Atom va yadro fizikasiga oid umumiy muloxazalar. Yadro kuchlari va modellari

 
2-rasm 
Ikkala blok xam radioaktiv izotoplar bulib, bu rasmda parchalanishning boshlanishi 
kursatilgan. Rasmda keltirilgan reaksiya bir muncha shartli reaksiyadir, chunki xosil 
buladigan oniy neytronlar, kechikuvchi neytronlar va boshka detallar kursatilgani yuk. Bular 
xam neytronlar ta’sirida parchalanib ketadi va bu jarayon zanjirli (uzluksiz) xarakterga ega 
buladi. Shu sababli bu reaksiya zanjirli reaksiya deyiladi. Odatda 
92
U
235
, 
92
U
238
, 
92
U
239
izotoplarni parchalovchi neytronlardan bulardan chikadigan neytronlar soni kuprok buladi va 
reaksiya zanjirli tusga kirib ketadi. 
Bulaklarga bulinish natijasida xosil buladigan izotoplar bulinish maxsuloti deyiladi. 
Bulinish maxsulotlaridan chikadigan neytronlar soni geometrik progressiya buyicha ortadi.
Yadro parchalanish reaksiyasining muxim xarakterlaridan biri ikkita ketma-ket 
parchalanish orasidagi 

vaktdir. 
Tez (ya’ni portlash xarakteriga ega bulgan) zanjir reaksiyani olish uchun 

ni 
kamaytirish kerak. Lekin boshkarish mumkin bulgan yadro reaksiyasini olish uchun esa 

ni 
orttirish kerak. Bu maksadga sekinlashtiruvchi moddalardan foydalanib erishish mumkin. 
 
7. Termoyadro reaksiyalari 
Yadro energiyasi fakat ogir yadrolari parchalangandagina emas, balki yengil yadrolarni 
sintez kilish yuli bilan xam olinadi. Masalan, geliy yadrosini vodorod izotopi yadrosidan 
sintez kilsak, bu sintez reaksiyada katta energiya ajralib chikadi. Chunki geliy yadrosini 
boglanish solishtirma energiyasi vodorod yadrosi boglanish solishtirma energiyasidan ancha 
katta. Geliy yadrosining ogir vodorod izotoplari bulmish deyteriy 
1
D
2 
va tritiy 
1
T
3
sintez 
reaksiyasini sxemasi kuyidagicha: 
1
D
2
+
1
T
3

2
He
4
+
0
n
1
(13) 
va bu reaksiya natijasida 17,6 MeV energiya ajralib chikadi. Shuni aloxida kayd kilish 
kerakki, yengil yadrolar sintezidan ogir yadro parchalanishiga nisbatan xar bir nuklon uchun 
bir necha marta kuprok energiya ajralib chikadi.Uran yadrosi parchalanganda 200 MeV 
energiya ajralib chikadi. Bu energiya bir nuklonga 200/238=0.85 MeV ni tashkil etadi. (13) 
reaksiyada esa ajralib chikkan energiya mikdori 1 nuklon uchun 35 MeV ni tashkil etadi. 
Geliy yadrosi 4 ta protondan sintez kilinsa, xar bir nuklon uchun bundan xam kuprok, ya’ni 
6,7 MeV energiya ajralib chikadi. Yengil yadrolarni sintez kilish uchun yengil yadrolarni juda 

---

441 
katta xaroratgacha kizdirish kerak. Shu sababli sintez reaksiyalari termoyadro reaksiyalari 
deyiladi. 
Termoyadro reaksiyasi paytida atomlar ionlanib musbat ionlar elektron gazi vujudga 
kelib plazma xosil buladi. Yadrolarning bir-biriga yakinlashishi uchun deyarli tusik bulmaydi 
va natijada termoyadro reaksiyasi ruy beradi. 
Termoyadro reaksiyalari energiyaning tuganmas manbai bulib xisoblanadi. Masalan, 1 
l oddiy suvdan deyteriyni sintez kilishda ajralib chikadigan energiya 350 litr benzinni 
yokkanda ajraladigan energiyaga taxminan teng. 
Termoyadro reaksiyasini boshkarish yadro fizikasidagi asosiy muammalardan biridir. 
Bu muammolarning asosiy ma’nosi yukori xaroratli deyteriy plazmasida statsionar rejimni 
xosil kilishdan iborat. Buning uchun plazma xarorati taxminan 10
8 
gradusda turish kerak. Bu 
maksadga plazmada yaxshi issiklik izolyatsiyasi urnatilgandagina erishishi mumkin.