelgan  so’zning  ma’nosiga,  atalmishiga 
MO S  
ravishda  uning  tarkibiy  qismlarini  ifod alab  keladi.  Shuning  uchun  (q um 
donalari)  bilan  (satranj  donalari)  kabi  so’z  birikmalarida  (dona)  turlicha 
ma’nolarga  ega  bo’lsa  ham,  bu  ma’nolar  bitta  sememaning  (murakka b 
tuzilishga  ega  bo’lgan  muayyan  narsa-buyumning)  eng  kichik  tarkibiy 
qismi  yoki  turli  nutqiy  ko’rinishidir.  Demak,  [dona]  leksemasida  ka mida 
ikki  sememani  ajratish  mumkin.  2 —6-  ma’nolarning  nomustaq illigini, 
ularning  maxsus  matnda,  borliq  qurshovda  yuzaga  chiqishini  q uyidagi 
tajriba  ham  osongina  isbotlaydi.  Demak,  (dona)  so’zini  matndan  ajratgan 
holda,  alohida  olsak,  bu  holda  yuqorida  qayd  etilgan  ikki  mazmunnigina 
eslaymiz,  xolos.  «Figura»  LMK—  satranj  bilan  aloqador  matnda,  «zarra» 
ma’nosi  qum
 
va  shunga  o’xshash  narsalar  bilan  bog’li q  matnlarda  yuzaga 
chiqadi, voqelashadi, ya’ni u bir sememamaning turli ko’rinishi bo’ladi. 
Ko’p  sememali  leksema  o’zining  har  bir  sememasi  orqali  turlicha 
leksemalar bilan o’xshashlik va qo’shnichilik munosabatlariga kirishadi. 
Masalan,  [tana]  leksemasini  olaylik.  Lug’atda  bu  leksemaning  to’rtta 
umumiste’moldagi  va  bitta  ixtisos lashgan  ma’no  turi  beriladi.  Misollari 
quyidagilar:  1)  tanasi  yo’g’on  odam;  2)  tanamning  jarohati...  tuzalar; 
3)  tanasi  boshqa  dard  bilmas;  4)  ...  yo’g’on  qayrag’ochlar,  tanalari