Atmosfera havosining ta’rifi, chegaralari, tarkibi. Atmosfera resurslari. Havoning ifloslanish sabablari va manba’lari

4 - ma’ruza: ATMOSFERA HAVOSINI MUHOFAZA QILISH


Reja:

1. 
   Atmosfera havosining ta’rifi, chegaralari, tarkibi.
   
2. 
   Atmosfera resurslari.
   
3. 
   Havoning ifloslanish sabablari va manba’lari.
   

4. Atmosfera ifloslanishining salbiy oqibatlari.
Tayanch iboralar: atmosfera, troposfera, stratosfera, mezosfera, ionosfera, termosfera, ekzosfera, albedo, iqlim, antropogen, ozon, smog.
Yer kurrasini o‘rab olgan havo qatlamini «Atmosfera» deyiladi. Atmosfera o‘zining hajmi bo‘yicha er sayyorasining qolgan qismlaridan bir necha marta katta bo‘lishiga qaramay, uning massasi er massasining 0,000001 ga yaqin qismini ya’ni 5 kvadrillion 157 trillion tonnani tashkil etadi.
Atmosferaning yuqori chegarasi deb shartli ravishda erning tortish kuchi bilan uning aylanishi evaziga markazdan intilish kuchi muvofiqlashgan joyi qabul qilingan. Bu sathda atmosfera bilan erning o‘zaro bog‘lanishi yo‘qoladi. Xisob-kitoblarga ko‘ra, bu satx, ellepsoidal yuzaga ega bo‘lib, ekvatorda 42, qutblarda 48 ming km balandlikda joylashgan. SHunga qaramasdan, atmosferaning deyarli barcha massasi(99 % dan ortig‘i) uning quyi qatlamiga - tropos­fera va stratosferaga to‘g‘ri keladi. Atmosfera balandligi ortishi bilan uning tarkibiy qismi, zichligi, harorati va havoning harakat tezligi o‘zgarib boradi.
1-jadval
Atmosfera havosining tarkibi
(1965 -1995 yillar davomida havo tarkibiga nisbatli antropogen
ta’sirlar ham xisobga olingan, manba: Grow-Hilled )

Gazlar nomi	Xajmi bo‘yicha, %	Massasi bo‘yicha, %
Azot	78.01	75.53
Kislorod	20.95	23.14
Argon	0.93	1.28
Karbonat angidrid	0.036	0.051
Neon	1.8*10 ^-3	1.25*10^-3
Geliy	5.24*10^-4	7.24*10^-5
Metan	1.7*10^-4	9.41*10^-5
Kripton	1.14*10^-4	3.3*10^-4
Azot oksidlari	5*10^-5	7.6*10^-5

Ko‘rinib turibdiki, ushbu gazlardan ikkitasi xajmi bo‘yicha asosiy tarkibni hosil kiladi. Bulardan azot 78% ni, kislorod esa 21% ni tashkil kiladi. Bu gazlarni makrogazlar deb atash qabul qilingan. Bulardan tashqari havo tarkibida 1 % atrofida mikrogazlar deb ataluvchi gazlar ham mavjud. Mikrogazlarga uglerod ikki oksidi(SO₂), ugle­rod oksidi, ozon, suv bug‘lari, metan, ammiak, azot oksid­lari va boshqalar kiradi.
Atmosferadagi azot (78.1%) asosan mikroorganizmlar faoliyati tufayli tuplangan. Bir kishi sutkada nafas olish orkali 10 ming litrga yakin azotni havo bilan olsada, lekin bu gazdan foydalanmaydi. Atmosferada azot kislorod aralashmasi rolini uynab, oksidlanish sur’atini va biologik jarayonlarni tartibga solib turadi.
Atmosferadagi gazlar ichida planetamizning organik hayoti uchun eng zaruri kisloroddir. Kislorod rangsiz gaz bo‘lib, o‘zi yonmaydi, balki yonishga yordam beradi. Kislorodning etishmasligi kishi organizmi hamma a’zolarining bir m’yorda ishlashiga shikast etkazadi. Atmosferada kislorodning miqdori 1.5x10¹⁵ tonna bo‘lib, shundan er shari bo‘yicha har yili 1x10¹⁰ tonnasi yoqilg‘iga sariflanmoqda.
Atmosferadagi karbonad angidrid (SO₂) 0.03%ni tashkil qilib rangsiz, hidsiz gaz bo‘lib, inson undan bevosita foydalanmaydi. U o‘simliklar uchun zarur gaz bo‘lib, fotosintez uchun muhim xom ashyodir. SO₂ gazning miqdori sanoatlashgan rayonalarda ortib bormokda.
Atmosferada gazsimon moddalardan tashqari kattaligi, ximiyaviy tarkibi va fizik hossalariga ko‘ra farq qiladigan mayda zarrachalar – aerozollar (tutun, chang, to‘zon va boshkalar) mavjud. Atmosfera tarkibidagi tabiiy changlar er yuzasida sodir bo‘ladigan jarayonlar uchun katta ahamiyatga ega. CHunki changlar suv bug‘lari uchun kondensatsiya yadrosi hisoblanib, yog‘inlarni vujudga keltiradi, quyoshning to‘g‘ri radiatsiyasini yutib, er yuzidagi organizmni ortikcha nurlanishdan saklaydi. SHundan ko‘rinib turibdiki, atmosferadagi tabiiy changlar ma’lum darajada bo‘lsa atmosfera tarkibining zaruriy elementi hisoblanib, undagi xodisa va jarayonlarning borishini tartibga solib turadi.