Asosiy vositalar eskirishi, tugatilishi va hisobdan chiqarilishi hisobi

Bir tekis (to‘g‘ri chiziqli) usul:

Dastlabki qiymati - qoldiq qiymati 1000000-100000
q q 180000 so‘m Xizmat muddati 5 yil

2. 
   bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiya hisoblash (ishlab chiqarish) usuli.
   

Ushbu usul bo‘yicha amortizatsiya hisoblash faqat asosiy vositadan foydalanish natijasiga asoslanadi, uni hisoblash jarayonida vaqt oralig‘i rol o‘ynamaydi. Masalan, avtomobilning xizmat muddati davomida, uning texnik tavsifiga muvofiq bosib o‘tiladigan yo‘li 90000 km ga mo‘ljallangan. 1 km ga to‘g‘ri keladigan amortizatsiya xarajatlari quyidagicha aniqlanadi:
Dastlabki qiymati - qoldiq qiymati 1000000-100000
q q 10 so‘m
Taxmin qilinayotgan ish birligi hajmi 90000
Agar avtomobilning birinchi yilda bosib o‘tgan yo‘lini 20000 km; ikkinchi yilda 30000 km; uchinchi yilda 10000 km; to‘rtinchi yilda 20000 km va beshinchi yilda 10000 km deb faraz qilsak, amortizatsiya ajratmalarini hisob-kitobi quyidagi jadval ko‘rinishida bo‘ladi:

	Dastlabki qiymati	Yurgan yo‘li, km	Yillik amortizatsiya summasi, so‘m	To‘plangan amortizatsiya	Balans qiysmati
Sotib olingan sanaga	1000000	-	-	-	1000000
1 yil oxiriga	1000000	20000	200000	200000	800000
2 yil oxiriga	1000000	30000	300000	500000	500000
3 yil oxiriga	1000000	10000	100000	600000	400000
4 yil oxiriga	1000000	20000	200000	800000	200000
5 yil oxiriga	1000000	10000	100000	900000	100000

3. 
   Kamayib boruvchi qoldiq usuli.
   

Bu usul kumulyativ usul printsipiga asoslangan. Ushbu usulda istalgan qathiy stavka (%) qo‘llanilishi mumkin. Ko‘p hollarda normal bir tekis (to‘g‘ri chiziqli) usulda qo‘llaniladigan amortizatsiya normasining ikkiga ko‘paytirilgan miqdori olinadi.
Birinchi misolimizdagi yuk avtomashinasining xizmat muddati 5 yil edi. To‘g‘ri chiziqli (bir tekis0 amortizatsiya hisoblash usuli bo‘yicha amortizatsiya normasi 20%. Demak, kamayib boruvchi qoldiq usuli bo‘yicha ikkiga ko‘paytirilgan amortizatsiya normasi 40%ga teng bo‘ladi (20%x2). Ushbu qathiy belgilangan stavka (40%) bo‘yicha har yil oxiradi amortizatsiyalanmay qolgan (qoldiq) qiymatga nisbatan amortizatsiya hisoblab boriladi. Bunda:

	Dastlabki qiymati	Yillik amortizatsiya summasi	To‘plangan amortizatsiya	Balans qiymati
Sotib olingan sana	1000000	-	-	1000000
1 yil	1000000	(1000000x40:100)q400000	400000	600000
2 yil	1000000	(600000x40:100)q240000	640000	360000
3 yil	1000000	(360000x40:100)q144000	784000	216000
4 yil	1000000	(216000x40:100)q86400	870400	129600
5 yil	1000000	29600	900000	100000

4. 
   Asosiy vositalar xizmat muddati oralig‘idagi yillar soni yig‘indisi bo‘yicha amortizatsiya hisoblash (kumulyativ) usuli.
   

Ushbu usul asosiy vositaning foydali xizmat qiladigan muddati daomida yillir soni yig‘indisi asosida aniqlanib, ushbu yig‘indi hisob-kitob koeffitsientida mahraj bo‘lib xizmat qiladi. Bu koeffitsientning suratida foydali xizmat muddati teskari tartibda joylashtiriladi.
Masalan avtomobilning xizmat muddati 5 yil. Xizmat yillari yig‘indisi (kumulyativ son) 15 ga teng. (1Q2Q3Q4Q5q15)
So‘ngra har bir kasr amortizatsiya lanadigan qiymatga ko‘paytirilib, har yil uchun amortizatsiya summasi aniqlanadi.

