Auditorlik tekshiruvida firibgarlik

6-rasm. Qo‘shimcha xavf omillari⁸
Muhim hisoblar va oshkoraliklarni hamda ularning tegishli tasdiqlarini aniqlash uchun auditor moliyaviy hisobotning satrlari va oshkoraliklari bilan bog‘liq sifat va miqdoriy xavf omillarini baholashi kerak. 
Potentsial muhim hisob yoki oshkor qilishning tarkibiy qismlari sezilarli darajada farq qiladigan risklarga duchor bo‘lishi mumkin.
Agar kompaniya bir nechta joylashuvi yoki biznes bo‘linmalariga ega bo‘lsa, auditor konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotga asoslangan holda muhim hisoblar va oshkoralarni hamda ularning tegishli tasdiqlarini aniqlashi kerak.
Firibgarlik xavfini aniqlashga taalluqli omillar. Auditor risklarni baholash tartib-qoidalari natijasida to‘plangan ma’lumotlar firibgarlik xavfining bir yoki bir nechta omillari mavjudligini ko‘rsatadimi yoki yo‘qligini baholashi va firibgarlik risklarini aniqlash va baholashda hisobga olinishi kerak. 



7-rasm. Xavf omillari⁹
Firibgarlik xavfi omillari - bu
(1) firibgarlikni amalga oshirish uchun rag‘batlantirish yoki bosim,
(2) firibgarlikni amalga oshirish imkoniyati yoki
(3) firibgarlik harakatini oqlaydigan munosabat yoki ratsionalizatsiyani ko‘rsatadigan hodisalar yoki shartlar. 
Firibgarlik xavfi omillari firibgarlikning mavjudligini ko‘rsatishi shart emas, ammo, ular ko‘pincha firibgarlik mavjud bo‘lgan sharoitlarda mavjud. 
Aniqlangan va baholangan tavakkalchilikning muhim risk ekanligini aniqlash uchun auditor riskning tabiati yoki risk bilan bog‘liq noto‘g‘ri ma’lumotlarning ehtimoli va potentsial ko‘lami tufayli uning maxsus auditorlik tekshiruvini talab qiladimi yoki yo‘qligini baholashi kerak.
Qaysi xavflar muhim xavf ekanligini aniqlashda baholanishi kerak bo‘lgan omillarga quyidagilar kiradi:

1. 
   ko‘rib chiqilgan miqdoriy va sifat risk omillarining noto‘g‘ri ma’lumotlarning ehtimoli va potentsial kattaligiga ta’siri;
   
2. 
   Xatar firibgarlik xavfi bo‘ladimi;
   
3. 
   Eslatma: Firibgarlik xavfi katta xavf hisoblanadi.
   
4. 
   Xavf so‘nggi muhim iqtisodiy, buxgalteriya hisobi yoki boshqa o‘zgarishlar bilan bog‘liqmi;
   
5. 
   Tranzaktsiyalarning murakkabligi;
   
6. 
   Risk bog‘langan tomonlar bilan muhim operatsiyalarni o‘z ichiga oladimi;
   
7. 
   Risk bilan bog‘liq moliyaviy ma’lumotlarni, ayniqsa o‘lchov noaniqligining keng doirasini o‘z ichiga olgan o‘lchovlarni tan olish yoki o‘lchashdagi murakkablik yoki mulohazalar darajasi;
   
