Atom tuzilishi. Rezerford tajribalari Reja

Borning ikkinchi (orbitani kvantlash) postulati: elektron stasionar orbitada harakatlanayotganda impuls momenti qirrali ga teng bo`lib, kvantlashgan bo`ladi, yani
(155)
bunda n –orbita tartib nomerini ifodalaydi, m₀ – elektronning massasi,  –uning tezligi, r_n –orbitaning radiusi.
Shunday qilib, Bor klassik fizika qonunlarini atomga tatbiq qilishni rad etmadi, faqat ularga cheklanishlar kiritdi. Bu cheklanishglar orbitani kvantlash va atomning barqarorligidan iboratdir.
Borning uchinchi postulati (chastota qoidasi): elektron bir stasionar orbitadan boshqasiga o`tganda, atom o`zidan yoruglik kvanti–fotonning energiyasi hv_mn ni chiqaradi yoki yutadi.
Bor postulatidan atom bir stasionar holatidan boshqasiga o`tishda chiqarayotgan yoki yutayotgan yoruglik kvantining hv<sub>mn</sub> energiyasi atomning bu ikki holatdagi energiyalarining farqi tangdir:
(156)
Bundan nurlanish yoki nur yutish chastotasi:
(157)
To`lqin uzunligi orqali ham ifodalash mumkin.
(158)
atomning nurlanish chastotasi hamma vaqt ikki hadning ayirmasiga teng. Shunday qilib, bor postulotlari Rezerford atom planetar modelining kamchiliklardan holi qildi.
4.Spontan va induksiyalangan nurlanish. lazerlar. Kvant sistema (masalan, atom yoki molekula) ning foton chiqarishi bilan bogliq bo`lgan kvant o`tishni yuzaga keltiruvchi sababga ko`ra ikki tur nurlanishga ajratiladi. Agar bu sabab ichki bo`lsa va uygotilgan energetik sath (W₂) dagi atom yoki molekulaning normal yoki quyiroq energetik sath W₁ ga o`tishi tashqi tasirsiz, yani o`z–o`zidan sodir bo`ladigan nurlanishga spontan nurlanish deb ataladi. Odatdagi yorugliku manbalari asosan spontan nurlanish chiqaradi va bu nurlanish nokogerent nurlanishdan iborat bo`ladi. Kvant sistema (atom va molekula) uygotilgan energetik sath W<sub>2</sub> dan quyiroq energetik sath W<sub>1</sub> ga tashqi tasiri sababli majburiy o`tishda vujudga keladigan nurlanishga majburiy nurlanish yoki induksiyalangan nurlanish deyiladi.
Ko`pincha induksiyalangan nurlanish yoruglik kvanti hv tasirida sodir bo`ladi. Masalan, hv kvant energiya yutgan uygotilgan W₂ sathdagi atom yoki molekula quyiroqdagi W₁ sathga o`tganda ikkita bir hil, bir tomonga yo`nalgan kvant energiyali induksiyalangan nurlanish chiqara boshlaydi. Induksijylangan nurlanish uni majbur etuvchi birlamchi nurlanish bilan o`zaro kogerent, chastotalari, fazalari, tarqalish yo`nalishi va qutblanish tekisligi aynan bir hil bo`ladi. Bu hossalar jismdan o`tayotgan nurlanishni kuchaytirishga sababchi bo`ladi.
1954 yilda sovet olimlari N.G.Basov va A.M.Prohorov, shuningdek amerikalik CH.Tauns bir–birlaridan mustasno holda induksiyalangan nurlanishdan foydalanib birinchi bo`lib, O`YUCH diapazonidagi  sm to`lqin uzunlikli elektromagnit nurlanish beradigan mazer deb atalauvchi generatorni yaratdilar. 1963 yilda bu ishlar uchun Basov, Prohov va Taunsga Nobel mukofoti berildi. Bu qurilmasining ishlashi ammiak molekulalarining induksiyalangan nurlanishiga asoslanganligi uchun molekulyar generator deb nom berildi.