	Dastlabki qiymati	Yillik amortizatsiya summasi			To‘plangan amortizatsiya		Balans qiymati
Sotib olingan sana	1000000	-		-		1000000
1 yil	1000000	(900000×	) = 300000	300000		700000
2 yil	1000000	(900000×	) = 240000	540000		460000
3 yil	1000000	(900000×	) =180000	720000		280000
4 yil	1000000	(900000×	) =120000	840000		160000
5 yil	1000000	(900000×	) = 60000	900000		100000

Buxgalteriya hisobi qo‘lda yuritilsa, barcha asosiy vositalar bo‘yicha (avtotransportdan tashqari) amortizatsiya ajratmalari summasi 6-shakldagi ishlov jadvalida hisoblab topiladi.
Yanvar oyi bo‘yicha amortizatsiya ajratma hisobini tuzish uchun 1 yanvar holatiga bo‘lgan korxonadagi barcha asosiy vositalarni joylashgan joylari va belgilangan yagona amortizatsiya normalari bo‘yicha guruhlash zarur. Buning uchun inventar kartochkalari asosiy vositalarini joylashgan joylari bo‘yicha, uning ichida eskirish normalari bo‘yicha saralanadi.
Keyinchalik fevral oyi bo‘yicha amortizatsiya ajratmasi hisoblashga mavjud inventar kartochkalariga va 6-shakl ishlov berish jadvalining “A” bo‘limiga yanvar oyidagi asosiy vositalar kirimi va chiqimi qiymatini yozib qo‘yadi.
Shundan so‘ng yanvar oyida kirimga olingan va chiqib ketgan asosiy vositalar bo‘yicha oylik, yahni yillik normaning 1/12 miqdorida, amortizatsiya summasi ajratmasi hisoblanadi. Hisoblangan amortizatsiya summasi asosiy vositalarning turiga qarab “B” bo‘limining 24 yoki 27-qatoriga yozib qo‘yiladi. Shundan keyin yanvar oyi hisobidan amortizatsiya summasi 25 va 28 qatorlarga yoziladi.
31-qatorda umumiy jami hisoblab yoziladi. Agar oldingi oyda asosiy vositalarning kirimi va chiqimi sodir bo‘lmasa, oldingi oy uchun hisoblangan amortizatsiya qancha bo‘lsa, joriy oy uchun ham shuncha bo‘ladi.
6-shakl. Ishlov jadvali
II. Foydalanishda turgan asosiy vositalar bo‘yicha

Qator №	Asosiy vositalarning turlari (amortizatsiya ajratma guruhlari	Oylik amortizat siya ajratma normasi	Foydalanish joyi (tsex, bo‘lim)			1-tsex				2-tsex				Yordamchi ishlab chiqarish			Zavod boshqarmasi
			Obhek tning qiymat i	Amort izatsiy a ajratm a	Obhektn ing qiymati		Amortiz atsiya ajratma		Obhektn ing qiymati		Amortiz atsiya ajratma		Obhektn ing qiymati		Amortiz atsiya ajratma	Obhektn ing qiymati		Amortiz atsiya ajratma
1	2	3	4	5	6		7		8		9		10		11	12		13
A. Oldingi oyda kirimi va chiqimi bo‘yicha
1	Ofislar uchun mebel	1,25	35000	437	3500		437
2	Aloqa qurilmalari	0,667	20000	133	20000		133
	Jami kirim		Q5500 0	Q570	Q55000		Q570
	Chiqim	0,558	-3500	-20
B. Barcha obhektlapr bo‘yicha (kirim, chiqim va oldingi oy boshiga qodiq)
24	Ishlab chiqarish asbobuskunalari va tsex transporti bo‘yicha															3500		-20
	Kirimi bo‘yicha Q, chiqimi bo‘yicha – (Q yoki -)			Q570			Q570
	Oldingi oyda hisoblandi (Q)			1890			1240				600				50
	Hisobot oilda aks ettirilishi			2460			1810				600				50
27	Avtotransportdan boshqa barcha obhektlar bo‘yicha
	Kirimi minus, chiqimi Q (- yoki Q)			-20														20