8. 
   Xavf muhim noodatiy operatsiyalarni o‘z ichiga oladimi.
   

Auditor jiddiy xavf, shu jumladan firibgarlik xavfi mavjudligini aniqlagan bo‘lsa, auditor firibgarlik risklari va boshqa muhim risklarni bartaraf etishga mo‘ljallangan kompaniyaning nazorat vositalarining dizaynini baholashi va ushbu nazoratning amalga oshirilganligini aniqlashi kerak.
Firibgarlik risklarini bartaraf etuvchi nazorat vositalariga (a) firibgarlikning muayyan risklarini yumshatish uchun mo‘ljallangan maxsus nazorat vositalari, masalan, muayyan hisoblarning qasddan noto‘g‘ri ko‘rsatilishi xavfini bartaraf etish uchun nazoratlar va (b) firibgarlikning oldini olish, oldini olish va aniqlash uchun mo‘ljallangan nazoratlar kiradi, masalan : halollik va axloqiy xulq-atvor madaniyatini rivojlantirishni nazorat qiladi.
Bunday nazoratlar, shuningdek, boshqaruvning boshqa nazorat vositalarini bekor qilish xavfi bilan bog‘liq bo‘lganlarni ham o‘z ichiga oladi.
Auditor moliyaviy hisobotdagi muhim noodatiy operatsiyalarni aniqlash, ruxsat berish va tasdiqlash, hisobga olish va oshkor qilish uchun rahbariyat tomonidan o‘rnatilgan nazorat vositalari haqida tushunchaga ega bo‘lishi kerak, agar auditor ichki nazorat haqida tushunchaga ega bo‘lganda buni amalga oshirmagan bo‘lsa.
Auditor tomonidan jiddiy noto‘g‘ri ma’lumotlar, shu jumladan firibgarlik risklarini baholash butun audit davomida davom etishi kerak. Agar auditorlik tekshiruvi davomida auditor dastlab riskni baholashga asos bo‘lgan auditorlik dalillariga zid bo‘lgan auditorlik dalillarini qo‘lga kiritsa, auditor xavfni baholashni qayta ko‘rib chiqishi va rejalashtirilgan audit protseduralarini o‘zgartirishi yoki qayta ko‘rib chiqilgan talablarga javoban qo‘shimcha proatseduralarni bajarishi kerak.

Xulоsа
Auditor – auditor malaka sertifikatiga ega bo‘lgan jismoniy shaxsdir. Agar auditor auditorlik tashkilotining shtatida turgan bo‘lsa yoki auditorlik tashkiloti u bilan fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnoma tuzgan bo‘lsa, u auditorlik tekshiruvi o‘tkazishga jalb etilishi mumkin.
Auditor auditorlik tekshiruvini sifatsiz o‘tkazganligi, tijorat sirini oshkor etganligi hamda boshqa hatti-harakat-lari oqibatida auditorlik tashkilotiga zarar etkazganligi uchun qonun hujjatlariga muvofiq auditorlik tashkiloti oldida javobgar bo‘ladi.
Auditorlik tekshiruvlari ishlab chiqarishni rejalashtirish va tashkil etish, korxonadagi tartib, mehnat va texnologik intizomni, tovar-moddiy zahiralarning omborlar va boshqa saqlash joylaridagi hisobi, mulklarning saqlanishi, hisob-kitoblar holati va korxona moliya-xo‘jalik faoliyati hamda uning natijalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan boshqa ko‘plab holatlarni qamrab oladi.
Firibgarlik bu qalloblikni qo‘llash bilan bog‘liq oldindan bilib amalga oshirilgan harakatdir. Firibgarlik moliyaviy hisobotini jiddiy o‘zgartirib yuboradi.
Auditorning maqsadi jiddiy noto‘g‘ri tavakkalchilik risklarini aniqlash va to‘g‘ri baholashdan iborat bo‘lib, shu bilan jiddiy noto‘g‘ri tavakkalchilik risklariga javob choralarini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun asos yaratadi.
Auditor xato yoki firibgarlik tufayli jiddiy noto‘g‘ri ma’lumotlar xavfini aniqlash va baholash uchun asosli asosni ta’minlash uchun yetarli bo‘lgan xavfni baholash protseduralarini bajarishi va keyingi audit protseduralarini ishlab chiqishi kerak.
Auditor jiddiy noto‘g‘ri tavakkalchiliklar bo‘yicha so‘rovlar xarakterini aniqlash uchun kompaniya va uning atrof-muhiti haqidagi bilimlaridan, shuningdek risklarni baholashning boshqa protseduralaridan olingan ma’lumotlardan foydalanishi kerak.
Muhim hisoblar va ma’lumotlarni oshkor qilishda auditor baholashi kerak bo‘lgan xavf omillari va ularning tegishli tasdiqlari moliyaviy hisobotlar bo‘yicha ichki nazorat auditida ham moliyaviy hisobot auditida bo‘lgani kabi; shunga ko‘ra, muhim hisoblar va oshkor qilishlar va ularning tegishli tasdiqlari ikkala audit uchun bir xil bo‘ladi.
Aniqlangan va baholangan tavakkalchilikning muhim risk ekanligini aniqlash uchun auditor riskning tabiati yoki risk bilan bog‘liq noto‘g‘ri ma’lumotlarning ehtimoli va potentsial ko‘lami tufayli uning maxsus auditorlik tekshiruvini talab qiladimi yoki yo‘qligini baholashi kerak.