1960 yilda Amerikada ishchi moddasi yoqutdan iborat bo`lgan, spektrning ko`rinadigan dippazonida ishlovchi lazer deb ataluvchi qurila yaratildi. Bu optik kvant generatori (okg) to`lqin uzunligi nm va impuls quvvati 10 Vt bo`lgan impulsli kuchlanish hosil qiladi. Yoqut, alyuminiy oksidi Al₂O₃ kristalining ~0,005% hrom (Sg) aralashmasidan iborat, och qizil rangli nur chiqaradigan OKG ning ishlashi uchun yuqorida qarab chiqilgan ikki energetik sath etarli emas,
Yoqut kristalidagi hrom ionlarining enengetik sathlari indluksiyalangan nurlarni chiqarish hususiyatiga egadir. Yoqutli lazerlarning ishlashida tasirlangan uchta energetik sathlardan foydalaniladi. Lampaning kuchli chaqnashidan hrom ioni 3 energetik sathga o`tib, 10<sup>–8</sup> s vaqtdlan keiin nur chiqarmasdan o`z–o`zidan 2 metastabil sathga o`tadi. Tashqi elektromagnit to`lqin tasirida hrom ioni 2 energetik sathdan 1 energetik sathga o`tishida induksijylangan nurlanish–lazer nurlari hosil bo`ladi.
Yoqutli lazerning tuzilishi shematik ko`rinishda tasvirlangan. Lazerning aktiv moddasi silindr shakldagi yoqut kristali bo`lib, uning asoslari nihoyat darajada sillliqlangan. Yoqut silindrning bir uchi to`liq ko`zgu, ikkinchi uchi esa yarim shaffof bo`ladi. Silindrsimon yoqut kristalini spiral shakli gaz zaryad lampasi bilan o`ralgan. Bu lampalarning kuchli ko`kimtir yashil yorugligi hrom ionlarini 1 energentik sathdan 3 energetik sathga ko`taradi va ozgina vaqt o`tishi bilan 2 energetik sathni uygotilgan hrom ionlari "o`ta egallab" oladi. Uygotilgan hrom ionlari 2 energetik sathda 1 energetik sathga o`tganda har hil yo`nalishda hosil bo`lgan induksiyalangan nurlanishlarning faqat kristall o`qi bo`ylab yo`nalgani uning uchlaridan ko`p marta qaytadi va kuchli lazer nuri ko`rinishida yoqutning shaffof tomonidan tashqariga chiqib ketadi.
Impulsli rejimda ishlaidigan yoqutli lazerdan tashqari, uzluksiz ishlaydigan gazli, yarim o`tkazgichli lazerlar ham mavjuddir. Gazli lazerlarda ishchi modda gaz (yoki gaz aralashmasi) bo`ladi. Masalan, geliy–neonli lazerda ishchi modda geliy va neon aralashmalaridan iboratdir. Gaz aralashmasi elektr zaryadi bilan aktivlashgan holga keltiriladi. Optik rezonatorpdagi ko`zgular nay o`qi bo`yicha yo`nalgan kogerent yoruglikgning generasiyalanishiga sharoit yaratadi. Natijada yarim shaffof ko`zgu orqali hosil bo`lgan lazer nuri chiqadi. Gazli lazer spektrning ko`zga ko`rinadigan och qizil nuri (to`lqin uzunligi nm) ni, infraqizil ( nm) nurini generasiyalaydi.
Yarim o`tkazgichli lazerlarda ishchi modda yarimo`tkazgichlardir. Yarimo`tkazgichlarda ishchi modda optik tezlik va elektronlar oqimi yordamida aktiv holatga keltirilishi mumkin. Bunda yarim o`tkazgichli diod qalinligi 0,1 mm va yuzi bir necha mm² bo`lgan kristall plastinkadan iboratdir. Plastinkaning ikki tomoniga elektrodlar ulanadi. To`lqin uzunligining keng diapazonida, yani ultrabinafshadan infraqizilgacha oraliqda ishlovchi yarim o`tkazgichli lazerlarni yaratish mumkin. Bunday lazerlarning tuzilishi sodda, ulchami kichik va uzoq vaqt ishlay oladi.
Lazerlar turli sohalarda keng qo`llanshiga ega. Masalan, lazer nuri bilan Oyni lokasiya qilib, Erdan Oygacha bo`lgan masofani juda katta aniqlikda o`lchangan. Lazer yordamida tedevidenieda bir yo`la 80 million aloqa kanali orqali eshittirish olib borish mumkin. Lazer nuri telefonda ham ishlatilmokda. Bunday telefon aniq tovush eshitilishi halaqit beruvchi chastotalarning yo`qligi bilan ajraladi.
Shunday qilib, lazer nurlari fizika, biologiya, himiya, astronomiya, medisina va shu kabi fan va tehnikaning turli sohalarida nihoyatda keng yo`nalishga ega bo`lmokda.