	Oldingi oyda hisoblandi (Q)			5608		3000		774		214		1620
	Hisobot oyida aks ettirilishi			5588		3000		774		214		1600
	Foydalanishdagi asosiy vositalar bo‘yicha jami			8048		4810		1374		264		1600

Shunday qilib, hisobot oyi uchun hisoblanadigan amortizatsiya oldingi oy bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya plyus oldingi oyda kelib tushgan asosiy vositalar amortizatsiyasi, minus oldingi oyda chiqib ketgan asosiy vositalar amortizatsiyasi summasiga teng. Asosiy vositalar amortizatsiyasini hisoblash amortizatsiya ajratmalar summasini tegishli schyotlarga yozish uchun asos bo‘ladi.
D-t 2010, 2310, 2510,9423 va boshqa schyotlar.
K-t 0210-0299 – schyotlar.
0211-0299 – schyotlari mulkchilik huquqi asosida korxonaga tegishli va u tomonidan uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalarning eskirishi to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. Bu schyotlar passiv bo‘lib, kredit qoldig‘i nafaqat korxonaning barcha asosiy vositalari bo‘yicha eskirish summasini, balki amortizatsiya ajratmalari orqali ular qiymatining qoplangan summasini ham aks ettiradi. Debet oborotlari, sababidan qathiy nazar. hisobdan chiqarilgan obhektlarning eskirish summasini ko‘rsatadi; kredit oboroti esa hisobot oyida hisoblangan amortizatsiya (eskirish) summasini ko‘rsatadi.
Amortizatsiya hisoblash yo‘li bilan asosiy vositalarning dastlabki qiymati to‘liq qoplangandan so‘ng amortizatsiya hisoblash to‘xtatiladi.
0211-0299 – schyotlarning dastlabki hujjatlar (dalolatnoma, amortizatsiya hisoblash – mahlumotlari va b.) ga asosan 13-ASK jurnal-orderda yuritiladi. Bu jurnal-orderda 0211-0299 schyotlarning analitik mahlumotlari asosiy vositalrning guruhlari bo‘yicha saldo va oborotlari ko‘rsatilgan holda yuritiladi. Asosiy vositalar eskirishining hisobi har bir obhekt bo‘yicha alohida yuritilmaydi. Lekin zarur bo‘lgan hollarda obhektlar bo‘yicha eskirish miqdori dastlabki qiymati va inventar kartochkasida ko‘rsatilgan amortizatsiya normasi bo‘yicha hisoblash yo‘li bilan topiladi.
D-t 0211-0299 – schyotlari K-t
Korrespondentlanuvchi schyotlar

9210 – tugatilgan, korxona balansidan chiqarilgan asosiy vositalar obhektlari bo‘yicha eskirish summasiga	Saldo: oy boshiga o‘z obhektlarining eskirish summasi
	Hisobot oyi bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya (eskirish) normasi	08, 20, 23, 25, 9420
	Joriy ijaraga berilgan asosiy vositalarning eskirish summasi	9439
	Uzoq muddatli ijaradan korxonaning mulkiga o‘tkazilgan (sotib olingandan so‘ng) asosiy vositalar bo‘yicha eskirish summasi	0299

0299-“Moliyalanadigan lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy
D-t vositalar eskirishi” schyoti K-t
Korrespondentlanuvchi schyotlar

0220 0290	Obhektlarni ijarachi mulkiga o‘tkazib berishda uzoq muddatli ijara davrida hisoblangan amortizatsiya summasining hammasini hisobdan chiq-arilishi	Saldo: Ijaraning boshidan joriy oygacha hisoblangan eskirish summasi
		Ko‘rsatilgan obhektlar bo‘yicha har oyda hisoblanadigan eskirish	08, 20, 23, 25, 26, 29
0310	Shuning o‘zi obhektlar ijaraga beruvchiga qaytarilganda